Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Ոյծ. Աղիտու, եւ Ոռան: Են ՚ի Սիւնիս, զի Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. ժբ. պատմէ թէ հակառակութիւն եղեւ ՚ի մէջ սոցա, թէ ո'ւմ անկ իցէ նախագահ լինել ՚ի մէջ Սիւնեաց, զորոց եւ զկարգ ընդ ա'յլ տեղեաց որոշեցին, այլ զամենեսին զկնի Շաղատոյ. *Ընդ Ոյծ, եւ ընդ Աղիտու` սաստիկ հակառակութիւն եղեւ (ասէ), իսկ հնագիտակք Աղիտուացեաց` զՈյծնեցեացն հաստատեցին ՚ի Վրացն աշխարհէն լինել պանդուխտ, եւ նժդեհ գոլ ամենայն Սիւնեաց: Եւ դարձեալ Շաքոյ եւ Աղիտուայ հրամայեցաւ` զկնի Շաղատոյ զնախադասութեան ունել զվերագոյնն զերկրորդականն զպատիւ, եւ զքաղորդ (այսինքն` զքառորդ) նախադասութեան Ոռան գիւղաքաղաքին Մորենւոյ ընկալեալ… եւ ապա զհինգերորդ զգահն հրամայեցաւ Ոյծնեցեաց ունել: Ոյծ, գուցէ նոյն է ընդ Ուրծ տեղւոյ` որ ՚ի վայոյ ձորն:

Նորատունս: Այսպէս կոչէ Յովհաննէս կաթուղիկոս` յասելն վասն Սահակայ Սիւնոյ եղբօր Գրիգորի Սուփանայ. *Դնեն զնա ՚ի քնարանին առ դուրս ձեռակերտ եկեղեցւոյն իւրոյ ՚ի գեօղն Նորատունս: Իսկ առ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լէ. գրի` Նորատուս, ուր պատմէ զշինութիւն արարեալ ՚ի նորին Սահակայ. *Իսկ եղբայր Գրիգորի (Սուփանայ` ասէ) Սահակ` շինէ զպանծալի յարկն մեծածախ յօրինուածովք ՚ի Նորատուս գիւղ, եւ կարգէ ՚ի նմա բազմութիւն քահանայից` յորոյ դրան եւ ինքն հանգուցեալ կայ ՚ի տապանի: Այլ ՚ի լը. գլ. գրի` Նորատու, յասելն վասն մարմնոյ վերոգրեալ Սահակայ. * Դնի ՚ի քնարանի յիւրում ձեռակերտին` առ դրանն մեծ եկեղեցւոյն` որ ՚ի Նորատու:

Թուի լինել ՚ի Գեղարքունի` յորում տիրէին Սահակ եւ եղբարք նորին. յոյր սակս եւ ՚ի նմա որ էր իւրեանց սահման` սովորաբար առնէին շինութիւն, եւ թաղէին, եւ ոչ ՚ի սահմանս օտարաց:

Սուրբ Սիմոն: Շինեաց զայս Գրիգոր Սուփան, ուր եւ թաղեցաւ. զորմէ ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. * Տարեալ թաղեալ զնա ՚ի ձեռակերտ իւր ՚ի սրբարանի Սուրբ Սիմոնեայ: Զնոյն գրէ եւ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. լը. * Եդին ՚ի տապանի յիւրումն ձեռակերտ սրբարանին Սուրբ Շիմոնեայ: Թուի լինել ՚ի Գեղարքունի` սակս վերոգրեալ պատճառի:

Մաճառակաձոր: Յիշատակի ՚ի պատմութեան Օրպէլեանց ՚ի գլ. ը. զորոյ զբանս եդաք ՚ի վերոյ ՚ի Գեղարքունի ՚ի Գառնակեր գիւղ: Մերձ յայս անուն գտանեմք զՄաճ շէնն ՚ի Բաղաց գաւառի, զորմէ տես անդ:

Նակորզան: Գիւղաքաղաք զոր շինեաց Բաբիկ իշխան Սիւնեաց, յաւուրս բ. Խոսրովայ արքայի * Եւ անցեալ ընդ Երասխ գետ` շինէ գիւղաքաղաք մի` կոչելով զանուն տեղոյն Նակորզան, որ թարգմանի` նախ զնա գործեալ (կորզեալ) առ ինքն յիւր հայրենեացն: Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. ժ:

Շլորուտ: Բերդ զոր առին թուրքք ՚ի թուին ՈԱ: Յիշէ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. կա:

Անդոկաբերդ: Յիշէ եւ զսոյն Օրպէլեանն ՚ի գլ. դ. ՚ի կարգս ամուր բերդից Սիւնեաց, որ յայտ է թէ յԱնդոկայ իշխանէ Սիւնեաց շինեալ գոլով` զնորին բերէ եւ զանուն:

Հայրաբերդ: Մացրի (թերեւս` Մայրի) Վանանայ բերդ, Բորտայ բերդ: Յիշէ յսոսա Օրպէլեանն ՚ի գլ. դ. ընդ վերոգրեալ ամուր բերդս Սիւնեաց` յասելն, թէ են ՚ի Սիւնիս * Եւ այլ եւս ամուրք գովելիք, անվախ եւ անսասան ՚ի հնարից մարդկան: Եւ ապա սկսանի թուել զվերոգրեալսն:

Վերջին եդեալն թերեւս է նոյն` որ ՚ի պատմ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. է. յիշի Բորոնդայ սահման եւ Բորոտնայ բերդ. որպէս եւ ՚ի գլ. ե. գրի վասն Զաքարէ եւ Իւանէ իշխանացն` թէ Առին եւ զՍիանիս, զՈրոտն, զԲորոտայն, զԲղէն: Բացայայտ եւս ՚ի ստորեւ. * Առնու զհարուածս (Լիպարիտ) ՚ի ճանապարհի յանկարծադէպ նետից ՚ի գլուխ լերինն` որ է հանդէպ բերդին Բորդոյ, եւ եկեալ անկանի ՚ի բերդն Գոլոշտի վանից:

Ցուրտաբերդ: Յիշատակի սա ՚ի խորագրի խը. գլ. Ստեփ. Օրպէլ. ուր աւերեցաւ ասի, եւ նզովք եդաւ այլ ոչ եւս շինելոյ, յիշատակի եւ ՚ի խ. գլ. այլ աղաւաղեալ ՚ի գրչէն:

Սիոն: Մենարան անուանի` զոր յիշէ Օրպէլեանն ՚ի գլ. լա. * Բարձին զնշխարս (Ստեփաննոսի Սիւնեաց եպիսկոպոսի, ) եւ տանէին ՚ի սուրբ մենարանն` ՚ի լեառն Սիոն կոչեցեալ, որ պայծառանայր ճգնաւորամբք յայնմ ժամանակի` քան զՍինայն եւ զՍկիւթայն յԵգիպտոս: Են եւ ա'յլ վանորայք բազումք` զորս Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. կբ. թուէ կարգաւ, որք են.

Ապականէ վանս. յորոյ եկեղեցւոջ էր փոս ինչ փոքր ՚ի նշան կնիւնին` որ կայր անդէն նախ քան զշինութիւնն. եւ իշխանքն Սիւնեաց անդանօր շինեցին զայս եկեղեցի եւ զմենարան:

Վաղադնին վանք: Երիցավանք: Որք էին մշտապաշտօնք: Շատանեայ վանք: Նոյնպէս մշտապաշտօնք:

Գողորեայ վանք: Վահանու վանք: Աստ էր շիրիմ թագաւորացն Սիւնեաց, որպէս յայտ առնէ այս բան Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. ծթ. ասելով զմարմնոյն Սենեքերիմայ թագաւորին Սիւնեաց. *Բարձեալ տարան ՚ի սուրբ ուխտն Վահանու, եւ անդ եդին ՚ի շիրիմ ընդ այլ թագաւորսն:

Տանձ փարախ: Բնակիչքն էին խարազնազգեստք, եւ սահմանաւորք: Թուի լինել անապատն Գանձափարախու որ կայ մինչեւ ցայսօր ՚ի վերին կողմանս Գուրհամայ` մերձ ՚ի Չավնդրու վտակն Երասխայ:

Լուսկեվանք: Լրհէվանք: Քրօնից վանք: Դադէի վանք: Կուռափաձորոյ վանք: Ծիծռնոյ վանք: Խաչատրոյ վանք: Ձիւնասարու վանք:

Յետ թուելոյ զսոսա եւ զայլսն` (զորս եդաք ՚ի վեր անդր յիւրեանց գաւառին), ասէ Ստեփաննոս Օրպէլեան. *Ահա զայս ամենայն վանորայքս յականէ եւ յանուանէ ՚ի գլխաւորագունիցն, յորոց բազումքն ամայի եւ թափուր են ՚ի շինութեանց, եւ սակաւքն ՚ի լուսաւորութեան այժմ` որք թուով Լ. բայց այլ եւս բազումք կային, զորս ոչ թուեցաք: