Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Ուրեք ուրեք գրի եւ Արձախ Կոչի սա եւ Աղուանից աշխարհ, քանզի որպէս գրէ Խորենացին վասն ԺԲ. գաւառաց սորա` Աղուանք գրաւեալ ունէին: *Գաւառք են (ասէ) ՚ի նմա ԺԲ. զոր Աղուանք ունին: Վասն որոյ եւ ՚ի ստորագրութեան Աղուանից զԺԲ. գաւառս Արցախայ դնէ նաեւ անդ, ըստ որում յայտ է ՚ի զանազան օրինակաց: Կոչի նաեւ Աշխարհ առանայ, ըստ որում Առան եղեւ առաջին կողմնակալ աշխարհին Աղուանից, ընդ որոյ անուամբ բովանդակէր նաեւ Արցախ:

Կոչի եւ Փոքր Սիւնիք, քանզի զԱմարաս գիւղ` ուր թաղեցաւ երանելին Գրիգորիս` նախնիք, Խորենացին, եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս դնեն ՚ի Փոքր Սիւնիս, որպէս ունիս տեսանել ստորեւ: Իսկ ճառընտիրն ՚ի պատմութեան գիւտի նշխարաց սրբոյն Գրիգորիսի` զԱմարաս ծանուցանէ լինել յԱրցախ. քանզի գրէ` թէ յոր ոմն ճգնաւոր քարոզէր ՚ի գաւառ ինչ Արցախայ, ուստի եւ բնակէր յԱռցախ. եւ բնակութիւն նորա էր մերձ ՚ի տեղին` ուր կայր թաղեալ մարմին սրբոյն Գրիգորիսի` որ էր յԱմարաս: Եւ ես Բուզանդ յայտնի դնէ` թէ Ամարաս ուր թաղեցաւ երանելին Գրիգորիս` էր ՚ի Հաբանդ գաւառի. իսկ այս է Հաբանդ Արցախայ, եւ ո'չ Սիւնեաց. նմին իրի եւ Փոքր Սիւնիք կոչեցեալն է Արցախ: Եւ թէ յիշատակեալն ՚ի Բուզանդայ է Հաբանդ Արցախայ, եւ ո'չ Սիւնեաց, յայտ առնէ այս բան Ստեփ. Օրպէլեան ՚ի գլ. ե. ուր զԱմարաս եւ զՓոքր Սիւնիս յայտնի օտար կացուցանէ ՚ի Սիսական աշխարհէն` որ է Սիւնիք, յասելն վասն սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, թէ երթեալ ՚ի Վիրս, անտի յԱղուանս, ՚ի Մասքութս, եւ ՚ի պահակն Պոնաց, ապա *Գայ ՚ի Փոքր Սիւնիք, եւ մտեալ յԱմարաս` շինէ եկեղեցի, եւ թողու անդ սպասաւորս, եւ եկեալ անտի` գայր ՚ի սահմանս Սիսական աշխարհիս, որում ընդ առաջ ելեալ մեծ նախարարն Սիւնի` բերեալ յաշխարհ եւ ՚ի տուն իւր… եւ շրջեցուցեալ ընդ գաւառսն ամենայն` հաստատէ ՚ի հաւատս: Արդ` եթէ ըստ Բուզանդայ Ամարաս է ՚ի Հաբանդ, եւ ըստ Ստեփաննոսի` արտաքոյ Սիւնեաց նահանգին, զհետ գայ` Հաբանդայ լինել այն` որ է ՚ի մէջ Արցախայ, եւ ո'չ որ ՚ի մէջ Սիւնեաց: Յայս անուն Փոքր Սիւնեաց թուի ինձ կոչեցեալ Արցախ նահանգ վասն իւրոյ Սիսական գաւառին, զոր յորոշումն միւս Սիսականին` որ է անհասարակ նահանգն Սիւնեաց` որպէս ցուցաք յիւրում ստորագրութեան, կոչեցաւ սա Փոքր Սիւնիք: Որպէս եւ զՄիւս Հաբանդն Արցախայ Խորենացին յաշխարհագրութեան ՚ի ստորագրութեան աշխարհին Աղուանից կոչէ Փոքր Հաբանդ: Յայսմանէ կրկին որոշէ Վարդան աշխարհագիր *Մեծ Սիւնէս, եւ Փոքր Սիւնիս, որ ո'չ յիշատակի առ այլս:

Եւ այսպէս վրիպակ երեւի` Փոքր Սիւնիք կոչեցեալ համարիլ զերկիրն Ծարայ` ըստ որում դնի ՚ի գիրս Առաքելի ՚ի թղթ. 580. ՚ի բանն որ վասն Յովաննու վարդապետին Ծարեցւոյ: *Զի էր նա (ասէ) յերկրէն Ծարայ Փոքր Սիւնիս կոչեցելոյ, ՚ի վանիցն Թադէու սրբոյ առաքելոյն: Զի Ծարայ երկիրն ըստ Վարդանայ աշխարհագրի` է Սոթք գաւառ Սիւնեաց նահանգին, որպէս ասացաք ՚ի վեր անդր:

Ոմանք յարդեաց` զՀաբանդ յիշատակեալ ՚ի Բուզանդայ` նոյն կարծելով ընդ այժմեան անուանս Խափան, զԽափանն համարին կոչեցեալ ՚ի հնումն Փոքր Սիւնիք. բայց որպէս գրեցաք` այժմեան Խափան է նոյն իսկ հին անունս Կապան,, որ առաւել ՚ի հնումն կոչէր Ձորք, եւ էր մի ՚ի գաւառացն Սիւնեաց. բայց թէ եւ ընդարձակ առմամբ Խափան կոչեսցեն զՍիւնիս, նաեւ զԱրցախ գէթ ըստ մասին, յայնժամ եւս ո'չ յարմարի ճշգրտիւ կոչել Փոքր Սիւնիք, յոր անուն ըստ մեզ կոչէր միայն Արցախ:

Առ յետագայս Արցախ կոչեցաւ Խաչէնք, որպէս վկայէ Վարդան աշխարհագիր յասելն. *Արցախ Խաչէնք է: Սոյնպէս եւ յայսմաւուրս մարտի 29: Զայս անուն ՚ի գործ ածէ եւ Ներսէս Լամբրոնացի ՚ի թուղթն առ Լեւոն արքայ: Նոյնպէս եւ Ստեփ. Օրպէլեան. ՚ի գլ. կա. ուր ասէ. *Ետ ածել ՚ի Խաչենոյ իշխանացն մանուկ մի Հասան անուն: Յայտ առնէ զայս եւ դիրք Խաչէնոյ` զոր նշանակեն Կիրակոս եւ Վարդան, դնելով մերձ յԱղուանս ՚ի Վիրս, որպիսի է եւ դիրք Արցախայ:

Զայս անուն ընկալաւ յամրոցէն որ կայր անդ ՚ի վաղուց անտի, զոր յիշէ Յովհաննէս կաթուղիկոս յասելն. *Իսկ Բուղայի երթեալ ըմբռնէ զմեծ իշխանն Ատրներսէհ որ բնակեալ էր յամրոցին Խաչենոյ: Զնոյն ակնարկէ եւ Կիրակոս` յասելն վասն Ստեփաննոս կաթուղիկոսի Աղուանից. *Զերծեալ ՚ի վտանգէն` չոգաւ ՚ի կողմանս Խաչենոյ, եւ այլ ո'չ իշխէր մտանել ՚ի սահմանս Գանձակայ: Ուր ո'չ իբրեւ զգաւառ, այլ իբրեւ առանձին տեղի յիշատակէ. թէպէտ եւ ուրեք գաւառի անուն տայ` յասելն. *Սոքա գաւառօք Խաչենեցի էին յերեւելի ազգէ: Եւ այլուր կոչէ Աշխարհ, յասելն վասն Մխիթարայ Գօշի. *Եկեալ նա յԱշխարհն Խաչենոյ առ Վախթանկ իշխանն Խաթերքոյ: Եւ թէ` *Շինեաց վարդապետն (Մխիթար) իւր միաբանութիւն ձեռնտուութեամբ Վախթանկայ Խաչենեցոյ տեառն Հաթերքոյ:

Առ Վարդանայ յիշատակի եւ Ներքին Խաչէնք, յասելն նորա. *Միւս Վախթանկ Սակռեանց փեսայն Իւանէի տր Ներքին Խաչենոյ: Ուր միւս ասելով` զատանէ յառաջնոյն Վախթանկայ, զոր եւ սուղ ինչ յառաջ յիշատակէ, կոչելով *Տէր Հաթերքոյ:

Արցախ սահմանակից ունելով զՍիւնիս` ունի անտառս, որ յիշատակի առ Եղիշէի թղթ. 125. *Կէսքն (ասէ` ամրացան) ՚ի թանձրախիտ մայրիսն Արձախայ: Նոյնպէս եւ առ Յովհաննու կաթուղիկոսի, յորս ամրացան հայկազուն իշխանքն Սիւնեաց յերեսաց Յուսփայ: Ունի եւ անառիկ ամրոցս, եւ բազում քարաժայռ եւ դժուարին կողմանս, զորս առ դժուարամատոյց գոլոյն` կոչէին Հաւախաղացս, որպէս գրեն Վարդան եւ Կիրակոս` անուամբ Խաչենոյ. նմին իրի առ Բուզանդայ ՚ի դ. 50. կոչի Ամուր գաւառն Արցախայ:

՚Ի բերոց` Խորենացին յաշխարհագրութեան` դնէ միայն Քարախունկ:

Այս նահանգ ապստամբեցաւ ՚ի բ. Արշակայ արքայէ, այլ Մուշեղ սպարապետ Պապայ դարձեալ էառ, եւ ՚ի հարկի կացոյց ընդ տէրութեամբ հայոց` ըստ պատմելոյ Բուզանդայ ՚ի գ. 50. եւ ՚ի ե. 12: Իսկ առ ժամանակօք Խորենացւոյն էր ընդ տէրութեամբ Աղուանից` որպէս ասացաք: ՚Ի մէջն անդ ԺԳ. դարուն տիրէր ՚ի Խաչէնք բարեպաշտ մեծ իշխանն Ջալալ անուն յազգէս հայոց` որպէս գրէ Կիրակոս, զոր ազգականք իւր տաճկահաւատք դեղ մահու արբուցեալ սպանին: Յայնմ դառնութեան ժամանակի ՚ի Խաչէնք կային ամրացեալք երեւելի իշխանազունք յազգէս հայոց` փախուցեալ յիւրեանց սահմանաց. այլ ՚ի նմին ԺԳ. դարու բազում ապականութիւնս եւ քանդմունս գործեցին ՚ի սմա հոնք եւ մուղալ թաթարք:

Վասն թուոյ գաւառաց սորա ՚ի տպագրեալ եւ յերիս ձեռագիրս աշխարհագրութեան Խորենացւոյն միաբան գրի լինել ԺԲ. ապա ՚ի համարելն յանուանէ ՚ի տպագրեալն եւ յերկուս ձեռ. դնի ԺԴ: ՚Ի միում եւ եթ ձեռ. համարի` ԺԲ. քանզի պակասի ՚ի նմա մետասաներորդ գաւառն. իսկ ԺԲ, եւ ԺԳ. գաւառք ՚ի մի յօդին իբրեւ մի գաւառ. այլ յայս օրինակ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն ՚ի բազում աշխարհս բազում գաւառք պակաս գրին: Առ Թովմայի կիլիկեցւոյ` որ է օրինակ աղճատեալ, գաւառք Արցախայ ՚ի վերոյ դնին լինել ԺԲ. իսկ ստորեւ ՚ի թուելն յանուանէ` Ժ. եւ եթ յիշատակին:

Մեք յառաջիկայս զԺԴ. գաւառս եւս կարգեսցուք մի ըստ միոջէ, դնելով առ ընթեր զտարբերութիս օրինակաց` որչափ ինչ մարթ է, թողեալ զստուգութիւնն յետագայից. զի հարկ է վրիպակ լինել` կա'մ առաջին ԺԲ. թուոյ, եւ կամ ստորեւ եդեալ ԺԳ. անուանց:

ա. Միւս Հաբանդ.

բ. Վայկունիք.

գ. Բերձոր.

դ. Մեծ իրանք.

ե. Մեծ կուանք.

զ. Հարջլանք.

է. Մոխանք.

ը. Պիանք.

թ. Պարծկանք.

ժ. Սիսական.

ժա. Քոտակ.

ժբ. Քուստէ.

ժգ. Փառնէս.

ժդ. Կողթ.