Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Յերկուս ձեռագիրս աշխարհագիրութեան Խորեն. գրի Կովսական. առ Ստեփ. Օրպէլ. յամենայն ուրեք Կովսական առ Թովմայի կիլիկեցւոյ` Կոսական. վասն որոյ վրիպակ գրչաց է Սիսական, որ գրի ՚ի տպագրեալ աշխարհագրութեան Խորեն. եւ ՚ի միում ձեռագրի, զի անունս Սիսական ՚ի գործ ածի փոխանակ նահանգին Սիւնեաց, որպէս ցուցաք ՚ի ներածութեան նահանգիս վկայութեամբ մատենագրաց: Յորս յաւել եւ զայս քաջայայտ բան Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. դ. ուր յետ տալոյ զընդհանուր տեղեկութիւն համօրէն Սիւնեաց եւ թուելոյ զամենայն գաւառս նորա, ասէ. * Եւ արդ` այս այսքան տեղեկութիւն քեզ` բերմանց պարարտութեանց եւ սահմանաց, եւ բերդից եւ գաւառաց Սիսական աշխարհիս: Ուր յայտ է թէ` Սիսական աշխարհ ասելով իմանայ առհասարակ զՍիւնիս. եւ թէ ՚ի գլ. ժե. Գաւառ կոչէ` յասելն թէ յաւուրս Մեսրոպայ` * Աղանդն հեթանոսական դեռեւս ղօղեալ կայր ուրեք ուրեք ՚ի գաւառն Սիսական եւ ՚ի Գողթն: Անդանոր եւս իմանայ զնահանգն կամ զաշխարհն Սիւնեաց, զի ստորեւ ասէ վասն Մեսրոպայ. * Սկսեալ ՚ի քարոզութիւն… ՚ի հաւատ ածել զաշխարհն Սիսական: Այժմ կոչի այս գաւառ Գրհամ, որպէս վկայէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. գ. յասելն. * Ութերորդ (գաւառ Սիւնեաց` է) Կովսական գաւառ` այժմ Գրհամ կոչի: Եւ տեւէ մինչ ցայսօր: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 271

Գրհամ: Է նաեւ անուն բերդի` զոր ՚ի գլ. դ. Օրպէլեանն դասէ ընդ ամուր բերդս Սիւնեաց, եւ յիշատակէ նաեւ ՚ի կա. գլ. որպէս եւ այլք. յայնմանէ եւ գաւառն Կովսական` զկնի կոչեցաւ յայս անուն, զոր ՚ի գործ ածեն մինչեւ ցայսօր, եւ հնչեն ոմանք Գուրհամ, յորոյ ընդ սահմանսն անցանեն վտակքն Երասխայ` անուանեալք Մեղրոյ գետ, եւ Չավնդրու գետ:

Վարդան զԳրհամ դասէ ընդ դղեակս Կապանին, ուր զԿապանն գուցէ առնու ընդարձակ առմամբ նաեւ փոխանակ Կովսական գաւառին: Տե'ս զբանս նորա ՚ի վերոյ ՚ի Կաքաւաբերդ:

Նորաշինիկ: Գիւղ` զոր Հրահատ իշխան Սիւնեաց ետ ՚ի պարգեւ սրբոյ խաչին Տաթեւոյ, որպէս պատմէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. լթ. եւ բերէ զայս պայմանագիր նորին` յասելն. *Ապա տեսեալ եւ զայս մեծ իշխանին Հրահատայ` Սահակայ որդոյ, եւ Գրիգորի, եւ Արումանայ եղբօր հայկազնի` ՚ի նոյն Սիսական տոհմէ, որ ունէր ՚ի բաժնի ժառանգութեան զԿովսական գաւառ, եւ զՔաշունիք. մօլեալ զբարիոք մօլութիւն եւ եկեալ առ տէր Դաւիթ` եւ յիւրոց սեփական հայրենեացն ընծայէ զգեղն Նորաշինիկ ՚ի Կովսական գաւառի, եւ գրէ նամակ վճռի անխախտ պայմանաւ` որ է այսպէս. ՚Ի յերկերիւր իննսուն եւ երեք թվականիս հայոց, ՚ի ժամանակս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր տեառն Դաւթի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, ես Հրահատ… զաստուածընկալ սուրբ խաչդ ապաւէն ինձ արարի, եւ փոխանակ որդեաց. եւ գիւղ մի ՚ի Կովսական գաւառի Նորաշինիկ անուն… ապսպուարեցի իւր բոլոր սահմանօք, լերամբ եւ դաշտաւ ջերմաւ եւ ցրտով, ծառով եւ տնկով. որոյ սահմանք են այսոքիկ. յարեւելից կողմանէ` Տորուանոտ սահման, եւ ՚ի հիւսիսոյ` Ծոբի, եւ յարեւմտից Տրի, եւ Արտաւազուց, ՚ի հարաւոյ` Կերէն, եւ Բերքնի:

Նորաշինիք անուն գիւղ բերդաւոր, գտանի մինչեւ ցայժմ առ Երասխաւ, ո'չ այնչափ ինչ հեռի ՚ի Շոռոթայ եւ յՈւրդովարայ: Առ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. խա. յիշի Նորեաց շէն` որ թերեւս է նոյն ընդ սմա. *Որդի գոլ (ասէ) առն միոյ այրոյ եւ մուրացիկ աղքատի ՚ի Նորեաց շինոյն:

Բեխ: Գիւղ` որ յառաջագոյն սեփական էր սուրբ Խաչին Հաթեւոյ. իսկ Ջեւանշէր իշխան զայն առեալ` փոխանակ նորին ետ զԱրուքս գիւղ. *Յայսմ ժամանակի (այսինքն ՚ի 877. ասէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. խ. ) իշխան մի Սիսական Ջեւանշէր անուն, որդի Սահակայ Սիւնեաց տեառն` գայ առ տէր Սողոմոն (Սիւնեաց եպիսկոպոս), եւ խնդրէ ՚ի նմանէ զգիւղն Բեխ որ ՚ի Կովսական գաւառի, որ էր սեփական ժառանգութիւն սուրբ Խաչին, եւ եպիսկոպոսացն ՚ի հին ժամանակաց: Սուղ ինչ ստորեւ գրի Բեղ, եւ կոչի շէն. *Կա'մ եղեւ Ջեւանշէրի… փոխանակել ընդ Բեղոյ շինոյն` որ ՚ի Կովսական գաւառի էր. եւ շէնն բնական սուրբ խաչին, եւ հոգեւոր տերանցն Սիւնեաց եպիսկոպոսացն ժառանգութիւն էր լեալ: Մինչեւ ցայժմ կայ Բեխ գիւղ ՚ի Խաքան: