Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Կոչեցաւ այս գաւառ յանուանէ շինիցն` զորս Գեղամ նահապետ որդի Ամասիայ անուանեաց այսպէս, որպէս գրէ Խորենացին ա. 11. * Ինքն (Գեղամ) գնաց զմիւս լերամբն արեւելեան հիւսիսոյ (այսինքն` որ ըստ գրից Արմաւիրայ անկանէր յարեւելեան հիւսիս) յեզր ծովակի միոյ. շինէ զեզր ծովակին եւ թողու անդ բնակիչս եւ յիւր անուն եւ սա զլեառն անուանէ` Գեղ եւ ըզշէնսն` Գեղաքունի, որով կոչի եւ ծովն: Յոհաննէս կաթուղիկոս` ՚ի պատմելն զայս բան` ցուցանէ թէ` Գեղաքունի կոչեցան զանազան գիւղօրեք զորս շինեաց Գեղամ եւ թէ զլեառն կոչեաց յիւր անուն Գեղամ, որ է նոյն ընդ Գեղ անուան. * Իսկ Գեղամ չուեալ (ասէ)… յեզր ծովակի միոյ, եւ շինեալ անդ գեօղս եւ գերդաստանս ըստ իւր իսկ անուանն զլեառնն կոչէ` Գեղամ ¹ եւ զծով եզերեայ շինանիստն` Գեղարքունի: Վասն այսորիկ ուրեք ուրեք ՚ի գիրս գաւառն Գեղարքունւոյ կոչի նաեւ Գեղ կամ Գեղամ բնիկ անուամբ նահապետին, որպէս առ Ստեփ. Օրպէլեան, ՚ի գլ. լը. * Եկն եւ Սահակ եղբայր Գրիգորոյ եւ Վասակայ ՚ի հայրենի ժառանգութիւն իւր ՚ի Գեղամ:

Կիրակոս ՚ի բացատրութիւն զերկոսին անուանս եւս յաւելու ուրեք` յասելն վասն երկուց եղբարց Զաքարեայ եւ Իւանէի. * զբազում աշխարհս հայոց` զոր ունէին պարսիկք եւ տաճկունք առին ՚ի նոցանէ յինքեանս զգաւառն որ շուրջ զԳեղովն Գեղարքունոյ: Ուր յայտ է թէ նոյն են երկոքին, զի եւ ՚ի գլ. լէ. Ստեփ. Օրպէլ. զժառանգութիւն այնց իշխանաց` կոչէ Գեղարքունի անուամբ, Զայս նշանագրէ եւ Վարդան աշխարհագիր յասելն. * Գեղամ Գեղարքունի է, ուր կայ սուրբ ուխտն Մաքենիս:

Յայս գաւառ անկանի եւ Ծովակն Գեղամայ, զորմէ տես ՚ի ներածութեան հին Հայաստանեայց:

Դիրք սորա ձգի շուրջ զնորին ծովակաւն Գեղամայ ուր տիրէր առանձին ցեղ ինչ եւ իշխանութիւն հայկազուն` տէր եւ իշխան Սիւնեաց անուանեալ. ուրոյն ՚ի բուն գահագլուխ իշխանէն Սիւնեաց որպէս աւանդեցաք յառանձին ներածութեան նահանգիս եւ ունէր յիւրում սահմանի այլ փոքրիկ գաւառս կամ վիճակս, վասն այնորիկ ուրեք ուրեք ՚ի բազմաւորականն Գաւառք անուամբ կոչի Գեղարքունի, ըստ այնմ յասելն Յովհաննու կաթուղիկոսի* Բայց առաւել եւս յոլովք հայկազեանցն գրոհ իշխանն Գրիգոր եւ նորին եղբարքն Սահակ եւ Վասակ` որք հայրենական սեպհականութեամբ տիրէին գաւառացն, որ շրջապատեալ կան շուրջ զեզերբ ծովակին Գեղամայ: Որով թէ իմանայ զԳեղարքունի` յայտ առնէ բան Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. լե. յասելն վասն նոյն իշխանաց երից եղարց. *Ամենեքեան շինութեան եկեղեցեաց պարապէին, եւս առաւել որդիքն Վասակայ Սիւնեաց տեառն (որ Գաբուռն կոչէր, ) Գրիգոր Սուփան, Սահակ, եւ Վասակ, եւ մայրն իւրեանց Մարիամ ՚ի գաւառին Գեղարքունւոյ, զի այն իսկ Գաւառք շուրջ զծովովն` նոցա էր հասեալ բաժին ժառանգութեան:

Եւ նոյն իսկ Յովհաննէս կաթուղիկոս որ ՚ի վերոգրեալ բանի վասն Սահակայ եւ Վասակայ` որդւոց Գաբուռն Վասակայ ասաց, թէ տիրէին գաւառացն որ շուրջ զծովեզերբն Գեղամայ, ա'յլ ուրեք միայն վասն նորին Սահակայ ասէ. *Զայսու ժամանակաւ ապա իշխանն Սիւնեաց Սահակ` որ սեպհականաբար պայազատէր զգաւառսն առ ծովեզերբն Գեղամայ, վախճանեալ փոխի ՚ի կենացս: Իսկ այլուր միայն վասն Վասակայ եղբօր նորին Սահակայ` գրէ. *Բայց Վասակ որ սեպհականաբար պայազատէր զտէրութիւնն Գեղարքունւոյ: Յայտ արարեալ` թէ նոյն է ասել Գեղարքունի, եւ նոյն` Գաւառք առ ծովեզերբն Գեղամայ, որում տիրէր Վասակ, որպէս յառաջ, նոյնպէս եւ յետ մահուան Սահակայ եղբօր իւրոյ: Զսոյն զայս հաստատէ եւ բան Ստեփաննոս Օրպէլեան, ՚ի գլ. լբ. ուր գրէ վասն նորին Վասակայ եղբօր Սահակայ, *Առեալ ՚ի տուն իւր ՚ի Գեղարքունի գաւառ, զի այն իսկ էր մասն ժառանգութեան սոցա ՚ի Սիսական աշխարհիս: Այլ թէ զիա'րդ զարդարեցին շինութեամբ զայս երկիր երկոքին Գրիգոր` Սուփան անուանեալք, գրեցաք ՚ի վեր անդր ՚ի ներածութեան նահանգիս:

Ունէր այս գաւառ դժուարին տեղիս` զորս յիշատակէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լբ. յասելն. *Գրիգոր Սուփան եւ եղբարք իւր մնան յիւրեանց տեղիս (որ էր Գեղարքունի), ամրացեալք ՚ի կատարս լերանց, եւ ՚ի ծործորս ծերպից վիմաց:

՚Ի թուականիս չկը. (այսինքն յամի տն 1319. ) եղեւ երկրաշարժութիւն ահագին, որ ընկղմեաց զբազում գիւղօրէս սորա, որպէս գրէ ընդարձակօղն Սամուէլի:

Գեղարքունոյ բերդ: Զայս բերդ յիշատակէ միայն Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. գ. ընդ ամուր բերդս Սիւնեաց, զորմէ յայլուստ չունիմք ինչ ծանօթութիւն:

Գառնի: Առ պատմագիրս յետագայ դարուց կոչի` Գիւղաքաղաք: Է մի ՚ի հնագոյն գիւղաքաղաքաց Հայաստան աշխարհիս, որ յառաջագոյն կոչէր Գեղամի, քանզի զհիմն նորա եդ Գեղամ նահապետ. *Բայց ինքն Գեղամ (ասէ Խորեն. ա. 11) դառնայ անդրէն ՚ի դաշտ անդր (առ որով Երասխ անցանէ ընդ նեղ խոխոմս` որպէս դնէ ՚ի վերոյ), եւ առ ոտամբ նորին լերինն ՚ի ձորակի մի ամրոջ, շինէ ձեռակերտ մի, եւ կոչէ զանուն նորա Գեղամի, որ յետոյ ՚ի Գառնկայ թոռանէ նորա անուանեցաւ Գառնի: Յոհաննէս կաթուղիկոս կոչէ զայն Գեղեցիկ յասելն. * Շինէ (Գեղամ) զԴաստակերտն մեծ եւ Գեղեցիկ զԳեղամի, որ յետոյ Գառնի ՚ի Գառնկոյ անուանիւր: Եւ յայտ է թէ` Գառնիկ նորոգեաց զայս ձեռակերտ Գեղամայ, կամ արար ՚ի նմա ինչ ինչ շինութիւն` յորմէ կոչեցաւ յիւր անուն:

Զկնի Տրդատ արքայ շինեաց ՚ի նմա եւ յամրոցին` պալատ զարմանալի ՚ի պէտս քեռ իւրոյ` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն ՚ի բ. 87. * Զայսու ժամանակաւ (յորժամ լինէր ա. ժողովն Նիկիոյ ՚ի 325, կամ սուղ ինչ յետոյ) կատարէ Տրդատ զշինուած ամրոցին Գառնոյ, զոր որձաքար եւ կոփածոյ վիմօք, երկաթագամ, եւ կապարով մածուցեալ. յորում շինեալ եւ տուն հովանոց մահարձանօք սքանչելի դրօշուածովք բարձրաւանդակօք ՚ի համար քեռ իւրոյ Խոսրովիդխտոյ եւ գրեալ ՚ի նմա զյիշատակ իւր հելլենացի գրով:

Յիշատակէ զԳառնի եւ Եղիշէ թղթ. 67. ընդ ամուրս Հայաստանեայց, զոր յառնուլն Վարդանանց ՚ի պարսպից, քանդեցին զշինուածս ինչ նորա: Թերեւս զսոյն զայս Գառնին իմանայ Թովմա Արծրունի ՚ի բ. 1. կոչելով տեղի Տրդատայ, յասելն վասն նախարարաց միաբանելոց ընդ մեծին Վարդանայ. * Իսկ զթագաւորաբնակ տեղին մեծին Տրդատայ տան ՚ի ձեռս Վահանայ Արծրունւոյ` շինել նմա տուն թագաւորացարար պատրաստութեամբ:

Աստանոր թաղեցաւ Մաշտոց կաթողիկոս` որպէս գրէ Ասողիկ. գ. 3. Եւ նշխարք ոսկերաց նորա հանգուցեալ եղեւ ՚ի Գառնի, մերձ առ հովանոցին Խոսրովիդխտոյ զոր էր շինեալ Տրդատայ հայոց արքայի: Յիշատակէ զայս շինուած Գառնոյ նաեւ Կիրակոս` Թաղտ անուանելով. (յայտ է թէ` ՚ի ժամանակս իւր այնպէս կոչէին այլ ազգական բառիւ) որում եւ իբր ականատես գրէ. * Եդաւ ՚ի գերեզմանի (մարմին Մաշտոց կաթուղիկոսի) ՚ի Գառնի, հուպ առ զարմանալի Թազան Տրդատայ. եւ շինեցին ՚ի վերայ նորա վայելուչ եկեղեցի: Սոյնպէս եւ ընդարձակօղն Վարդանայ աշխարհագրի` ասելով. Սոյնպէս եւ ընդարձակօղն Վարդանայ աշխարհագրի` ասելով. * Մայրաքաղաքն Գառնի, ուր կայ գերեզման Գէորգ հայրապետին, եւ Մաշտոց հայրապետին, եւ գեղեցկաշէն եւ զարմանալի Թաղտն Տրդատայ:

Բայց ՚ի ՌՃԻԲ. (1679) կոծանեցաւ յերկրաշարժութենէ` որպէս գրէ ընդարձակօղն Սամուէլի. * Սաստիկ շարժ եղեւ յերեւան ԸՌ. մարդ մեռաւ, եւ Հաւուց թառու եկեղեցիքն եւ Գեղարդին, եւ Գետարգելին` փլան. եւ Տրդատայ Թաղթն ՚ի Գառնի ՚ի հիմանէ կործանեցաւ, եւ այլ բազում եկեղեցիք եւ ապարանք կործանեցան: Տե'ս վասն այսր եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղ. 254. եւ 256:

՚Ի դաշտին Գառնոյ Հուլաւուն խանն թաթարաց ՚ի ԺԳ. դարուն ետ շինել քաղաք բազմամարդ` որպէս պատմէ Կիրակոս, յորոյ շինութիւն աշխատեցոյց զհպատակս իւր անգութ վերակացուօք` ՚ի հեռաւոր վայրաց բերել տալով բազմութիւն փայտից, եւ արուեստաւորս քարանց եւ փայտից եւ նկարուց: Մաղաքիա ՚ի պատմութեան թաթարաց` միայն զշինութիւն ապարանիցն յիշատակէ. * Յայնժամ հրամայեաց (ասէ Հուլաւուն) դարպաս շինել իւր մեծաւ ծախիւք ՚ի Դառն դաշտին (որ պա'րտ է լինել ՚ի Գառնոյ դաշտին` որպէս յայտ է ՚ի Կիրակոսէ, ) զոր կոչեցին ինքեանք զանուն տեղոյն Ալատաղ, որ էր զառաջինն տեղին այն` նստոց ամարան մեծ թագաւորացն հայոց, (այսինքն` Արշակունեաց):

՚Ի ձորակին Գառնոյ յայրի միոջ առանձնացեալ ճգնէր ՚ի սկիզբն Ը. դարուն` քոյր Ստեփաննոսի իբ. եպիսկոպոսի Սիւնեաց` Սահակադուխտ անուն, որոյ հմուտ գոլով յոյժ երաժշտական արուեստի` ՚ի ներքոյ վարագուրի նստեալ ուսուցանէր բազմաց. արար եւ կցորդս եւ մեղեդիս, յորոց մին սկսանի. *Սրբուհին Մարիամ, որ իւրով անուամբն է յօրինեալ, որպէս պատմէ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. լա: ՚Ի շրջակայ Գառնոյ են զանազան մենաստանք, զորս կարգեսցուք յառաջիկայդ:

Այրիվանք: Կիրակոս դնէ զայս մենաստան ՚ի Գառնի` յասելն. *Կուսակրօն Յովհաննէս անուն ՚ի գիւղաքաղաքէն Գառնոյ, ուր զարմանալի Սարաւոյթն է Տրդատայ, ՚ի սուրբ ուխտէն Այրիվանից: Այլ Յովհաննէս կաթուղիկոս դնէ զայն ընդ արեւելս հիւսիսոյ Գառնոյ. *Առաքէ զօր բազում հեծելովք, եւ լէգէոն վառելովք ՚ի վանս կուսակրօնիցն` որ Այրի անդ յարեւելից հիւսիսոյ գեղաքաղաքին Գառնոյ: Այլուր կոչէ Կացորդ սրբոյն Սահակայ, եւ յիշէ նաեւ Վերին վանք. *Այսպէս ապա ելեալ ՚ի վանաց անտի Այրեաց, ՚ի Կացորդից սրբոյն Սահակայ` որ ՚ի ծործորս լերինն գեղայ ՚ի ձորակի միոջ դէպ ուղիղ գնացաք, եւ ելաք ՚ի Վերին վանս` ուր կայեանք անասնոցն էին: Յայտ է ՚ի բանից Յովհաննու կաթուղիկոսի թէ սակս յԱյրի շինեալ գոլոյ ընկալաւ զիւր անուն, որ եւ էր իբր ամրոց. զի ասի անդէն. *Առաքեա' զօր բազում, զի նախ զՎանս ամրոցին Այրին առցես քեզ. կամ թէ` զԳառնոյ ամրոցն սովաւ կամի ցուցանել: Ընդարձակողն Սամուէլի ՚ի բանսն զոր ՚ի վերոյ յառաջ բերաք, զայս մենաստան յանուն Գեղարդին կոչէ, զի ՚ի նմա պահեալ ասի Գեղարդն, որպէս դնէ Վարդան աշխարհագիր: ՚Ի կողմն Գառնոյ (է ասէ) *Եւ այրի վանք ուր կայ գեղարդն աստուածամուխ: Ուր ընդարձակօղն յաւելու ՚ի վերայ. *Եւ տախտակն սուրբ տապանին Նոյեայ նահապետին. եւ նա է տուն հաւատոյ Հայաստանեայցս հաստատեալ ՚ի սուրբ Լուսաւորչէն:

՚Ի մենաստանէ աստի էր երեւելի գանձասացն Մխիթար վարդապետ, յորոյ ՚ի խորագիրս` եւ երբեմն ՚ի սկզբնատառս գանձուցն գրի` Այրիվանեցի:

Աղջոց վանք: Շինեալ ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն ըստ յայսմաւուրաց ՚ի 5. հոկտ. *Մի ոմն ՚ի քահանայիցն Ստեփաննոս անուն` անկաւ ՚ի լեառն Գառնոյ, եւ անդ կեցեալ` կատարեցաւ ՚ի Քրիստոս, եւ յետոյ սուրբն Գրիգոր ազդմամբ հրեշտակաց արար զտեղին վանք միաբանակեցաց, որ է մինչեւ ցայսօր, եւ կոչի Աղջոց վանք, այսինքն է` Աղջկանց վանք. եւ զանունն եւս ուսաւ ՚ի հրեշտակէն սուրբն Գրիգոր` Ստեփաննոս գոլ, վասն որոյ ասի` Աղջոց վանաց սուրբ Ստեփաննոս: Կամ որպէս գրի ՚ի 6. հոկտ. Աղջոց սուրբ Ստեփաննոս. ուրանօր եւ նշանակեալ է տեղի այսր վանաց` ՚Ի սահմանս գեղաքաղաքին Գառնոյ: ՚Ի կողմն Գառնոյ դնէ նաեւ Վարդան աշխարհագիր, ուր եւ յաւելու ընդարձակողն. *Ուր կայ աջն սուրբ Ստեփաննոս քահանային, եւ սուրբ աջն Արիստակիսի, որդւոյն Գրիգորի սուրբ Լուսաւորչին:

Հաւուց թառ: Վանք մեծափառ, յիշատակեալ ստէպ ՚ի պատմագրաց: Է հանդէպ Գառնոյ` որպէս դնի յայսմաւուրս ՚ի 19. յունիսի ՚ի վարս Յովսէփայ նահատակին Դվնեցոյ. * Եւ այր մի Սարգիս անուն բարձեալ զմարմին սրբոյն տարաւ ՚ի մեծափառ վանսն Հաւուց թառ, որ է հանդէպ Գառնոյ: Վարդան աշխարհագիր ցուցանէ կոչեցեալ եւ Դարունից, կամ Արունեանց եկեղեցի. * Արունեանց եկեղեցի` Հաւուց թառն է, ուր կայ փրկչական պատկերն:

Էր ՚ի սմա եւ աթոռ եպիսկոպոսական, որոյ եպիսկոպոսն յիշատակի ՚ի թուղթն ժողովական գրեալ ՚ի ժամանակս որդւոց Տարսաիճի առ Գրիգորիս կաթուղիկոս Անաւարզեցի` Մխիթար Հաւուցթառոյ եպիսկոպոս: Որպէս եւ ՚ի ԺԴ. դարու յիշատակի ուրեք եւ Զաքարիա եպիսկոպոս Հաւուցթառոյ:

՚Ի վախճան ԺԲ. դարուն, եւ ՚ի սկիզբն ԺԴ. ին, Եղիա վարդապետ ոմն ՚ի կարգի եդ զերաժշտութիւն երգոց այսր մենաստանի. * Եղիա (վարդապետ ասէ Կիրակոս`) ՚ի Հաւուց թառէ, այն` որ գեղեցիկ կարգաւորեաց զկարգ վանաց իւրոց, որպէս թէ ամենեցունց ընդ մի բերան հնչել, եթէ ցած, եւ կամ բարձր. եւ ո'չ հարստահարել ընկեր զընկերն: Գտաւ սա ՚ի ժողովն գումարեալ ՚ի Լոռի` ՚ի 1205:

Շողագայ: Առ Յովհաննու կաթուղիկոսի գրի Շաղագայ, առ Ստեփաննոսի Օրպէլեան. ուրեք գրի Շողուագայ, այլուր` Շաղուագայ կամ Շաղուագահ, եւ այլն. բայց Ասողիկ ՚ի դ. 32 յայտ առնէ` թէ ուղիղ հնչումն է Շողագայ. * Իսկ Գագիկ յաւուրս մանկութեան իւրոյ յորժամ շրջէր նա ՚ի գաւառին Գեղամայ` տայ նմա (ա. Սարգսի կաթուղիկոսի` որ ՚ի վերջն անդ Ժ. դարուն`) տեղի եւ վանս բնակութեան զվանսն` որ յաղագս ծագման իրիք լուսոյ Աստուածայնոյ` Շողագայ անուանի: Ըստ այսմ Շողագա գրի եւ առ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. կբ:

Այս մենաստան թուի լինել նոյն` զոր շինեաց Մարիամ տիկինն Սիւնեաց ՚ի վախճան Թ. դարուն, եւ յանուանէ մենաստանին` նաեւ գեօղն կոչեցաւ Շողագայ, * Սոյն Մարիամ (ասէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. լէ) շինէ զմեծապայծառ եկեղեցին ՚ի Շողուագայ յանուն սրբոյ առաքելոյն Պետրոսի, եւ կարգէ ՚ի նմա կրօնաւորանոցս դասս բազմահոյլ քահանայից վասն հոգեաց տն. իւրոյ Վասակայ իշխանի Սիւնեաց. եւ դնել ՚ի հագարացի մարդկանէ զգեօղն Շաղւագայ ընդ ԿՌ. դրամի, ազատ յամենայն աշխարհական հարկաց ընծայէ սեփական ժառանգութիւն սուրբ. եկեղեցւոյն նմանապէս եւ գիւղ մի ՚ի Մազազ գաւառի ընդ ԴՌ. դահեկանի դնէ, եւ տայ ՚ի սուրբ եկեղեցի` որոյ անունն գեղջն դնէր. եւ հաստատէ արձան անջինջ յիշատակի առաջի Գէորգայ կաթուղիկոսի (որ է Գէորգ բ) եւ Յովանիսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, եւ զազկայ Սիւնեաց տեառն:

Աստ թաղեցաւ եւ նոյն Մարիամ տիկինն Սիւնեաց` մայր Գրիգորի Սուփանայ, Սահակայ, եւ Վասակայ, որպէս գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. * Տարեալ հանգուցանեն զմարմին նորա ՚ի քնարանի իւրում, մերձ ՚ի ձեռակերտ եկեղեցին իւր ՚ի Շաղագայի:

Մաքենիս կամ Մաքենոյ: Յետ ժամանակաց` յանուն եկեղեցւոյ իւրոյ կոչեցաւ Սուրբ Աստուածածին Գեղամայ, որպէս գրեալ կայ ՚ի յիշատակարանս ինչ գրոց: Է մենարան, կամ ուխտ հռչակաւոր` որ անկանի յայս գաւառ, որպէս դնէ Յովհաննէս կաթուղիկոս: * Աստանոր ապա մեծ հայրապետն Յովհաննէս` (այսինքն է` հինգերորդն) վասն զի շրջէր ընդ վիճակեալ կողմանս գաւառին Գեղարքունոյ, լցեալ զկէտ կենաց իւրոց` վախճանի ՚ի մեծ ուխտի կրօնաւորական կայանին Մաքենոցաց, եւ ՚ի նմին ուխտի սրբոյ ՚ի հանգիստ յայսմաւուրս ՚ի 28. մարտի. * Առաքեաց (Եղիա կաթուղիկոս զՎահան Գողթնացին) ՚ի մեծափառ վանք ՚ի Մաքենիս` որ յերկրին` Գեղամայ, այն է` Գեղարքունի: Նոյնպէս անդ դնէ եւ Վարդան աշխարհագիր` զորոյ զբանս եդաք ՚ի վերոյ:

Թէ քանի ծաղկեալ էր այս մենաստան ՚ի սկիզբն Ը. դարուն, յայտ առնէ այս բան Ստեփաննոսի Օրպէլեան, ՚ի գլ. լա. յասելն վասն Ստեփաննոսի իբ եպիսկոպոսի Սիւնեաց. * Գնայր ՚ի համբաւատենչ եւ մեծասքանչ հանդիսարանն… կրօնաստանն սուրբ եւ աստուածաբնակ առաքինարանն Մաքենոցայց, առ աստուածազգեաց եւ սրոբէատիպ հարանց հայրն Սողոմ, որ էր Էդոմոնոս մեծի ուխտին որ պայծառանայր յայնմ ժամանակի մեծամեծ ճգամբ եւ անտանելի խստամբեր վարուք, որ եւ յօրինեաց զպայծառացուցիչն տօնից տէրունականաց, եւ զյիշատակս մարտիրոսաց զտօնական ՚ի ՃԾ. թվին հայոց: Այլ մերձ ՚ի վախճան Ը. դարուն քանդեցաւ այս մենարան ՚ի պարսից, եւ կրօնաւորքն յերկուս տեղիս ցրուեցան, զոր համառօտիւ` այլ ըստ կարգի այսպէս պատմէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լգ. *Գնայ (ասէ) Բաբան (պարսիկ) ՚ի գաւառն Գեղարքունոյ, եւ էարկ ՚ի սուր սուսերի զբնակիչսն ոգիք իբրեւ ԺԵՌ. եւ զյոքնապայծառ մենարանն. եւ զհռչակելի ուխտն Մաքենացոց, յաւարի առեալ զամենայն ստացուածն, այրեաց եւ քանդեաց զամենայն շինուածն: Բայց կրօնաւորքն նախիմաց եղեալ` յերկուս բաժանեալ, կէսքն գնացին ընդ հօր Սողոմի, ո'չ առաջնոյն` որ հարանց հայր կոչեցաւ, այլ ընդ նորին աշակերտին, գնացին ՚ի գաւառն Շիրակայ ՚ի սուրբ ուխտն Զրեսկ, յորում պայծառանայր սոյն այս Սողոմոն ճգնութեամբ սիւնամուտ լեալ: Եւ կէսքն գնաց ՚ի յաղւանս` առաջնորդ կալեալ զմի ոմն յեղբարցն, եւ բնակեցան ՚ի Միհրներսեհեայ վանքն` որ է Ջրվշտիկ. եւ տեղին (Մաքենիս`) անբնակ մնայր:

Այլ զկնի դարձեալ էառ շինութիւն ՚ի վախճան Թ. դարուն. *Ապա յաւուրս Գրիգորի Սիւնեաց տեառն (ասէ) որ Սուփան կոչեցաւ, վերստին նորոգեցաւ, եւ շինեցաւ մեծ եկեղեցին, եւ պայծառացոյց առաւել քան զառաջին: Եւ թէ զինչ էր այս շինութիւն` զոր արար բ. Գրիգոր Սուփան որդի Վասակայ` պատմէ ՚ի գլ. լէ. ուր եւ յառաջ բերէ զնորին զարձանագրութիւնն քանդակեալ. *Շինէ եւ զերկնաճեմ խմբարանն ՚ի հիաջան մենարանին`… ուխտն Մաքենացաց, զգմբեթայարդ եկեղեցին յանուն սրբոյ Աստուածածնին, եւ պարսպէ վիմօք. եւ այլ բազում շինուածս յօրինեալ զարդարէ զնա յանխնայ գանձիւք, եւ փարթամացուցանէ բազում ընչիւք. նաեւ գեօղիւք եւ ագարակօք ՚ի Գառնի եւ յԵրեւան, եւ յայլ տեղիս. եւ կարգէ նմա արձան յիշատակի հարստայոյս արդեանցն իւրոց` որ ունի օրինակ զայս:

«Կամաւն Աստուծոյ ես Սուփան Սիւնեաց իշխան շինեցի զՄաքենոցաց եկեղեցիս, եւ յանխնայաբար զարդարեցի պատուական սպասիւք, եւ աստուածային կտակարանօք. եւ ետու զսեփական տեղն մեր ՚ի սա` որ ըստ անուան եկեղեցոյս` Աստուածածին ասի, իւր ամենայն սահմանօք լերամբ եւ դաշտիւ, եւ ետու ւրս ձկանց զբաղաշէն սեղանոյն, եւ Չ. դրամ ՚ի դեղձագետոյ զապալէն. ԲՃ. դրամ ՚ի կաթկայ. ՅԾ. ՚ի յանմեռէն, որ լինի ՌՄԾ. դրամ: Ետու եւ Ե. կուղպակ ՚ի յԱնի, եւ Ե. այգի յԵրեւան, եւ Շ. առուայգի ՚ի գիւղաքաղաքն Գառնի, եւ Բ. այգի յԵղեգիս, եւ զամենայն պէտս սուրբ եղբայրութեանս լցի առատապէս… Ահա այս իսկ էր արձանն Մաքենոցաց, բայց վասն հնութեան եւ խախտելոյ քարանցն` ո'չ կարացաք զբովանդակն յիմանալ. այլ բազում բանք եւ տուրք իշխանացն պակսեն. զայս փոքր ՚ի շատէ եդաք, զի մի' բնաւին ջնջեալ կորիցէ յիշատակ նոցա: Եւ այս ամենայն գործեալ եղեւ Յ. թվականէն մինչեւ ցՅԾՆ-ն: Այս շինութիւն եւ արձանագրութիւն եղեւ յաւուրս զ. Յովհաննու կաթուղիկոսի. քանզի գրի անդէն. *Եւ տէր Յովանէս հայոց կաթողիկոս ՚ի տանէս մի' իշխեսցէ դատ կամ փայքար հանել»:

Երերուն, կամ Երերօն: Գիւղ` որ ՚ի պատմութեան Օրպէլեանց ՚ի գլ. զ. դնի հանդէպ Գառնւոյ. *Էառ (ասէ` Ասլանն ազգաւ թաթար ՚ի ԺԳ. դարուն) նաեւ զՎայոց ձոր, եւ զԵղեգիս մինչեւ ՚ի յԵրերօն գիւղն` որ է հանդէպ Գառնւոյ: Գրի անդէն` թէ զայս ամենայն ետ Օրպէլեան Էլիկումին որդւոյ Լիպարտի ՚ի հայրենիս. *Եւ ապա հաստատեցաւ (ասէ) այս լինել հայրենիք տանն եւ ազգին Օրբէլեանց: ՚Ի գլ. է. կոչէ զայս` Երերուն:

Գառնակեր: Գիւղ` զորմէ ՚ի պատմ. Օրպէլեանց ՚ի գլ. ը. *Ետ (տարսայիճ որդի Լիպարտի) ՚ի վանսն Ցաղաց քարոյ` գիւղ ՚ի գեղարքունի զԳառնակերն, եւ զայգի մի ՚ի Մաճառակաձորի:

Էլառ: Գիւղ` զոր յիշէ պատմիչն Օրպէլեանց ՚ի գլ. ե. տպ. թղթ. 28. *Տայ փոխան հայրենեաց Լիպարտին… զԷլառն, եւ զայլս գիւղս յոլովս ՚ի Գեղարքունի:

Վասակաշէն: Գիւղ ՚ի գաւառին Գեղարքունւոյ. որոյ հնութին յայտնի է յանուանէն, թէպէտ որ յիշատակէն զնոյն` է նոր հեղինակ:

Կոթ: Առ Գրիգորի Մագիստրոսի կոչի սա գաւառ, զի ասէ. Կոթ գաւառ Գեղամայ, որով պա'րտ է իմանալ զփոքրիկ գաւառ` զոր մեք կոչեմք Վիճակ: Կիրակոս յիշէ զհամանուն գիւղն կամ զաւանն յասելն. *Յեզր ծովուն Գեղամայ Աւան մի է Կոթ անուն, ՚ի սահմանս այնր գեղջն հուպ ՚ի լեառն` գտին մարդ մի: Իսկ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լէ. (՚ի պատմելն վասն Գրիգորի Սուփանայ որդւոյ Գաբուռն Վասակայ` յելս Թ. դարուն, ) կոչէ զնոյն Գիւղաքաղաք. *Շինեէ (ասէ) եւ Սուփան զդարմանակերտ փարախն բանաւոր հօտից ՚ի Գիւղաքաղաքին Կոթայ` յանուն սուրբ Աստուածածնին, եւ զարդարեալ մեծամեծ սպասիւք` կարգէ ՚ի նմա դասս պաշտօնէից, եւ պարսպէ մեծամեծ վիմօք… եւ կարգէ յիշատակագիր արձանի ՚ի վերայ սուրբ եկեղեցոյն, որ ունի օրինակ զայս.

Ինձ Սուփանայ յիշատակարան հաստատեալ հոգեւոր ՚ի Քրիստոս ՚ի Քաղաքագիւղս Կոթայ ՚ի կացուածի իմոյ նախնեացն. զոր նախ քան զայս, պարսպափակ շրջապատեալ էին ՚ի բազմածախ գանձուց յոլով աշխատութեամբ. յետ այսր ապա յմիոց նախնեացն խորհրդակցեալ կամօքն Աստուծոյ` շինեցի տուն տեառն եւ յարկն այն Յակոբայ, անուանակոչութեամբ սրբուհւոյ Տիրամոր Աստուածածնին` վիմատաշ կոփածու քարամբք. եւ ՚ի սմա սենեակս ը. ՚ի վերոյ եւ ՚ի ներքոյ, եւ ապա ՚ի սմին սուրբ քաւարանիս կարգեցի քահանայս, եւ զարդարեցի զատենա քահանայ ՚ի նախնեաց իմոց եւ այլ սպասաւորս բազումս. եւ ազատ արարի յարքունական ծանրութեան եւ ՚ի բեկարէ. եւ սահմանեցի հողս եւ ջուրս, եւ ետու միոյ միոյ քահանայի Ծ. դրամ ՚ի տարւոջն` որ լինի հնկեցիկս, եւ սահմանեցի չորիցս քառասունս, եւ սաղմոս` զնեղութեան կանոն, եւ զառաւօտուն սաղմոսն: Զսոյն ետ գրել եւ ՚ի յիշատակագրին որ ՚ի Մաքենիս:

Այս Գիւղաքաղաք` որպէս ակնարկի յարձանագրութեանն, գոլով կացուած այսինքն` տեղի սովորական բնակութեան նախնեացն իշխանին Գրիգորի, երեւի թէ ՚ի նմա էր արքունիքն այսր իշխանութեան:

Սեւան: Կղզի` ՚ի ծովուն Գեղամայ` որ անկանի յայս գաւառ, որպէս դնէ Վարդան աշխարհագիր. * Գեղամ Գեղարքունի է, ուր կայ սուրբ ուխտն Մաքենիս, եւ Սեւան կղզին ՚ի մէջ ծովուն:

՚Ի սմա էր եւ ամրոց` զոր քանդեաց Մրուան ոստիկան որ ՚ի մէջն անդ Ը. դարուն. *Իսկ Սեւան կղզի (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս) որ ՚ի ծովակին Գեղամայ, թէպէտ եւ յ՚իսկզբան նուագի անդ ո'չ ըմբռնեցաւ ՚ի ձեռս նորա, սակայն զկնի երկեամ մի ամաց մատնեցաւ ՚ի ձեռս նորա, եւ որ միանգամ բնակեալ կային յամրոցի անդ` գերի առեալ տանէր, զկապուտ կողոպուտն յաւարի առեալ` սպառսպուռ քանդէր աւերէր զամրոցն:

Զկնի դարձեալ շինութիւն էառ, յորժամ ամրացան հայկազուն իշխանքն Սիւնեաց` որք տիրէին Գեղարքունոյ Սահակ եւ Վասակ, եւ մայր նոցա Մարիամ` յերեսաց զօրացն Յուսփայ ՚ի վերջն անդ Թ. դարուն. զօրաց գրէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. *Երթեալ ղօղեալ ամրանային ՚ի Սեւան կղզոջ: Զոր եւ ՚ի վերոյ կոչէ *Սեպհական ամրոց տէրութեան իւրեանց. յայտ առնելով` թէ անկանէր ՚ի Գեղարքունի:

Անդ ամրացաւ եւ Աշոտ շահանշահ, յորոյ աւուրս կոչէ զայն Յովհանն. կաթ. Անմարտնչելի. *Յանմարտնչելի ամրոցին ՚ի Սեւան կղզոջ առկայանայր: Ուր եւ տասն նաւու ետ ծովամարտիկ պատերազմ ընդդէմ թշնամւոյն, որ եկեալ էր *Յեզր ծովակին հանդէպ ամրոցին Սեւան կղզոյ:

՚Ի Սեւան կղզոջ է եւ մենաստանն հռչակաւոր մինչեւ ցայժմ, յոր անուն կոչէ Լաստիվերտցին գլ. բ. զկղզին առհասարակ, յասելն վասն ա. Սարգսի կաթողիկոսի. *Վարժեալ կրօնաւորական ճգնութեամբ ՚ի կրօնաստանն որ կոչի Սեւանայ կղզի: Բանն Ասողկայ ՚ի գ. 3. ցուցանէ թէ զառաջինն կառոյց զայս մենաստան եւ զմիաբանութիւն` Մաշտոց կաթուղիկոս. զի գրէ վասն նորա. *՚Ի ծովուն Գեղամայ զկղզին Սեւանայ բնակութիւն իւր արարեալ, շինէ զեկեղեցին ՚ի նմա` որ Առաքեալս անուանեաց. յոր միացեալ ժողովեցան եղբարց բազմութիւն` կանոնադրութեան սահմանաւ սրբոյն Բարսղի, միակրօնք ՚ի տան Աստուծոյ եղեալ, ստանալով զբազմութիւն գրոց սրբոց: Եւ այլուր ՚ի գ. 32. զշինութիւն վանաց համօրէն տայ նմին Մաշտոցի` իբրեւ հեղինակի, յասելն վասն ա. Սարգսի կաթուղիկոսի` որ ՚ի վախճան Ժ. դարուն. *Սպասաւոր եղեալ ՚ի ծովակին Գեղամայ ՚ի վանսն Սեւանայ, զոր շինեալ էր երանելւոյ տուն Աստուծոյ տէր Մաշտոցի:

Այլ թէ զիա'րդ շինեաց. պատմէ զայն Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. լէ. քանզի Մաշտոց ետես ասէ յանուրջս գալ, առ նա ինքն երկոտասան առաքելոց ՚ի վերայ ծովուն, եւ նշանակել զտեղի եկեղեցւոյն, հրաման տուեալ կանգնել անդէն եկեղեցի յանուն ԺԲ. առաքելոց, եւ սահմանել միաբանակեացս: Յերեւմանէ աստի վերին եզդեցութեամբ շարժեալ թագուհին Մարիամ կին Գաբուռն Վասակայ, եւ մայր վերոյիշեալ եղբարց Գրիգորոյ Սահակայ եւ Վասակայ հաւանեցոյց զՄաշտոց ձեռն ՚ի գործ արկանել: Վասն որոյ նա ինքն տիկինն` ասէ. * Շինէ զգեղապաճոյճ եկեղեցիսն յանուն սուրբ առաքելոցն, եւ միւս յանուն տիրուհոյ Աստուածածնին, եւ զարդարեալ մեծամեծ սպասիւք` կանգնեաց զնա տուն Աստուծոյ, եւ բնակարան ածազգեաց արանց ՅԻԳ. թվականին հայոց (յամի տեառն 874): Բայց Մաշտոց եդ սահման վանիցն, եւ պայծառացոյց երկնաքատակ կարգօք, յորմէ համբաւոյ միաբանեալ Աշոտի իշխանաց իշխանի` սուրբ ուխտին գայ ՚ի տեսութիւն սուրբ Հօրն, եւ ընծայէ զփրկական նշանն աստուածընկալ Խաչին. եւ տան ժառանգութիւն սուրբ եկեղեցւոյն գեօղս` զՎարսէրն, զՑամաքաբերդ, զԳոմաձորն, զԲերդքն, զԹառէացտաք, եւ զՈրսն կռակծին, եւ այգիս` ՚ի Գառնի եւ յԵրեւան եւ յայլ տեղիս:

Գետակն: Տեղի` մերձ ՚ի Սեւան կղզի, զոր յիշատակեն արեւելեան եպիսկոպոսունք ՚ի ժողովական նամակին գրեալ ՚ի ձեռն Ստեփաննոսի Օրպէլեան. առ Գրիգոր է. կաթողիկոս. * ՚Ի ժամանակս Զաքարիայի սպասալարի եւ Իւանէի աթաբէկին վրաց` դարձեալ (եղեւ) ժողով սուրբ հարց, եպիսկոպոսաց, վարդապետաց, քահանայից ՚ի Գետակնն մերձ Սեւան կղզոյն:

Ալբերդ: Յիշէ զայս Ասողիկ բ. 6 ընդ այլոց տեղեաց յասելն վասն կայսեր Թէոփիլոսի որ նստաւ յամին 829. * Սա ՚ի խաղալն իւր յարեւելս կոյս ՚ի սահմանս Հայոց` առնու զԾմու բերդն հայոց, զԱսաղին, եւ զՄեծկերտ, եւ զԱլբերդ ՚ի գաւառին Գեղամայ:

Վանաց վան: Մենարան` զոր Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. կբ. այսպէս կոչէ, եւ դնէ ՚ի Գեղամ, իսկ ՚ի գլ. լե. կոչէ Վանեվան կամ ՚ի սկիզբն տասներորդին զորմէ պատմէ նոյն Օրպէլեան. ՚ի գլ. լէ. * Նախանձեալ ընդ այս բարիոք մոլութեամբ Շապուհ Բագրատունի եղբայր Մարիամայ, եւ ՚ի ձեռն քեռն իւրոյ շինէ զփառաւոր տունն Աստուծոյ յանուն սրբոյ Գրիգորի Լուսաւորչին ՚ի ձորակին Վանէվանաց` որ այժմ Կթանոց կոչի. եւ բազում տուրս ընձեռէ ՚ի պէտս եղբարցն, եւ հաստատէ տուն կրօնաւորաց. որոյ յիշատակագրութիւն արձանին ունի օրինակ զայս:

«Յանուն Աստուծոյ ես Շապուհ Բագրատունի հայոց սպարապետ` տերանց տէր` որդի Աշոտոյ հայոց թագաւորի, ՚ի ժամանակս հայոց թագաւորի մեծին Սմբատայ հարազատ եղբօր իմոյ, եւ… հայոց հայրապետի տեառն Յովանիսի… տեսուչ առնելով զքոյր իմ Մարիամ Սիւնեաց տիկին, յիմումս իշխանութեան ՚ի վանս` վանատուն Աստուծոյ կանգնել վիմատաշ կոփւածովք, շատածախ գանձիւք եւ մեծաջան վաստակօք կատարել… եւ տուաք ՚ի քեզ Վանավանու վանական հայր Աբրահամ… հինգ գեղոյ սահման, Կոթակայ քարն, Աղաբովանսն, Շաւառնահոլի, Գետամէջն, Կթանոցն, Գետավանաց ծովն. ՄԿ դրամ ՚ի Կոթաքարէն, ՇԼ. ՚ի Բրտենեացն, ՈԿ յԱղեբովանացն ծովէ, ՋՂ ՚ի Կարբին գետերէն եւ Փնաւերէն: Աստ թաղեցան տէր Սողոմոն` որ թուի լինել Սիւնեաց եպիսկոպոս, տէր Աթանաս, եւ Սմբատ Բագրատունի», ըստ որում գրէ անդէն Ստեփաննոս Օրպէլեան:

Վանէվան: Դնէ եւ զայս նա ինքն Օրպէլեանն ՚ի գլ. կբ. ՚ի կարգս մենարանաց երկրին Գեղամայ, եւ կոչէ Միւս Վանէվան, յորոշումն վերնոյն, եւ ՚ի գլ. լէ. իսկ եւ իսկ զկնի վերոգրեալ բանից պատմէ զշինութիւնն որ եղեւ ՚ի Վանէվան, զր գրէ. *Դարձեալ եւ յետ ամաց ինչ նորոգէ եւ Գագիկ որդի Աշոտոյ Շահանշահի` զհրաշակերտ եկեղեցին Վանիվանայ զսուրբ կաթուղիկէն, եւ տայ զԴեղձանագէտ ՚ի նա, եւ պարսպէ շուրջ զեկեղեցեաւն, եւ գրէ արձան անիծից` ո'չ յափշտակել զայն ՚ի սուրբ եկեղեցւոյն: