Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Զպատճառ անուանակոչութեան այսր գաւառի` այսպէս բերէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. լա. իբր զի յետ մահուան Ստեփաննոսի իբ. եպիսկոպոսի Սիւնեաց, զաւուրս խ. խաւար պատեաց զգաւառն ամենայն, եւ եղեւ երկրաշարժութիւն սաստիկ. *Ամենայն տեղիք (ասէ) երերէր տատանմամբ, եւ ձայնք մարդկեղէն բարբառոյ լսելի լինէին ՚ի ներքուստ յանդնդոց, եւ ՚ի վերուստ յօդոց` Վա' ձոր, վա'ձոր. եւ կենդանոյն ընկղմեցան ոգիք իբրեւ ԺՌ. զորս գիտէին, եւ ՚ի թիւ արկին, եւ յանծանօթիցն ո'չ ոք գիտէր զհամարն. յաղագս որոյ Վայոյ ձոր կոչեցաւ անուն գաւառին: Զսոյն զայս դնէ պատճառ եւ Կիրակոս պատմագիր. եւ արդարեւ նոյն իսկ անունն յայտ առնէ` թէ սակս սգալի անցից ինչ կոչեցաւ այսպէս. բայց վրիպակ է ժամանակագրութեան` դնել զայն յետ մահուն Ստեփաննոսի եպիսկոպոսի` որ էր ՚ի Ը. դարուն. զի սովին անուամբ յիշեն զայս գաւառ Խորենացին, Եղիշէ, եւ Ղազար` որ էին ՚ի Ե. դարուն` բազմօք յառաջ քան զՍտեփաննոս:

Այս գաւառ կոչի եւ Եղէգից ձոր, որպէս դնէ Վարդան աշխարհագիր, յասելն. * Վայոց ձոր` Եղեգից ձորն է ուր կայ կենսաբեր սուրբ Նշանն: Յայտ է եւ ՚ի բանից Ստեփաննոսի Օրպէլեան, որ զմահն Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի դնէ լինել յԵղիգից ձորն, կամ որպէս նա ինքն կոչէ` ՚ի Ձորն Եղիգեաց, եւ ապա ասէ թէ նոյն գաւառ ուր մեռաւ` կոչեցաւ Վայոց ձոր:

Հողոցիմ: Առ Ղազարայ գրի` Խողոցիմք, եւ յերկուս ձեռագիրս Խորենացւոյն դ. 67. Խողոցիմ ուր ՚ի տպ. վրիպակաւ գրի` Հողոց: Ամենեքին դնեն զայս գիւղ յայսմ գաւառի. ընդ որս եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս` յասելն վասն սրբոյն Յովսէփայ կաթուղիկոսի, որ ընդ Ղեւոնդեանս նահատակեցաւ. * Իսկ զաթոռ եպիսկոպոսապետութեանն տեղապահութեամբ յաջորդեաց Յովսէփ քահանայ ՚ի Վայոց ձորոյ ՚ի Հողոցիմ գեղջէ: Եւ Ասողիկ վասն նորին Յովսէփայ գրէ. * ՚Ի գաւառէն Վայոց ձորոյ ՚ի գեղջէն Հողոցիմաց: Առ Եղիշէի ը. թղթ. 181 այլովք տառիւք գրի յասելն: Սուրբն Յովսէփ ՚ի Վայոց ձորոյ, ՚ի գեղջէ Հողացմանց:

Եղէգիս: Գիւղաքաղաք` զորմէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. լը. * Իսկ մեծ եւ ամենիմաստն Սմբատ ՚ի սեփական գաւառին իւրում դարեալ դադարեալ նստէր ՚ի Վայոց ձոր… ամրացուցեալ զտուն իւր, եւ զամենայն գաւառսն յամուրսն Վայոց ձորոյ… շուրջ զիւրեաւ կացուցանէր յիւրում արքունական յապարանսն որ ՚ի գիւղաքաղաքն յԵղեգիս: Յանուն սորա թուի թէ եւ բոլոր գաւառն կոչէր` Եղեգից ձոր:

՚Ի ժամանակս Լանկթամուրայ սահման Եղեգեաց ունէր իշխան սեփհական յազգէս մերմէ. որպէս վկայէ Թովմա Մեծոփեցի յասելն. * Եւ զտէրն Եղեգեաց Տարսայիճ անուն զորդի Գորգին ուրացուցին:

Մոզն, կամ Մոզան աւան: Յիշատակի առ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լա. * ՚ի գաւառս բարելից ՚ի Ձորն Եղեգեաց յաւանն Մոզան: Անկանի յայս գաւառ, վասն զի ձորն Եղեգեաց որպէս ասացաք` է նոյն իսկ Վայոց ձոր, Յայսմ աւանի բնակէր կինն Հերատուկ` որ ինքնին սրով սպան զՍտեփաննոս իբ. եպիսկոպոս Սիւնեաց, սակս պատուհասելոյն զնա վասն չար գործոց իւրոց: Կիրակոս կոչէ զսա Մոզն գաւառ` յասելն վասն նորին Ստեփաննոսի. * Սպանեալ եղեւ ՚ի պոռնիկ կանանց ՚ի Մոզն գաւառի… եւ ահա խաւար կալաւ զՄոզան սահման, եւ զաւուրս Խ շարժեցաւ տեղն… վասն այն Վայս ձոր անուանեցաւ մինչեւ ցայսօր ժամանակի:

Մերձ յայս աւան կամ ՚ի գիւղ` էր Աւագական անուանեալ ակն քաղցրահամ աղբեր, ուրանոր սպանաւ նոյն Ստեփաննոս ՚ի կնոջէն:

Արկազան: Գիւղ` զորմէ գրէ Ստեփ. Օրպէլեան գլ. լա. * Զոր լուեալ Արկաղան գիւղն տերամբ իւրեանց ելին ընդառաջ եւ հաւանեցուցին զսպասաւորսն հանգուցեալ ՚ի սենեակն` որ յանուն սրբոյն Քրիստափորի անյաղթ զօրավարին շինեալ էր. զոր տարեալ (այսինքն զմարմին Ստեփաննոսի Սիւնեցւոյ) անդ հանգուցին ՚ի սենեկին: ՚Ի պատմութենէ նորին Ստեփաննոս Օրպէլեան. քաջայայտ երեւի լինել յայսմ Վայոց ձոր գաւառի:

Առ Կիրակոսի այլազգ գրի սորայս անուն, եւ կոչի գաւառ, ուր ասի վասն նորին Ստեփաննոս. * Զորոյ զմարմին առեալ բերին ՚ի Կաղեան գաւառի:

Փողահանք: Յիշատակի ՚ի տպ. պատմ. Օրպէլեանց, ՚ի գլ. է. * Էառ (Սմբատ Օրպէլեան) եւ զեղեգիս, եւ զամենայն գաւառն Վայոց ձորոյ, զՓողահանսն, զՈւրծ (1) (թերեւս զՈյծ) եւ զՎետէ իւր ձորովն` մինչեւ յԵրերունս եւ ՚ի Կոտայսն, եւ մինչեւ ՚ի Գեղարքունի:

Հրաշկաբերդ: Այսպէս գրի ՚ի պատմութենէ Օրպէլեանց իսկ առ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. կդ. ուրեք ուրեք գրի այսպէս. ըստ այնմ. * Բայց յետոյ Հրաշկաբերդն շինեցաւ եւ բնակեցան ՚ի նմա պարսիկք, զորս եւ վեսրտին առին յաւուրս աթաբակ Իւանէին: Իսկ ուրեք գրի Հրասկաբերդ, այլուր` Բերդ Հրասեկայ. * Նեղեալ (ասէ) յանիծեալ եւ ՚ի պիղծ բերդապահէն Հրասեկայ: Ուրեք եւս գրի Հրաշական բերդ, որ է վրիպակ: ՚Ի գլ. դ. ցուցանէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. թէ սակս ՚ի Հրասեկայ ումեմնէ շինեալ գոլոյ` կոչեցաւ Բերդ Հրասեկայ, կամ համառօտելով Հրասկաբերդ, այլ անուն բերդին կոչէր Կապոյտք, զոր չէ պարտ շփոթել ընդ Կապոյտ բերդին` որ յԵրասխաձոր: * Իսկ ՚ի Վայոց ձոր (է) Կապոյտք բերդք ՚ի Հրասեկայ շինեալ` անհնարին ամրութեամբ աստուածաստեղծ պարսպօք ամրացեալ: ՚ի Վայոց ձոր գաւառի դնէ նաեւ ՚ի գլ. կդ. զի ասէ լինել մերձ Նորավանից` որ էր ՚ի Վայոց ձոր:

Սուլթամաբերդ. Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. գ. զկնի վերոգրեալ բերդի յիշէ եւ զայս, դասելով ընդ ամուր բերդս Սիւնեաց, որ էր շինեալ ՚ի Սուլէման տանուտէռնէ որպէս գրէ անդէն:

Նորավանս. կոչի նաեւ` Խորաձոր անապատ. * Եւ միւս իշխանն Համտուն անուն (ասէ Օրպէլեանն գլ. կա) որ էր որդի մեծ իշխանին Բաղաց Հոսանայ (գուցէ` Հասանայ) եւ թոռն աւագ Համտունայ` գնաց ՚ի Վայոց ձոր առ փառաւորեալ եղբայրն իւր տէր Յովհաննէս` որ բնակէր ՚ի Խորաձոր անապատին` որ Նորավանս կոչի, մերձ Հրաշկաբերդոյն, եւ անդ կրօնաւորեալ ՚ի նմին վախճանի ՚ի ՇՁ. թվականին: Մի է սա ՚ի հռչակաւոր մենաստանաց Սիւնեաց` որ ՚ի խորագիրն կդ. գլխոյ պատմութեան Օրպէլինին կոչի` Գերահռչակ եւ աշխարհագէտ խմբարան:

Զգիրս սորա այսպէս ստորագրէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. անդէն. *Յառաջ քան զայս (ասէ) բազում ժամանակօք, վաղ աւուրբք, եւ հնագոյն ամօք ՚ի նեղ եւ յանձուկ ձորակին այնմ ՚ի պատշաճաւոր տեղւոջ` էր շինեալ եկեղեցի մի կրաշաղախ վիմօք յանուն սրբոյ Կարապետին, յոյժ սքանչելագործ եւ ահարկու եւ անուանի մերձակայ սահմանսն. եւ բղխէր մերձ նմին աղբիւր քաղցրահամ, եւ ձորն ամենայն գեղեցկացեալ էր այգովք եւ թանձրախիտ ծառովք մրգաբերօք: Նաեւ ՚ի թանձրամած կաշկառուին ՚ի նոյն ձորին կայր եկեղեցի մի յանուն սրբոյ հայրապետին Փոկասու շինեալ, եւ ՚ի մէջ եկեղեցւոյ բղխէր ջուր սակաւ ՚ի ներքոյ բեմին:

Յետ ժամանակաց իբրեւ ամայացաւ` նորոգեաց զնոյն Յովհաննէս ոմն եպիսկոպոս. *Ապա ՚ի նուազիլ ժամանակաց (ասէ Օրպէլեանն) մինչ եհաս աւեր ամենայն աշխարհի, եւ բարձաւ թագաւորութիւն Բաղաց, եւ սպանաւ թագաւորն Սենեքերիմ, եւ բնաջինջ եղեւ տէրութիւնն Բաղաց, եւ խափանեալ լռեցին ամենայն ուխտք պաշտօնէից, ՚ի ՇԾԳ. թվականին (յամին 1104. ) էր եպիսկոպոս ոմն ՚ի վանսն Յովհաննու Յովաննէս անուն` լցեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ բոլորովին զգեցեալ զՔրիստոս, յազգէ ազնուական` որդի մեծափառ իշխանին Բաղաց հաւանայ (թուի` Հասանայ), որ ունէր ընդ ձեռամբ զամենայն ազատս թագաւորեն այնմ, եւ էր որդի մեծին Համդունայ. այս Յովաննէս յետ աւերման իւրոյ աշխարհին` բազում ալեկոծեալ այսր եւ անդր, եկն ՚ի Վայոյ ձոր գաւառ, եւ կամեցաւ բնակիլ ՚ի Խորաձոր անապատին Նորավանից` մերձ անառիկ դղեկին Հրասկաբերդոյն, առ հիազօր եւ մեծասքանչ եկեղեցւոյն սրբոյ Կարապետին:

Ժողովեաց անդէն կրօնաւորս, եւ եհան զաշխարհականս հրովարտակաւն զոր էառ ՚ի Մահմուտ սուլտանէն Պարսից. շուրջ զսահմանաւն կանգնեաց խաչ, զի մի' անցանիցեն ընդ այն կանայք եւ լկտի մարդիկ. էառ ՚ի սահմանացն Գանձակեցեաց եւ ՚ի Տեարբերցեաց անդաստանս ՚ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյն. եւ այլով հրովարտակով էառ եւ զՀրաշկաբերդն, եւ զերկոտասան ագարակս:

Ի մէջն անդ ԺԳ. դարուն Սմբատ Օրպէլեան զարդարեաց զայս մենարան, որպէս գրէ պատմիչն Օրբէլեանց ՚ի զլ. ը. *Շինեաց (Սմբատ) զհրաշակերտ ժամատուն ՚ի Նորավանս ՚ի վերայ գերեզմանաց իւրոց, եւ արար բազում արդիւնս, եւ փարթամացոյց զնա, եւ զարդարեաց զեկեղեցին, եւ ետ զգեօղս եւ զայգեստանս: Եւ որպէս ակնարկէ նոյն պատմիչ ՚ի նոյն գլ. Տարսայիճ եղբայր Սմբատայ աստ ՚ի Նորավանս շինեաց եկեղեցի յանուն սրբոյն Գրիգորի, եւ տուն տապանի վասն Սմբատայ, եւ անդր փոխեաց զմարմին նորա:

Յայսմ մենաստանի էր եւ գերեզմանատուն զարմին Օրպէլեանց` որպէս յայտ առնէ պատմիչն Օրպէլեանց` ՚ի գլ. ը. յասելն վասն մարմնոյ Սմբատայ Օրպէլեան. *Բերեալ ՚ի հայրենի դամբարանն սուրբ ուխտին Նորավանից, եւ աշխարհախումբ հանդիսիւ եդին ՚ի տապանի ընդ հարս իւր: Որպէս եւ յառաջ ՚ի գլ. ե. գրէ` թէ անդ թաղեցաւ Օրպէլեանն Լիպարիտ հայր Սմբատայ. * Բերեալ դնի ՚ի Նորավանս ՚ի դրան սուրբ Կարապետին առ մօր իւրում: Անդ թաղեցաւ եւ Տարսաիճ որպէս դնի ՚ի գլ. թ:

Ցախայ քար: Մենաստան` որ առ Ստեփ. Օրպէլեան, ՚ի գլ. կ. վրիպակաւ գրի Ցաղաց քար, եւ կոչի Բարձրահռչակ եւ սուրբ առաքինարան: Շինեաց զայս Ստեփաննոս վանահայր ՚ի մէջն անդ Ժ. դարուն ՚ի ժամանակս Անանիայ կաթուղիկոսի` որպէս գրէ Ասողիկ գ. 7. * Եւ Ցախայ քար (վանքն շինեցաւ) ՚ի Վայոց ձորի, ՚ի ձեռն հօր Ստեփաննոսի: Իսկ ՚ի 1041 Վարդիկ վանահայր շինեաց անդէն կրկին եկեղեցիս. * ՚Ի ՆԶ. թվականին (ասէ Օրպէլեանն ՚ի նոյն կբ. գլ) ՚ի թագաւորութեանն Գագկայ հայր ոմն վանիցն Վարդիկ անուն շինէ (՚ի Ցախաց քար) պայծառ եկեղեցի երկու ՚ի հանգստարանի առաջին սուրբ Հարցն. զմին գմբեթայարկ յանուն սրբոյ Կարապետին եւ զմիւսն սագաշէն հրաշալի յօրինուածովք: Տարսաիճ Օրպէլեան որ ՚ի ԺԳ. դարուն` շնորհէ այսմ մենարանի գիւղ եւ այգի. * Եւ գրէ ինքեան դարձան (ասէ պատմիչն Օրպէլեանց) ՚ի վերայ սրբոյ Կարապետին:

Թանահատք, կամ Թանահատի վանք: Է մի յերեւելի վանորէից Սիւնեաց, զոր այսպէս ստորագրէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լդ. * Յայնմ ժամանակի (՚ի վախճան Ը. դարուն) պայծառանայր երկնահրաշ կարգօք գերփառ եւ հռչակելի ուխտն Թանահատի վանից` որ կայ ՚ի վերոյ Սիւնեաց, յոստորոտս լերինն ՚ի բարձրաւանդանի միոջ ՚ի մէջ անդառին, եւ էին սահմանաւորք մշտապաշտօնք, հեռացեալք յամենայն փափուկ կերակրոց, միայն աստուճ հացիւ եւ լոկ ջրով վճարէին զպէտս իւրեանց. եւ զայն յաւուրն միանգամ ընդ երեկո: Լռիկք հեզարշարժք որք իբրեւ զկանթեղունս անշէջս կանխեալք լինէին յաղօթս զցայգ եւ զցերեկ… եւ բայց ՚ի սպասաւորացն ընդ դրունս վանիցն ոչ ոք ելանէր արտաքս. թէ եւ բազում անգամ հարկեցան յիշխանաց յեպիսկոպոսաց Սիւնեաց` ոչ առին յանձն ՚ի կիրակէքն ՚ի թանկամ ՚ի պանիր կամ յիւղ խթիլ, այլ բանջարովք եւ հընգով շատանային, վասն որոյ Թանահատք կոչեցան եւ ՚ի գլխաւոր տօնսն` ՚ի ձիթոյ ճաշակէին` եւ սակաւ բաժակօք եւ զայս ծայոյց մեզ պատմութիւն երանելւոյն Մաշտոցի որ ՚ի Սեւան: Բայց գտաք յիւրոց արձանագրութեանցն` եթէ ս. ամաւ յառաջ շինեցաւ եկեղեցին քան զհայ թվականն յիշխանացն Սիւնեաց յանուն սրբոյն Նախավկային Ստեփաննոսի: Եւ էր եղեալ հայր վանիցն որոյ անուն Մխիթար, որ անցեալ էր ճգնութեամբ ընդ բոլոր հոյլս առաքինութեանց: Որոյ եւ մարմինն թաղեցաւ փայտակերտ արկեղօք ՚ի գետնափոր վիրապի մերձ յեկեղեցին ՚ի փոքր բլրակի միում` որ կայր մինչեւ յաւուրս Ստեփաննոսի Օրպէլեանն:

Աստ թաղեցաւ եւ Ստեփաննոս իբ. եպիսկոպոս Սիւնեաց որ ըստ գրելոյ Օրպէլինին ՚ի գլ. լա. մեռաւ ՚ի ՃՁԳ. (735) * Փոխեն (ասէ) զնշխարս սրբոյն (այսինքն եպիսկոպոսին Ստեփաննոսի) ՚ի միաբանակեաց վանսն Թանահատի վանից` որք էին մշտապաշտօնք, հեռացեալք յամենայն փափուկ կերակրոց վասն որոյ եւ Թանայհատք կոչեցան. եւ շինեալ ՚ի վերայ փոքրիկ մատուռ մի` զօր յետոյ ՉԻԹ. թվականին շինեցին բնակիչք տեղւոյն եկեղեցի գմբեթայարկ գեղեցիկ յօրինուածովք եւ եդին զտապան սրբոյն ՚ի հիմն նորա: Իսկ հանդէպ վանաց յարեւմուտս կոյս` յայնկոյս ձորակին թաղեցաւ եւ կինն այն որ սպան զՍտեփաննոս` բազմամեայ ճգնութեամբ ապաշխարեալ ՚ի տեղւոջն:

Բաց ՚ի վանորէից աստի Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. կ. ՚ի Վայոց ձորոյ կողմանս դնէ նաեւ զյետագայ մենաստանս:

Խոտակերից վանք, որ կոչի Քարկոփ: Կրօնաւորքն որ ՚ի նմա էին մշտապաշտօնք: Կործանեցաւ սա ՚ի շարժմանէ եւ անդրէն շինեցաւ ՚ի ձեռն Յովաննու մետրապօլտին Սիւնեաց` որ յելս անդ Թ. դարուն: Պատմէ զայսմանէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. խդ:

Հերմոնավանք, Արատինից վանք, եւ Գնդայի վանք, Զառաջինն յիշատակէ եւ ընդարձակօղն Վարդանայ աշխարհագրի ՚ի Վայոց ձոր, եւ կոչէ Հերմոնի վանք. սոյնպէս կոչի եւ ՚ի ձեռագրին աշխարհագրական բառարանի, եւ դնի ՚ի Վայոց ձոր:

Գլաձոր: Մենաստան համբաւեալ ՚ի յիշատակարանս այլեւայլ գրոց մատենագրաց կամ գրչաց` որք ծաղկեցան ՚ի ԺԴ. դարուն, որոց եւ բանք ակնարկեն ծաղկեալ գոլ ՚ի նմա դպրութեանց յայնմ դարուն: Եւ անկանի յայս գաւառ` որպէս է տեսանել ՚ի յիշատակարանի գրոց Մխիթարայ. * Եւ ապա երթեալ (Մխիթարայ վարդապետի Կերմանեցւոց) ՚ի Վայոց ձորն ՚ի վանսն որ կոչի Գլաձոր: Յիշատակին անդէն երկու վարդապետք սոյն վանաց` Ներսէս եւ Եսայիաս, ուսուցիչք դպրութեանց, միմեանց զկնի յաջորդեալք ՚ի վախճան ԺԴ. դարուն. որոց յետինն եւ երեւելի վարդապետն Եսայի` որոյ կան պէսպէս գրուածք:

Եկեղեցի վանացն է յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի զոր յայտ առնէ յիշատակարան օրինակի ինչ պիտոյից գրոց` գրեալ ՚ի թուականիս ՉԽԷ. * Գրեցաւ սա ՚ի Գաւառիս կոչեցեալ Վայոց ձոր, ՚ի վանս Գլաձոր ընդ հովանեաւ սուրբ Նախավկայիս, ՚ի վարժապետութեան Եսայեայ առն հեղոյ եւ խաղաղարարի ձեռամբ յոքնամեղ ծառայիս Յովհաննիսի աշակերտի բանի:

Նոյն թուի լինել սա ընդ Գալոյ ձոր ¹ անուն մենաստանին, զոր Վարդան աշխարհագիր դնէ նոյնպէս ՚ի Վայոց ձոր, եւ յաւելու. * Ուր աթոռն է եւ վարժարան սուրբ վարդապետացն մերոց: Նոյնպէս եւ առ Մխիթարայ Ապարանցւոյ ՚ի գլ. դ. կոչի Գայլեձոր. * Մեծ վարդապետն եսայի ՚ի Գայլեձորն իւր աշակերտօք կրեալ է զՋամբրոնն:

Այս Գլաձոր կամ Գայլեձոր` նոյն է թերեւս եւ ընդ Խորաձոր անապատին, եւ վասն այնորիկ ո'չ յիշատակէ Ստեփ. Օրպէլեան, կամ թէ` կամովին զանց առնէ, զի ՚ի կբ գլ. յետ թուելոյ զանազան վանորայս, ասէ. * Բայց այլ եւս (վանորայք) բազումք կային` զորս ոչ թուեցաք: