Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այսպէս գրեալ կայ յերիս ձեռ. աշխարհագրութեան Խորենացւոյ. եւ միայն ՚ի տպագրեալն վրիպակաւ գրի Բաղք ձորք, զերկոսին գաւառս միացուցանելով, որով գաւառք Սիւնեաց ո'չ լինին ԺԲ. որպէս դնեն տպագրեալն եւ ձեռագիր օրինակք աշխարհագրութեան Խորենացի այլ ԺԱ: Ըստ այսմ եւ Ստեփաննոս Օրպէլեան յորժամ կարգաւ թուէ զԺԲ. գաւառս Սիւնեաց ՚ի գլ. դ. ուրոյն ուրոյն գաւառ դնէ զԲաղքն եւ զՁորքն: Եւ յայլ ամենայն գիրս` միշտ Բաղք կոչի այս գաւառ, եւ ոչ ուրեք Բաղքձորք,

Զպատճառ անուանակոչութեան սորա դնէ Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. գ. *Եօթներորդ (գաւառ Սիւնեաց) է Բաղք գաւառ, որ այժմ կոչի Աճէն, որ ՚ի Բաղկայ անուանեցաւ, Այլ որպէս տեսցի ստորեւ` ՚ի Բաղակայ անուանեցաւ տիրապէս բերդն, եւ ՚ի բերդէն ողջոյն գաւառն. իսկ զԱճէն, այլք գրեն Աճանան: Ունէր զզանազան ամրոցս, որք ՚ի լէ. գլ. Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի բազմաւորականն յիշատակին. * Որոց պակուցեալ` ոմանք ամրացան յանառիկ ամուրսն Բաղաց: ՚Ի Ժ. դարու` յանուն այսր գաւառի կանգնեցաւ թագաւորութիւն` զորմէ գրեցաք ՚ի վեր անդր:

Բաղաբերդ: Վասն այսր տեղւոյ այսպէս գրէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. գ. * Իսկ ամուրք անառիկք ՚ի սմա (այսինքն ՚ի Սիւնիս) որ ՚ի մարդկան հնարից հեռացեալ են, բայց միայն թէ տէր մտանեսցէ. Բաղաբերդ` որ եւ մի ոմն ՚ի զարմիցն Սիսաւան Բաղակ անուն առեալ զայս գաւառ մասն ժառանգութեան, շինէ զքարն Բաղակու ամրոցս, որ եւ կոչի Բաղակի քար, եւ գաւառն յիւր անուն կոչեցաւ Բաղաց գաւառ:

Սոյն այս Բաղաբերդ է` որ առ Յոհ. կաթուղիկոսի կոչի Ամրոցն Բաղաց. եւ էր ամուր քան զամենայն բերդս Սիւնեաց նահանգին, վասն որոյ տեսանեմք ՚ի պատմութիւնս` զի յամենայն նուազի յորս փախչիլ խնդրէին բնակիչք երկրին, ՚ի սմա ամրանային: Աստ ամրացան բնակիչքն, եւ Անդոկ իշխան նոցա. յետ կողոպտելոյ զՏիսբոն ուստի Շապուհ արքայ Պարսից երիցս անգամ ամենայն զօրօք յարձակեցաւ ՚ի վերայ բերդիս, եւ երիցս կոտորեցաւ, որոյ ՚ի կամիլն չորրորդ անգամ ՚ի վերայ յարձակիլ, մեծամեծ նախարարք պարսից անկեալ (ասէ Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. թ) առաջի Շապհոյ. * Աղաչեցին մի եւս պատերազմել ընդ անպարտելի ամրոցին Բաղաբերդու, եւ տալ կոտորել զարեացն գունդս: Աստ ամրացան եւ Սիսական տեարք յերեսաց Բուղայի, որ հրոսակս առաքեալ էր ըմբռնել զնոսա. * Բայց յոլովք ՚ի տերանցն կուսակալաց (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս) յանառիկ ամրոցն Բաղաց դիմեալք հաւաքեալ փրծանէին ՚ի ձեռաց նեղչացն:

՚Ի ՇՀԵ. թուականին (յամի տն. 1126) ասէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. կա. Ամիր Հարոնն եկեալ էառ զՔարն Բաղակու որ էր վանք. յորում ՚ի գաղթել գաւառականացն` գանձեալ էին զոսկի եւ զարծաթի սպասս եկեղեցւոյն, եւ այն ամենայն մատնեցան ՚ի ձեռս թշնամեաց. * Եւ ՚ի ՌԺԹ թվին (յամի 1170 ասէ ՚ի նոյն գլ. ) կրկին բարկացաւ Աստուած Բաղաց աշխարհիս եւ Սիւնեաց նահանգիս եւ զապաւէնն ամենեցուն եւ զտեղի ապաստանի զանառիկ ամուրն զԲաղաբերդ մատնեաց ՚ի ձեռս Իսմայէլի… որ բազում զօրօք եկն եւ ոչ կարաց հնարել ինչ, ապա պատրող բանիւք խաբեաց զպարզամիտ արս քրիստոնեայս աչաղուաց, եւ նոքոք նախ առ զՔարնկոց, եւ ապա ՚ի գիշերի այնու արամբք գողացաւ զԲաղաբերդ, եւ առեալ կոտորեաց սաստիկ. եւ զի վասն անառիկ ամրութեան յամենայն վանորէիցն անդ էին կուտեալ զսրբութիւնս եւ ըզգրեանս եւ զսպաս եկեղեցւոյ, եւս առաւել զանհամար եւ զաննման սրբութիւնս եւ սպասս եկեղեցւոյն Տաթեւոյ` թամ եւ հարուստ աթոռոյն, խաչ եւ վկայարանք յոսկոյ եւ արծաթոյ, եւ անգին ակամբք եւ անհուն մարգարտով զարդարեալ, եւ կտակարանք յոլովք` որք թուով աւելի քան զԺՌ. զորս ամբարեալ էին անդ, ամենայն առհասարակ գերի վարեցան, եւ ցան եւ ցիր եղեն ընդ երեսս աշխարհի:

Յիշէ զԲաղաբերդ եւ Վարդան աշխարհագիր ըստ երկուց օրինակաց: Անտի էր եւ Վահան կաթուղիկոս` որ հալածեցաւ յաթոռոյն ՚ի Վասպուրական: Անուն սորա կայ մինչեւ ցայժմ Պաղաբերդ կոչեցեալ ՚ի գաւառականաց:

Յոհաննու վանք: Յիշատակէ զայս Վարդան, որ գրէ` թէ Ջվանշէր իշխանն հայր սուրբ Վահանայ * Շինեաց զամենապայծառ ուխտն Յոհաննու վանս` առ ստորոտով անմատոյց դղեկին Բաղայ:

՚Ի Յովհաննու վանս առ դրան տաճարին թաղեցաւ եւ բ. Սմբատ թագաւոր Սիւնեաց որ երրորդ յաջորդ էր նախկին թագաւորին Բաղաց Սմբատայ որպէս դնէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. ծթ:

Զանազան շինուածս կառուցին աստ Սենեքարիմ հինգերորդ թագաւոր Բաղաց, եւ քոյր նորա Շահանդուխտ, զորոց գրէ Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի նոյն գլ: * Բազում արարին արդինւս եւ շինուածս երեւելիս ՚ի վանսն Յոհաննու:

Յիշատակին ուրեք ուրեք ՚ի գիրս Եպիսկոպոսունք Յոհաննու վանից, որպէս ՚ի ՉԾԴ. թվին հայոց` Յոհաննէս եպիսկոպոս եւ այլուր յիշատակին Կարապետ եւ Գաբրիէլ եպիսկոպոսունք: Եւ ՚ի ՌՃԺԹ. թվին ՚ի յիշատակարանս ինչ գրոց: Յոհաննէս րաբունապետ Յոհաննու վանից:

Շնհերս: Անկանի յայսմ գաւառի` որպէս յայտ է ՚ի բանից Օրպէլինին: * Նաեւ զտեղիքս զայս աւանդեցին (ասէ Շահանդուխտ դուստր Վարազդատայ գահերէց իշխանին Աղուանից` յիւրում կտակի), սուրբ եկեղեցւոյն (Տաթեւոյ) ամենայն ձորովս, որ ՚ի Շնհերս սահմանէն ՚ի վեր. մինչ ՚ի Գինական գետն: Այս տեղի էր ձորավայրն բնակութեան նորին Շահանդխտոյ. իսկ ձորավայրն բնակութեան նորին` եղեւ ՚ի Բաղաց սահմանի, ըստ որում դնէ ՚ի վերոյ Օրպէլեանն, եւ որպէս գրէ նոյն ինքն Շահանդուխտ ասելով. *Եկեալ ՚ի սահմանս Բաղաց ՚ի գլուխ քարիս` ընդ որ անցանէ ճանապարհն, եւ ահա յանկարծակի պատահեցան ինձ իսմայելացիք, որք վասն Հաբաւոյ գեղոյ իմոյ կամէին յափշտակել զիս… եւ դարձուցեալ զերասանակ երիվարին թռեայ ընդ քարս. եւ ապա յահագին շնչմանէ հողմոյ եւ աներեւոյթ զօրութեամբ իջայ իբր կառօք ընդ խորութիւն ձորոյս` ես եւ երիվարն իմ անվնաս: Յայն ձոր շինեաց նոյն Շահանդուխտ մատուռն եւ խցիկ, ուր ճգնութեամբ եկաց զամենայն ժամանակս կենաց իւրոց զամս երեսուն. ժողովեաց առ ինքն եւ ա'յլ կուսանս, եւ անդ թաղեցաւ: Մինչեւ ցայժմ գոյ Շնհեր գիւղ մերձ ՚ի Տաթեւ:

Արուքս: Գիւղ` զոր Ջվանշէր իշխան ոմն Սիսական ետ ՚ի սուրբ խաչն Տաթեւոյ, փոխանակելով ընդ այլում գեղջ` զորոյ զվճիռ պայմանին բերէ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. խ. *՚Ի ՅԻԶ. թվականութեանս հայոց` ՚ի ժամանակս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր տեառն Սողոմի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, կամ եղեւ ինձ Ջեւանշէրի` աստուածապահ տեառն Սահակայ Սիւնեաց տեառն որդոյ` զիմ զշէն մի որ ՚ի Բաղու գաւառի Արուքս անուն… փոխանակել ընդ Բեղոյ շինոյն… Արդ իշխան էք դուք տէր Սողոմոն ուտել եւ ժառանգել զայդ շէնդ զԱրուքս իւր սահմանօքդ բոլորովիմբ, ծառովք եւ այգովք, գետով, եւ ցամաքով, արտաւորօք եւ մարդօք, ջրաղացովք եւ պարտիզօք, եկեղեցեաւ եւ այլ շինուածովք…: Եւ սահմանքն այս է Արկուսայ (Արուքսայ) յարեւելից կողմանէ… դրախտ է նոյն սուրբ խաչիդ սահման, եւ ՚ի հարաւոյ կողմանէ հին ջրաղացովդ է մինչեւ ՚ի Բեխոյ սահմանն. եւ ընդ հիւսիսոյ կողմանէ Կաւարդայ սահմանովն, եւ արքունի նեպակովն, որ էր ԺԲ. դրամ:

Մաճ: Շէն` զոր Քուպղիդուխտ դուստր Վասակայ Սիւնեաց տեառն` քոյր Փիլիպէի, եւ կին Հրահատայ` պարգեւեաց ՚ի սուրբ խաչն Տաթեւոյ, զորոյ զպայման վճռոյն բերէ Ստեփաննոս Օրպէլեան ՚ի գլ. խ. որ գրեցաւ ՚ի թվին ՅԺԶ. (յամի տեառն. 867. ) *Շէն մի Մաճ անուն ՚ի Բաղաց գաւառի, որ նախ տեառն Ատրներսէհի Սիւնեաց տեառն եւ իմ եղբօր` ինձ էր տուեալ… ետու ես Քուպղիդուխտ զայդ շէնդ լերամբք եւ դաշտով, մարգով եւ արտով, գետով ջրով եւ ցամաքով, ծառովք եւ տնկովք ՚ի սուրբ խաչդ, եւ ՚ի տէր Սողոմոն Սիւնեաց եպիսկոպոս: Մինչեւ ցայժմ է այս շէն` Մաջ ձայնեալ, առ ջրով մերձ ՚ի Տաթեւ:

Որոտն, եւ Բղէն: Թուին լինել ՚ի Բաղաց գաւառի, զի գրէ Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. կա. *՚Ի ՇԾԴ. թվականին առաւ Որոտն եւ ՚ի ՇԾԴ-ին` առաւ Բղեն, եւ գերեցաւ Խոսրովիկ իշխանն, եւ ՚ի սուր սուսերի մաշեցան բազմութիւնք քրիստոնէից, եւ բնաւին յաւեր անցաւ տունն Բաղաց: Որոտն թուի կոչեցեալ յանուանէ ընթերակա վտակին Որոտան. իսկ վտակն այսպէս կոչեցեալ` առ որոտաձայն ընթացից իւրոց. զի որպէս դնէ ՚ի գլ. լթ. ահագին կարկաջմամբ հոսի այս վտակ Երասխայ: Յիշատակի Որոտն առ Եղիշէի (՚ի թղթ. 67) ընդ ամուրս Հայաստանեայց: Մինչեւ ցայժմ կայ այս գիւղ, զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 273:

Բղէն ունի եւ բերդ, զոր եւ ՚ի գլ. դ. Ստեփաննոս դասէ ամուր բերդս Սիւնեաց` կոչելով Բղենոյ բերդ: Էառ զայսոսիկ յայլազգեաց Սմբատ Օրպէլեան որ ՚ի ԺԴ. դարուն, զորմէ գրի ՚ի պատմութեան Օրպէլեանց ՚ի գլ. է.

*Էառ եւ թափեաց զերկիրն Որոտնայ բովանդակ` մինչ ՚ի սահմանն Բորոդնայ, եւ Բղէնոյ (փոխանակ գրելոյ Բղենոյ), յորում եւ կայր ընդ աւեր` աթոռն Սիւնեաց Տաթեւ: ՚Ի սահմանին Բղենոյ էր մենաստան Նորավանք ձայնեալ, զորմէ տե'ս ՚ի միւս Նորավանս ՚ի Վայոյ ձոր:

Վաղանդնու գեօղ: Աստի էր Յովհան Որոտնեցի, ըստ որում վկայէ Թովմա Մեծոփեցի յասելն. *Յովհաննէս մականուն Կախիկ… գոլով ՚ի գաւառէն Որոտնու ՚ի գեղջէն Վաղանդնու:

Յիշատակի առ նորին Թովմայի եւ Վանքն Վաղանդու, կամ Վաղընդու: *Ժողովեալ (ասէ վասն Գրիգորի Տաթեւացւոյ, ) զբազումս յաշակերտաց իւրոց… զգալուստն ՚ի Վաղընդընու սուրբ Կարապետէն… զՅովհաննէս ՚ի Վաղանդու վանիցն: Այլ նախ քան զՄեծոփեցին, նաեւ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. կբ. յիշէ զայս մենաստան, կոչելով Վաղանդնին վանք:

Տաթեւ: Կոչեցաւ այսպէս յանուն Եւստաթէոսի առաքելոյն` որ ըստ յայսմաւուրաց (՚ի 6. մարտի. ) էր յաշակերտաց սրբոյն Թադէոսի առաքելոյն: Զայս անուն քանզի բազում ուրեք գրեն Ստաթէ առաքեալ, որպէս յայսմաւուրս (՚ի 27. ապրիլի. ՚ի չորս տեղիս, ) եւ առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ (՚ի պատմութեան ձեռնադրութեան Կիրակոս կաթողիկոսի) յայնմանէ կրճատմամբ` անուն տեղւոյն կոչեցաւ Տաթեւ, որ ուղղագոյն եւս առ նորին Թովմայի գրի նաեւ Ստաթեւ:

Է գիւղ, եւ ՚ի նմա մենաստան մերձ յՈրոտն առ գետակաւ նորին, որ ՚ի բանից աստի Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. լզ. երեւի լինել ՚ի Բաղք Գաւառի: *Մտեալ (Շահանդուխտ) ՚ի Բաղաց սահմանն` երթայր ՚ի ճանապարհն յանքոյթ տեղիս… յորում էր փրթուած քարի մի ահագին խորութեամբ, որ իբր յանդունդս հայէր` հանդէպ մեծի հայրապետանոցին Տաթեւոյ: Եւ ստորեւ. *Եկել ՚ի սահմանս Բաղաց ՚ի գլուխ Քարիս ընդ որ անցանէ ճանապարհն: Այս Քար է վերոյիշատակեալ քարն զոր եդ հանդէպ Տաթեւոյ. եւ ՚ի բանիցն (որ ՚ի գլ. լթ. ) երեւի լինել ՚ի վերջին սահմանս Բաղաց: *Եւ էր տեղին (ասէ վասն Տաթեւոյ) հեռի յամենայն հինից թշնամեաց, զի միջոց էր աշխարհին… եւ ամրացեալ ՚ի մէջ երկուց գահոյիցն Սիւնեաց եւ Բաղաց:

Զգեղեցկութիւն դրից սորա այսպէս ստորագրէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. լթ. ուր ասէ. *Եկին եւ բնակեցան աստէն (՚ի Տաթեւ) ՚ի գեղեցկավայր տեղւոջ, որ իբր զբարձր գիտանոց հայի ընդ արեւելս ՚ի բազում գաւառս` հանդէպ լերանցն Դիզափայտու` ուր բազմութիւնք սուրբ վկայիցն հանգուցեալ կան, յոյժ առողջատուն: Եւ վայրն հարթահասակ, շրջապատեալ բարձր եւ սուր լերամբք իբր կարակնակերտ կիսաբոլոր. առաջոյ վանիցն` ձորք եւ խոխոմք խորագոյն յոյժ, ընդարձակագոյն եւ գեղեցիկ, ընդ որ անցանէ ահագին դըդընչմամբ գետն Որոտան. եւ ձորն այն լի այգեստանօք, եւ դրախտացեալ զանազան բուրաստանօք: Եւ էր ՚ի տեղին ՚ի վերայ բարձրագոյն քարին` եկեղեցի խրթին անտաշ վիմօք կրաշաղախ ձուլեալ յոյժ ՚ի հին ժամանակաց` յաւուրց անտի սրբոյն Ներսիսի եւ Սահակայ, եւ սակաւ կրօնաւորք մշտաջան ճգնութեամբ բնակէին ՚ի նմա:

Յետ ժամանակաց այս մենաստան` որ էր անշուք, եղեւ աթոռ մետրապօլտին Սիւնեաց. այլ թէ յորո՞ւմ ժամանակի եղեւ առաջին բնականալն նոցա յայսմ տեղւոջ, *Ո'չ ծանեայ (ասէ Ստեփաննոս ՚ի գլ. լթ. ) միայն (՚ի ժամանակաց) տն Գէորգայ (Սիւնեաց եպիսկոպոսի, որ էր ՚ի սկիզբն Թ. դարուն. ) եւ այսր` գտան նշան, եւ կացի ծանօթ ամենայն որպիսութեանց նոցա: Այլ զառաջինն (ասէ) ո'չ գիտեմ, զի ո'չ գոյր յիշատակ ինչ. բայց գիտեմ, զի բազում ժամանակօք բնակեալ էին անդ: Զայսմանէ գրեցաք երկարագոյնս ՚ի ներածութեան նահանգիս. տե'ս անդ:

՚Ի գալն ՚ի տաթեւ եպիսկոպոսաց զառաջինն` բերին ը իւրեանց բազմութիւն նշխարաց սրբոց, զորս թուէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. լթ. ուր ասէ. *Եւ արդ խնդրեաց յիշխանացն` եպիսկոպոսն Սիւնեաց զտեղիս զայս, եկին եւ բնակեցան ՚ի սմա. բերին եւ զաստուածամուխ սուրբ նշանն` որ էր ՚ի կենարար փայտէն, բերեալ ՚ի Յունական աշխարհէն. եւ ընձեռեալ եպիսկոպոսացն Սիւնեաց ՚ի պահպանութիւն վիճակելոցս սոցա առաջին իշխանացն, եւ հանգուցին ՚ի սուրբ եկեղեցւոջս: Եդին եւ աստ զաստուածընկալ խաչն Բաբկենեան` որ ՚ի Վասակայ որդւոյ Բաբկայ որդւոյն Անդոկայ կազմեալ էր յարծաթոյ ՚ի չափ հասակի առն միոյ. եւ ունէր յինքեան մասն ՚ի փրկական փայտէն. բերին զնշխարս առաքելականս եւ հայրապետականս ՚ի գլխաւոր եւ յերեւելի սրբոցն` զորս հաւաքեալ էին անթիւ բազմութեամբ յիշխանացն` որք ընդ սրբոյն Գրիգորի եւ ընդ սրբոյն Ներսիսի գնացին ՚ի Կեսարիայ եւ ՚ի մեծն Հռոմ, եւ յայլ եւ այլ ժամանակս` որ բազում փափագանօք ժողովեալ էին: Ընդ որս եւ էր նշխար մեծին Յովաննու, եւ Ստեփաննոսի Նախավկային, եւ ԺԱ. առաքելոցն, եւ սրբոյն Գրիգորի, եւ աջ սրբոյն Հռիփսիմեայ նոյն մարմնովն, եւ այլ բազում որոց ո'չ գոյր թիւ, եւս եւ… հերք սրբուհոյ Աստուածածնին. զայս ամենայն բերեալ հանգուցին ՚ի սուրբ եկեղեցւոջ. եւ կազմեցին զսա փարթամ գանձարան Աստուածութեան: ՚Ի մէջ այսչափ նշխարաց սրբոց` հռչակաւոր գոլով սուրբ Խաչն` յանուն նորին անուանեն զՏաթեւ ՚ի կտակս եւ ՚ի վճիռս:

Այս մենաստան թէպէտ եղեւ երեւելի յետ լինելոյ աթոռ եպիսկոպոսացն Սիւնեաց, այլ սահման նորա էր փոքր, եւ ընդարձակ ՚ի ժամանակս Դաւթի Սիւնեաց եպիսկոպոսի ՚ի սկիզբն Թ. դարուն. *Յոյժ նեղ եւ անձուկ էր (ասէ Ստեփ. ՚ի նոյն լթ. գլ. ) սահման վանիցն Տաթեւոյ, եւ ո'չ էր բաւական պիտոյից աթոռին. ապա հայցեալ տեառն Դաւթի յաստուածապահ տեառն Փիլիպէէ իշխանէն Սիւնեաց` ընդ գնոյ տալ զմերձակայ ագարակսն, զոր եւ լուեալ կատարէ զխնդիրն. եւ առեալ ժռ. դրամ` որ լինի մէն մի վեց դանկ, եւ տայ ՚ի ձեռս նորա զԱրձիւ գիւղ, եւ զԲերդկանէրիզի` որ ՚ի վերայ վանիցն… ազատ յամենայն աշխարհական հարկաց. եւ գրեցին կտակ յաւիտենական, եւ կնքեցին իւրեանց մատանեաւ, որ ունէր օրինակ զայս:

«Ես տէր Դաւիթ շնորհօքն Աստուծոյ Սիւնեաց եպիսկոպոս` ՚ի ՄՁԶ. թվականիս հայոց, գնեցի զԱրձիւ ՚ի տեառն Փիլիպէէ` Վասակայ որդւոյ Սիւնեաց տեառն, իւր սահմանօքն լերամբ եւ դաշտիւ, զոստին, եւ զջրբին, եւ զարօտ երկիր, զարտ եւ զմարգ:

Եւ այս են սահմանք, յարեւելից կողմանէ` ուղեկիցքդ որ ՚ի Հարժեաց եւ ՚ի Բերդկանէրիզոյ ՚ի Գետահատանի, եւ անտի ՚ի Բլուրդ` որ ՚ի Շինագլխիս. եւ անտի Ջրթափաւն յՍտերջաց գաւակ, եւ Բնասէռիւդ ՚ի Վարդանայ Մարգխոռն, եւ անտի յԱրձիւակատար. եւ յարեւմտից կողմանէ` Լորաձորդ Բնասարաւդ. եւ ՚ի հարաւոյ կողմանէ Հարժիք, որ ՚ի ճանապարհդ ՚ի Խոռդ ելանէ ձորովդ ՚ի վայր… եւ ՚ի վեր ՚ի սարն վանաց Ձորոսէռիւդ: Ես տէր Փիլիպէ առի զգանձս ՚ի տէր Դաւթէ Սիւնեաց եպիսկոպոսէ ԺՌ. դրամ, եւ ապսուարեցի զգիւղդ ՚ի սուրբ Խաչդ այդ սահմանաւդ որ ՚ի վճիռս գրեալս է… ետու ես տէր Փիլիպէ զԲերդկաներեշոյ զկէսդ առ նա` քարին փոխան, եւ զկէսդ սուրբ եկեղեցւոյդ… Ծիրանահողովդ ՚ի վայր ՚ի գետդ, եւ ի վեր ՚ի կատարն… ՚ի գաւակ»:

Այս Փիլիպէ քանզի կամէր փարթամեցուցանել զվանս Տաթեւոյ, որպէս գրէ անդէն Ստեփ. Օրպէլեան, յետ եօթն ամաց ետ ՚ի պարգեւ նմին նաեւ զնոյն իսկ զգիւղն Տաթեւ` որ էր իւր սեպհական, կնքեալ գիր պայմանի զայս օրինակ. *Յերկերիւր եւ իննսուն երեք թվականութեան հայոց` որպէս կամ եղեւ ինձ Փիլիպէի որդոյ Վասակայ Սիւնեաց տեառն` ետու զՏաթեւ վասն իմ հոգեացս ՚ի ձեզ ՚ի տէր Դաւիթ… ամենայն սահմանօք լերամբ եւ դաշտիւ, այգօք եւ ընկոյզօք, մարգագետնօք եւ ջաղացանաւ, եւ որ ինչ համօրէն սահմանք են. եւ մի' ոք իշխեսցէ յետ իմ անցման` իմ որդիք կամ եղբարք, կամ այլ խոստակդարք հեռացուցանել զայդ գիւղդ յայդ եկեղեցւոյդ եւ ՚ի սուրբ խաչէդ:

՚Ի վերայ այսոցիկ պարգեւաց` յաւել շինել ՚ի Տաթեւ եւ եկեղեցի. * Շինէ (ասէ Օրպէլեան. ՚ի նոյն լթ. գլ) եկեղեցի մի գեղեցկաշէն մերձ հին եկեղեցւոյն ՚ի հարաւոյ կողմանէ` յանուն սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի, եւ ինքն վախճանեալ դնի անդէն ՚ի դրանն. եւ այս լինէր ՄՂԷ. թվականին հայոց:

Յետ Փիլիպէի զարդարեաց զՏաթեւ Սողոմոն եպիսկոպոս Սիւնեաց` (որ ՚ի ժամանակս Զաքարիայ կաթուղիկոսի) զանազան կարգօք. ստացուածովք եւ պարգեւելով զսուրբ խաչափայտն կազմեալ յոսկոյ, եւ յեռեալ ակամբք եւ մարգարտով, զորոյ զյիշատակագիրն բերէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. ՚ի գլ. խ. * Շնորհիւն այ այս իմ ձեռին գիր է` տն Սողոմոնի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, որ յառաջ ժամանակաց զԽովտոյ կոռովաբն` տեառն Գէորգայ եւ Սուրբ նշանին հոգեցատուրին արարեալ, զինչ պատճառօք եւ էր` այլ յափշտակեալ էին. յորժամ յաջորդեցայ ՚ի սուրբ նշանս յաղագս տառապեալ հոգոյս իմոյ փրկութեան եւ առի զՏարտաք ՚ի հրահատայ Սիւնեաց տեառն ՚ի Գրիգորոյ որդոյն… գնեցին ընդ հազար եւ երկերիւր դրամի, եւ սուրբ նշանիս հայրենիք արարի… Սահման Դարատափոյ այս են. որ իւր ձեռնագիրիդ գրած են, եւ Աղխինն շինին առաջ, եւ էր դ. դուր երկիր: Եւ արդ` Խովտոյ տէրքս Գրիգոր Վասակայ որդի վկայ եմ ես… ես Գրիգոր երէց ՚ի Տաշուայ… Աբիսողոմ ՚ի Բերդկաներեշոյ… մրջմնիկ ՚ի Քարատնէաց` վկայենք… Արդ` որ այս հաստատուն վճռոյս Դարատափոյ եւ Աբնոյն (այսինքն է Աղբնոյն) հակառակ ելանէ, ՚ի յայ եւ ՚ի սուրբ նշանէդ դատապարտեալ եղիցի… յլ. թվիս է: Իսկ յաջորդն Սողոմոնի Յովհաննէս եպիսկոպոս Սիւնեաց զհին եկեղեցին Տաթեւոյ` որ էր փոքր եւ խախտեալ եւս ՚ի բազում ժամանակաց նաեւ ՚ի շարժմանէ` խորհէր նորոգ կառուցանել, անպատշաճ` համարելով այնպիսի հայրապետանոցի` Առանց մեծ կաթուղիկէ եկեղեցւոյ լինել, ըստ ասելոյ Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. խա: Եւ մինչդեռ տարակուսեալ կայր վասն ծախուց հրեշտակ տեառն ասէ` երեքկին տեսլեամբ քաջալերանց` ձեռն արկանել եւ շինել յանուն սրբոց. առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի գծեալ նաեւ զտեղին: Զայն լուեալ եւ տեսեալ բազմութեան իշխանացն Սիւնեաց. բացին զգանձս իւրեանց ՚ի ծախս պիտոյից եւ այնպէս լրացուցին ձեռամբ նորին Յովհաննու եպիսկոպոսի, որ ՚ի վերայ եկեղեցւոյն գրեաց զյիշատակարանս զայս. * Յամի յորում թվականն հայոց ՅԽԴ էր, եւ զատիկն ՚ի նաւասարդի ԻԴ. ես տէր Յովաննէս որ երկրորդ կարգեցայ եպիսկոպոս Սիւնեաց` զկնի տն Սողոմոնի` արարի սկիզբն շինուածոյ եկեղեցոյս. եւ այնպէս կատարեալ զեկեղեցին կամար երկնանման կմբէթայարկ ճեմարան իմն հրեշտակաց եւ քաւարան մարդկան. ՚ի տաշուածոյ վիմաց եւ ՚ի քերածոյ քարանց գաղատոսաշէն իմն յարմարեալ ակնախտիղ տեսողաց, ՚ի Ճ. կանգնոյ բարձրութիւն նորա, եւ ՚ի խը. կանգնոյ երկայնութիւն նորա, եւ ՚ի ԻԳ. կանգնոյ լայնուըիւն նորա, ունելով յինքն Դ. խորանս` բայց յաւագ խորանէն:

Եւ ըստ Սողոմոնեան յարկին, եւ կամ զօրաբաբէլեան` կառուցեալ ՚ի մէջ տանն Բ սիւնս հրաշակերտս… որք հաստահեղոյս խարսխօք, եւ բարձրաբերձ գեղեցկադիր թակաղաղօք պարաբարձեալ ունին զահագին թանձրութիւն երկնաձեղուն քարակարկառ յարկին. եւ այս ՚ի խորհուրդ Բ գլխաւոր առաքելոցն պետրոսի եւ պօղոսի, յորոց նշխարս եդան ՚ի ներքոյ սեանցս, եւ բազմութիւնք սրբոց նշխարաց անդ գումարելոցն առաքելոց, հայրապետաց, մարտիրոսաց` եդան ՚ի հիմունս եւ յանկիւնս եկեղեցւոյն:

Ապա յաւելու Ստեփաննոս Օրպէլեան. *Ահա զայս իսկ աւարտեալ զամս մետասան` կանգնէ եւ մերձ եկեղեցւոյն հանդէպ դրանն հարաւու` սիւն մի զարմանալի յանուն սրբոյ երրորդութեանն ՚ի մանր քարանց պատուածեալ ՚ի չափ Լ. կանգնոյ. պարսպէ եւ զեկեղեցին սրբաքարով. եւ ապա զվանսն կոփածոյ քարամբք: Եւ զի էր նիստ տեղոյն անյարմար, հարթէ զթանձրութիւն գետոյն (գետնոյն, ) եւ խորութիւն վայրսն բարձրացուցանէ կրաշաղաղ որմովք: Շինէ եւ զգաղտանոցս գետնախորս ՚ի ներքոյ վանիցն ծածուկ ընդ երկրաւ` բազում տունս եւ դարանս ՚ի պէտս եկեղեցւոյն, եւ հարթեալ հաւասարեալ զվայրն, եւ սրբաշէն տրապիզս եւ գործատներս, համբարանոցս եւ սրբատունս եւ գրանոցս, եւ ՚ի դրան եկեղեցւոյն տուն աղօթից եւ տեղի դամբանի իշխանաց եւ եպիսկոպոսաց Սիւնեաց: Ահա զայս ամենայն կազմած յօրինուածի մեծի տան հայրապետութեան հոգացեալ եւ աւարտեալ` արար ցանկալի հեռաւորաց եւ մերձաւորաց բոլոր յոստանս աշխարհի:

՚Ի նաւակատիս նորա ժողովեցան Սմբատ թագաւոր այլովք իշխանօք, Յովհաննէս կաթուղիկոս յաջորդ Մաշտոցի, Գագիկ ա. թագաւոր Վասպուրականի իւրովք իշխանօք եւ եպիսկոպոսօք, Սիմէոն Աղուանից կաթուղիկոս իւրովք եպիսկոպոսօք եւ իշխանօք, եւ բազմութիւն իշխանացն Սիւնեաց: Յայնմ ժամանակի պայծառացաւ ո'չ միայն շինուածովք, այլեւ լի էր` որպէս ասէ անդէն Օրպէլեանն, *Ծովամատոյց փիլիսոփայիւք երաժշտական երգոց, ճոխ էր եւ վարժարան դպրոցացն վարդապետական կրթութին. նաեւ արուեստաւորք նկարչացն եւ գրողաց անհամեմատք:

Բայց յելս անդ Ժ. դարուն իսմայէլացիք զեկեղեցին կործանեցին եւ զվանսն տաթեւոյ այրեցին, զորս վերստին շինեաց միւս Յովհաննէս եպիսկոպոս Սիւնեաց, զորմէ պատմէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. ժը: Իսկ ՚ի մէջն անդ ԺԲբ. դարուն` Սենեքերիմ ե. թագաւոր Բաղաց, եւ քոյր իւր Շահանդուխտ` *Բազում պարգեւս եւ ժառանգութիւնս ընծայեցին ՚ի սուրբ մայրաքաղաք աթոռն ՚ի Տաթեւ. ըստ որում գրէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. ծթ:

Եւ ՚ի ԺԳ. դարուն Սմբատ Օրպէլեան նորոգեաց զաւերեալն զՏաթեւ. իսկ Տարսայիճն Օրպէլեան նորոգեաց զեկեղեցի նորին, առ որոյ դրամբ թաղեցաւ եւ Արուզ խաթուն կին Տարսայիճի` ըստ որում պատմի ՚ի պատմ. Օրպէլեանց ՚ի գլ. է. եւ ը. *Սա` (այսինքն Տարսայիճն) զարդարեաց զմեծ եկեղեցին Տաթեւայ ՚ի սպասս եւ ՚ի զգեստս գեղեցիկս. եւ ետ ՚ի սուրբ եկեղեցին զվաղնջուց յափշտակեալ ժառանգութիւնսն, զՀաժիս իւր սահմանաւն. զՑուր իւր սահմանաւն, զԽոտ իւր սահմանաւն, զիւր ձեռատունկ այգին ՚ի Խոտագէտ, եւ զՔէթիվանս իւր սահմանաւն, եւ գրէ ինքեան դարձան յիշատակի ՚ի վերայ սեանն հարաւայնոյ` որ ունէր օրինակ զայս:

«Այս գիր յիշատակի եւ արձան անջնջելի` է' իմ Տարսայիճիս իշխանաց իշխանի որդւոյ մեծի Լիպարտի` եղբօր Սմբատայ մեծի իշխանի եւ կողմնակալի այսր նահանգի… ՚ի դրանէն Բարգուշատայ` մինչեւ ցսահմանն Բջնւոյ. միաբանեցայ Տաթեւայ սուրբ առաքելոցս. եւ ետու զիմ հոգւոյս մասն ՚ի յիմ սեպհական ուխտս ՚ի սուրբ եկեղեցիս` գիւղս դ. զոր լուեալ էաք ՚ի հին ժամանակաց` ժառանգութիւն լեալ սորին. ՚ի Շնհեր զԽռան աւան սահմանօք իւրովք` լերամբ եւ դաշտիւ. ՚ի Խոտագետ զմեր ձեռատունկ այգին. եւ զՑուր իւր սահմանաւն` լերամբ եւ դաշտիւ. զՀաժիս իւր սահմանաւն, զորոյ զկէսն գանձագին էր արարեալ, եւ ՚ի Բորտի զՔէթիվանս իւր սահմանաւն… Եւ այսմ վճռոյս է վկայ տէր Սարգիս Նորավանից եպիսկոպոսն… Ես Տարսայիճս իմ ձեռագրովս հաստատեցի զընծայս…»: