Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Անուն սորա ձգի աստ եւ անդ արտաքոյ իւրոց սահմանաց, ՚ի Պարտու` որ է յՈւտի, ՚ի Տփխիս` որ է ՚ի Վիրս, մինչեւ տարակուսիլ մեզ եւ ՚ի վերայ Բարէդագինի, կամ Բարէդագք անուանս` գուցէ ՚ի Փայտակարան անուանէ աստի իցէ ածանցեալ առ աշխարհագիրս յունաց եւ հռոմայեցւոց. զի են տեղիք` որք զանուն իւրեանց յայլմէ տեղւոյ ընկալան, յորոց տարակային սահմանաւ. նա զի եւ զԲարէդագինի ՚ի զանազան տեղիս ձգեն: Պտղոմէոս մասն պարսից կացուցանէ. Պլինիոս ՚ի մէջ պարթեւաց եւ արեաց. Երոդոտոս ընդ ազգս մարաց դասէ, որպէս եւ Ստեփաննոս Բիւզանդացի զԲարէ'դագա` Մարաց քաղաք դնէ. Սդրավոն գիրք ժա. սահմանակիցս դնէ Պարսից. իսկ ՚ի ժե. գիրս. թղթ. 732. սահմանակաիցս Աբոլլոնիադի, որ ըստ նորա էր Սիդդագինի գաւառ Ասորեստանեայց` ձգեալ մինչ ՚ի Տիգրիս:

Եւ սմին հակառակ` ինքն Փայտակարան նահանգ յանուն այլոց աշխարհաց կոչի նախ` յանուն Աղուանից, զի զՍանատրուկ Ասողիկ ՚ի բ. 3. դնէ իշխան Աղուանից, զոր Խորենացին ՚ի դ. 3. ցուցանէ իշխան Փայտակարանի կարգեալ ՚ի Տրդատայ: Եւ զԳրիգորիս կոչեն ՚ի գիրս` Եպիսկոպոս Աղուանից, որպէս կոչէ նաեւ Բուզանդ ՚ի գ. 6. *Այլ վասն Գրիգորի եպիսկոպոսի… որ կաթողիկոսն էր կողմանցն Վրաց եւ Աղուանից: Եւ սակայն կարգեալ էր եպիսկոպոս Փայտակարան քաղաքի. զի որպէս պատմէ Խորենացին ՚ի գ. 3. *Գործակալք կողմանցն արեւելեայ հիւսիսոյ` վերակացուք հեռաւոր քաղաքին` որ կոչի Փայտակարան, խնդրեցին ՚ի Տրդատայ տալ նոցա եպիսկոպոս ՚ի զաւակէ սրբոյն Գրիգորի: Եւ Տրդատ *Տայ նոցա եպիսկոպոս զմանուկն Գրիգորիս: Այսինքն վերակացուաց Փայտակարանի, եւ ո'չ բնիկ Աղուանից: Եւ ինքն Խորենացին մահուանն Գրիգորիսի զԱղուանս դնէ պատճառ` որք էին Փայտակարանցիք յասելն. * Իսկ ՚ի հասանել համբաւոյն վախճանին Տըրդատայ` ՚ի դաւելոյ նորին Սանատրկոյ, եւ այլոց ոմանց հանապազուստ արանց Աղուանից, սպանին զերանելին ընթագրեալ ձիով բարբարոսքն ՚ի Վատնեան դաշտին, մերձ ՚ի Կասպիականն կոչեցեալ ծով: Եւ յորժամ Սանատրուկ հակառակ թագ կապեալ ՚ի Փայտակարան քաղաքի` գնաց նախարարօք իւրովք առ Շապուհ, որոց յայտ է թէ գլխաւորքն էին ՚ի Փայտակարանէ` Խորենացին ՚ի գ. 6 կոչէ զնա առ հասարակ Աղուանից նախարարք:

Երկրորդ կոչի յանուն Մարաց եւ Ատրպատականի` որք նոյնպէս են մարք, ոչ միայն առ օտար ազգաց մատենագիրս, այլ նաեւ ՚ի հայկական գիրս, զորօրինակ առ Բուզանդայ ՚ի դ. 6. յասելն վասն Գրիգորիսի. * Շինեաց նորոգեաց զամենայն եկեղեցիս կողմանցն այնոցիկ, եւ ձգեցաւ ՚ի գաւառակողմանցն Ատրպատականի, քարոզ ճշմարտութեան հաւատոցն քնի լինէր նա: Ուրանօր փոխանակ Փայտակարանի` (ուր տիրապէս առաքեցաւ, եւ քարոզեաց Գրիգորիս ըստ Խորենացւոյն) դնի` Գաւառս կողմանք Ատրպատականի: Եւ այս` սակս գոլոյ սահմանակից Ատրպատականի, նաեւ ընդ ժամանակս ինչ ընդ տէրութեամբ Ատրպատականաց. եւ վասն այնորիկ թերեւս անուանք գաւառաց Փայտակարանի բերեն զհնչումն մարաց` օտարս ՚ի հայկական հնչմանէն:

Երրորդ` կոչի նաեւ Կասբիք, զոր ցուցցուք ստորեւ: Վասն դրից սորա գրէ Խորենացին. *Յելից կայ Ուտիոյ առ Երասխաւ: Որով Փայտակարան անկանի ո'չ միայն յարեւելեան կողմն Ուտի նահանգին, այլ նաեւ Երասխայ. վասն զի զՈւտի նահանգ Խորենացին դնէ յարեւմտից Երասխայ. արդ` Փայտակարան ո'չ կարէ լինել առ Երասխաւ` միանգամայն եւ յարեւելից Ուտիոյ, բայց եթէ լինելով նաեւ յարեւելից Երասխայ: Եւ այսպէս Երասխ անցանէ ընդ մէջ երկոցունցս` յարեւմտից ունելով զՈւտի, իսկ յարեւելից զՓայտակարան, որով եւ Ուտի անկանի յարեւմտից Փայտակարանի, իսկ Փայտակարան յարեւելից կամ յելից Ուտիոյ:

Ձգի այս նահանգ մինչեւ ՚ի ծովն Կասպից, եւ ՚ի սմա անկանի բերան կամ խառնումն Երասխայ յայն ծով. զի թէ Մեծ Հայք սահմանակից է Կասպից ծովուն ՚ի մուտս անդ Երասխայ ՚ի ծով, (որպէս յայտնի ունիս տեսանել ՚ի ներածութեան Մեծին Հայոց, ) ՚ի մէջ ԺԵ. նահանգաց Մեծին Հայոց` ո'չ կարեմք գտանել զայլ նահանգ յարմար այսր դրից ըստ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն, բայց եթէ զՓայտակարան: Այլ դժուարին է որոշել` թէ արդեօք ձգէ՞ր ընդ երկուս կողմանս բերանոյն Երասխայ, թէ միայն ՚ի մի կողմն, այսինքն ՚ի հարաւակողմն կամ ընդ աջմէ գետոյն. զի թէպէտ զսահման Աղուանից, կամ որ նոյն է` Ալպանիոյ` Պտղոմէոս ձգէ ՚ի հարաւոյ մինչեւ ՚ի խառնումն Կուր կամ Երասխ գետոյն ՚ի ծով, բայց Պտղոմէոս ո'չ գիտէր ճշգրտիւ զսահման Փայտակարանի, եւ ո'չ իսկ զսահմանակցաց Աղուանից` որպէս գիտէ Խորենացին` որ զԱղուանս ձգէ մինչեւ ՚ի խառնումն Երասխայ ՚ի Կուր, այլ ո'չ մինչեւ ՚ի խառնումն Երասխայ ՚ի ծով, ո'չ գիտէր եւս Պտղոմէոս թէ Փայտակարան սահման Հայոց` կոչէր նաեւ Աղուանք:

Այս նահանգ անկանի յայնմ սահմանի` որ կոչի Կասբք, յունարէն` Գասբք, որպէս յայտնի դնեն մեր մատենագիրք, զորօրինակ Ասողիկ բ. 3. գրէ վասն կայսեր Հերակլեայ. *Դառնայ ՚ի Մարս, գայ հասանէ ՚ի Փայտակարան յաշխարհն Կասբից: Եւ Ագաթանգեղոս թղթ. յհզ. զՓայտակարան քաղաք դնէ ՚ի Կասբս, յասելն. *Մինչեւ ՚ի սահմանս Կասբից ՚ի Փայտակարան քաղաք արքայութեանն Հայոց: Նոյնպէս եւ Բուզանդ որ ՚ի ե. 14. դնէ խորագիր Յաղագս Կասբից, եւ ստորեւ պատմէ զՓայտակարան քաղաքի, յայտ արարեալ թէ անկանէր ՚ի Կասբս: * Ապա խնդրէր (ասէ) զվրէժն մեծապէս սպարապետն Մուշեղ յերկրէն Պարսից եւ ՚ի Փայտակարան քաղաքէ, փոխանակ զի եւ նոքա նշկահեցին ստեցին արքային Հայոց: Զսոյն ակնարկէ եւ Խորենացին` որ ՚ի ստորագրեալ զսահման Մեծին Հայոց, ձգէ * Առ Ատրպատականաւը Մարս մինչեւ ՚ի մուտս Երասխայ ՚ի Կասբից ծով: Ուրանոր հարկ է անկանել Փայտակարան նահանգին Մեծին Հայոց` որպէս ցուցաք ՚ի վերայ: Իսկ ՚ի ստորագրելն զԿասբից ծով, եւ ՚ի թուելն զշրջակայ ազգս որք բնակեալ կան զնովաւ, զԿասբս դնէ ՚ի մուտս անդ Երասխայ ՚ի Կասբից ծով` որ է սահման Փայտակարանի:

Աստանոր դնէ զԿասբս եւ Պլինիոս որ ՚ի զ. 12. ստորագրելով զարեւմտեայ կողմն Կասբից ծովուն` թուէ զազգս բնակեալս յայն կողմն, եւ զգեստ որք հասին ընդ Ալպանիա, այսինքն ընդ Աղուանս, եւ ՚ի յիշելն զՉիրոս, այն է Կուր գետ` ասէ. * ՚ի Չիրոսէ Գասբից ծովն սկսաւ կոչիլ. անդ բնակին Գասբք: Այսինքն որպէս մեկնէ Մառդինիէ ՚ի բառն Գասբք, ՚ի շրջակայս Կուր գետոյն ուրանոր բնակին Կասբք` ծովի սկսանի կոչիլ յանուն Կասբից. քանզի զանազան կողմանք ծովուն զանազան անուամբք կոչէին: Եւ այսպէս ասէ Կասբք ըստ Պլինիոսի սկսանին անդ` ուրանոր Կուր գետ խառնելով յԵրասխ` գեղու ՚ի ծովն Կասբից, ուր եւ անկանի Փայտակարան. ո'չ ուրեք Պլինիոս ձգէ ասէ զանունս Կասբից ՚ի հիւսիսակողմն Կուր գետոյ` որպէս այլք դնեն, այլ յարեւելս հարաւոյ Կուր կամ Երասխ գետոյն:

Երատոսթենէս առ Սդրավոնի գիրք ժա. թղթ. 514. ՚ի յիշելն զազգս բնակեալս ընդ ծովեզերս Կասբից` յետ Աղուանից` կամ որ նոյն է Ալվանիոյ` յիշէ զԿասբս իբր սահմանակիցս , որպէս էր Փայտակարան նահանգ. եւ նոյն ինքն Սդրավոն գիրք ժա. թղթ. 528 պատմէ թէ Կասբք կամ որպէս կոչէ անդէն նա ինքն Գասբիանք ՚ի Մարաց առաւ, եւ գրաւեցաւ ՚ի սահմանս Հայաստանեայց. որով եւ ըստ Սդրավոնի Կասբք էր ՚ի Հայաստան գէթ ընդ ժամանակս ինչ. Իսկ թղթ. 502 դնէ զայն յԱղուանս, ասելով. * Ալվանիացւոց (այսինքն Աղուանից) է` նաեւ Գասբիանի ՚ի Գասբից ազգէն զանունն ընկալեալ ուստի կոչի եւ ծովն, այս ազգ այժմ աղօտ իմն է գլխովին:

Աղուանք կոչի ոչ միայն Արցախ եւ Ուտի, այլ նաեւ Փայտակարան նահանգ մեր, որպէս ցուցաք ՚ի վերոյ, նորին աղագաւ Սդրավոն ուրեք դնէ զԿասբս յԱղուանս, ուրեք դնէ ՚ի Մարս եւ ապա ՚ի Հայս, վասն զի Փայտակարան բնիկ նահանգ հայոց` երբեմն լինէր ընդ տէրութեամբ Մարաց, որպէս եւ առ ժամանակօք Խորենացւոյն երբեմն կոչէր յանուն Աղուանից: Բաց յայսմանէ հաւանական երեւի մեզ` թէ Կասբք ձգէր ո'չ միայն ՚ի Փայտակարան նահանգ Հայոց, այլ նաեւ արտաքոյ նորին ընդ երկայնութիւն ծովուն ըստ մասին ՚ի Մարս. եւ ըստ մասին յԱղուանս, վասն այնորիկ երբեն սմին, եւ երբեմն նմին ընծայեն նախնիք:

՚Ի բանից աստի մինչեւ ցարդ յառաջ բերելոցս յայտ է` թէ այն ազգք Կասբից զորս նախնիք դնեն բնակեալ ընդ ծովեզերս համանուն ծովուն. էին ՚ի Փայտակարան եւ ՚ի շրջակայս նորա. մինչեւ թէ գտցի ոք ՚ի նախնեաց` որ եւ ՚ի շրջակայ նորա. մինչեւ թէ գտցի ոք ՚ի նախնեաց` որ յայլ կողմն ծովուն ձգեսցէ զԿասբս հեռի ՚ի Փայտակարանէ, միաբան համաձայնութիւն վերոգրեալ զանազան մատենագրաց հայոց յունաց եւ հռոմայեցւոց ուղղագրեն զնորուն գիրս:

Այլ բաց ՚ի սմանէ յիշատակեն նախնիք եւ այլ Կասբիական անուանս դրանց, լերին, ճանապարհի, նաեւ ազգի, զորս հարկ եւ աստանոր որոշել առ ՚ի չշփոթել ՚ի միասին: Արդ` որպէս գրէ համառօտիչն Սդրավոնի * Երկու են ազգք Գասբից, մին առաւել յարեւմուտս քան զԳատուսս առ համանուն ծովու, եւ Գամվիսի գետով. իսկ միւսն մերձ ՚ի Բարթիա (Պարթեւս) ուր են դրունք Գասբից: Այս Գամվիսի չէ այն զոր Պտղոմէոս դնէ ՚ի Մարս, այլ զոր Պլինիոս դնէ յԱղուանս, նմին իրի առաջին յիշատակեալ ազգ սորա է նոյն` զորմէ խօսեցաք մինչեւ ցարդ, իսկ երկրորդ ազգի տարբեր է գլխովին, որ անկանի ՚ի մէջ Պարթեւաց եւ Մարաց:

Անդանօր դնեն այլք ՚ի նախնեաց զԴրունս Կասբից, Պտղոմէոս զ. 2 եւ Սդրավոն գիրք ժա. յասելն. * Մեծագոյն լայնութիւն Միտիոյ (այսինքն` Մարաց) երեւի յանցից զԱղրիու, (որով) կոչեն զդրունս միտիոյ, մինչեւ ՚ի Գասբիական դրունս ընդ Սիղրիանի: Արրիանոս գիրք դ. յասելն` թէ Աղեքսանդր ՚ի հալածելն զԴարեհ ՚ի ԺԱ. աւուրս յԵկբատանայ եկն ՚ի Ռաղա (Հռագուէ) որ միօրեայ հեռի է ՚ի դրանց Կասբից: Եւ Դիոնեսիոս Բէրիիղիսին զՊարթեւս դնէ բնակեալ. * Առ ոտամբ դրանց Գասբից: Իսկ Իսիդորոս Գարագէնոս դնէ անդէն ո'չ միայն դրունս, այլեւ լեառն Կասպիական. զի զքարաքս քաղաք դնէ առ լերամբ` * Որ ասի Գասբիոս, յորմէ անուանին դրունք Գասբիականք: Զայս քաղաք Պտղոմէոս համարի լինել հանդէպ պարթեւաց, նա մանաւանդ ՚ի սահմանակցութեան Մարաց եւ Պարթեւաց: Եւ այսպէս այս անուանի դրունք Կասբից` որք են ՚ի մէջ Մարաց եւ Պարթեւաց, այժմ անկանի յայի լերինս` որք են ՚ի մէջ Դէպէրիսթանի եւ Իրագ Աճէմի:

Զայլ դրունս Կասբից եդին այլք ՚ի հիւսիսոյ Կուր գետոյն` ՚ի մէջ լերանց Կովկասու, որ է անցք ՚ի Վիրս. այլ Պլինիոս զ. 13. վրիպեալ համարի զնոսա, եւ ուղղէ կոչել զայնոսիկ Դրունս յանուն Կովկասու, եւ ո'չ Կասբից: ՚Ի նոյն կողմանս` այսինքն ընդ մէջ Կողքիսոյ եւ ծովուն Կասբից դնէ Սդրավոն գիրք բ. թղթ. 91 եւ զլեառն ինչ Գասբից, որով շփոթէ ասէ Մառդինիէ զլեառն Կովկասու ընդ լերին Կասբից: Եւ Դաչիդոս գիրք զ. գլ. 33 ընդ մէջ սեաւ եւ Կասբից ծովու ՚ի լերինս Կովկասու դնէ Գասբիական ճանապարհ, ընդ որ Վիրք տեարք Ճանապարհին անցուցանէին զսարմատացիս ՚ի Հայաստան, եւ արգելուին զեկեալս յօգնութիւն պարթեւաց: Եւ գիրք ա. պատմութեան. գլ. 6 յիշէ Փականք կմ Կապան Կասբից, զոր Մառդինիէ նոյն համարի ընդ վերոգրելոյն, եւ նոյն ընդ անցից կամ Կապանին` զոր Պլինիոս կոչէ Դրունս Կովկասու:

Այս դրունք Կովկասու` զոր այլք կոչեցին յանուն Կասբից, անկանին ընդ նորուն Մառդինիէի յայն սահման` զոր այժմ կոչեմք Վրաստան, զկողմամբք Թիֆլիսու, այսինքն Տփխեաց, յոր կողմն եւ յիրաւի ձգեցաւ առ մեր մատենագիրս անունս Փայտակարան որ կոչէր եւ Կասբք` որպէս ունիս տեսանել ստորեւ. այլ զանունս Կասբից ո'չ ձգեցին յայն կողմանս: Յիշատակի ինչ ուրեք առ Խորենացւոյն բ. 83 բան այսպիսի. * Քարոզեաց ՚ի կղարջից սկսեալ առ դրամբք Ալանաց եւ Կասբից, մինչեւ ՚ի սահմանս Մասքթաց` որպէս ուսուցանէ քեզ Ագաթանգեղոս: Բայց աստ զանունս Դուռն չէ պարտ բերել նաեւ ՚ի վերայ Կասբից, այլ իմանալ` որպէս իմանայ Ագաթանգեղոս ՚ի յիզ, ասելով. * ՚Ի սահմանս Մասքթաց մինչեւ ՚ի Դրունս Ալանաց, մինչեւ ՚ի սահմանս Կասբից եւ ո'չ ՚ի դրունս Կասբից: Եւ այսպէս յերիս տեղիս ձգեն նախնիք զանունս Կասբից, մի` բերանի Կուր կամ Երասխ գետոյն, այսինքն ՚ի Փայտակարան. երկրորդ` ընդ մէջ Մարաց եւ Պարթեւաց: Առաջնոյն ազգն անուանի քան զերկրորդին. այլ ո'չ յիշեն անդ դրունս Կասբից. զերկրորդին յիշեն եւ զդրունս, եւ զլեառն, եւ զազգ, այլ դրունք նորին անուանի. իսկ երրորդն ձգի ՚ի լերինս Կովկասու, ուր յիշեն զճանապարհ, զկիրճ, եւ զլեառն. այլ այս երրորդն սակաւ ուրեք յիշատակի:

Թէ ո' զառաջինն գրաւեաց զԿասբս ՚ի սահմանս Հայաստանեայց` անյայտ է ՚ի պատմութեանց. այլ քանզի Կասբք է նոյն ընդ Փայտակարանի` միումն ՚ի ԺԵ. նահանգաց Մեծին Հայոց, յայտ է թէ Արամ կա'մ նորոգ էառ, կամ մանաւանդ զառեալն յիւրոց նախնեաց առաւել եւս սեպհականեցոյց ազգիս. զի որպէս այլուր նշանակեալ է մեր` ԺԵ. նահանգք Մեծին Հայոց էին սեպհական ազգիս նաեւ յառաջ քան զԱրամ:

Յետ Արամայ քաջայայտ երեւի` թէ տիրէին Կասբից եւ հզօր թագաւորք ՚ի յետագայս, գէթ մեծն Տիգրան, Վաղարշակ, ա. Արտաշէս, բ. Տիգրան (միջինն), որք եւ եղեն ընդարձակողք սահմանաց. զի թէ տիրէին Կասբից Տրդատ` որպէս ուսուցանէ Ագաթանգեղոս, եւս առաւել տիրէին զօրաւորագոյնքն յԱրշակունիս, որոց սահման չէր յափշտակեալ ՚ի թշնամեաց, որպէս յափշտակեցաւ ՚ի Պարսից յաւուրս մանկութեան Տրդատայ: Յայն սակս առումն Արտաքսիայ եւ Դարիասայ զօրավարաց մեծին Անտիոքոսի, զորմէ պատմէ Սդրավոն գիրք ժա. թղթ. 528. ո'չ է նոր առումն Կասբից ՚ի Հայս` (եդեալ եւս ստոյգ զնորին պատմութիւն զոր բերէ յայլոց զրուցաց), այլ անդրէն գրաւումն. զի հայկազունքն Արամ եւ Մեծն Տիգրան բազմօք յառաջ են քան զմեծն Անտիոքոս.

՚Ի ժամանակս բ. Արտաշէսի արքային մերոյ` ընդ տէրութեամբ Հայոց եւ Պարսից դնէ լեալ Խորենացին բ. 50. զԿասբս, եւ յաւուրս նորա ապստամբեալ եւ դարձեալ ՚ի ձեռն քաջին Սմբաիայ հնազանդեցուցեալ. որոյ` որպէս գրէ անդէն. *Զերկիրն Կասբից աւերեալ` առաւել քան զԱրտազեան գերին բազմութեամբ ածէ ՚ի Հայս, ընդ որս եւ զԳարդմանոս անուն թագաւոր նոցին:

Դարձեալ ապստամբեցան Կասբք ՚ի հայոց յաւուրս բ. Արշակայ ըստ պատմելոյ Բուզանդայ դ. 50: *Յետ այսորիկ (ասէ) ապստամբեաց ՚ի թագաւորէն Հայոց եւ ձեռին իշխանութեանն տանն հայոց թագաւորին` որ էր զԱտրպատական աշխարհաւն, յետս եկաց ՚ի թագաւորէն Հայոց ամուր աշխարհն Մարաց, յետս եկաց յարքայէն հայոց եւ աշխարհն Կազբից: Այլ Մուշեղ սպարապետ Պապայ արքայի անդրէն նուաճեաց, եւ ՚ի հարկի կացոյց:

՚Ի բերոց` ունի Փայտակարան ըստ Խորենացւոյն Բամբակ անբաւ, եւ Գարի ինքնաբոյս:

Վասն գաւառաց սորա գրէ Խորենացին` որպէս ասացաք, թէ *Այժմ Ատրպատականք ունին. ուր ՚ի միում ձեռագրի գրի` *Այժմ Ատրպատական անուանեն: Իսկ թիւ նոցին յամենայն օրինակս աշխարհագրութեան Խորենացւոյն նշանակին ԺԲ. բայց ապա ՚ի թուելն յանուանէ ՚ի տպ. եւ ՚ի միում ձեռ. գտանին ԺԳգ. գաւառք. իսկ յերկուս ձեռագիրս` ԺԴ. որպէս ունիս տեսանել յառաջիկայդ: Առ Թովմայի Կիլիկեցւոյ` յորում վրիպակաւ եւ թերատ գրեալ կան անուանք գաւառացս, զկնի ամենեցուն յաւելու իբր ՚ի գաւառաց Փայտակարանի եւ զԿազբք:

ա. Հրաքոտ.

բ. Պերոժ.

գ. Վարդանակերտ.

դ. Եօթնփորակեան բագինք.

ե. Քոեկեան.

զ. Ովտիբաղայ.

է. Քաղանոստ.

ը. Բուռոս.

թ. Բիճանհանի.

ժ. Աթղի.

ժա. Բագաւան.

ժբ. Սպանդարանէ պերոժ.

ժգ. Որմզդէպերոժ.

ժդ. Ալաւան.

Յայսչափ գաւառացս միջի` անուն Վարդանակերտի եւեթ յիշատակի ՚ի գիրս, զոր եւ քքնեսցուք յառաջիկայդ, այլ նախ եդեալ զՓայտակարան քաղաք` որոյ գաւառ անծանոթ:

Փայտակարան: Քաղաք` որ անկանի յայսմ նահանգի որպէս եւ անունն իսկ յայտ առնէ` գոլով համանուն ընդ նահանգի. զնոյն ցուցանեն եւ վերոգրեալ բանք Ագաթանգեղոսի եւ Բուզանդայ, նոյնպէս եւ Խորենացւոյն գ. 3. որ նախ զՓայտակարան կոչէ Քաղաք հեռաւոր ՚ի բացակողմանն իշխանութեան Տրդատայ, ապա զայս բացակողմն ցուցանէ լինել ՚ի կողմն Աղուանից եւ ՚ի կողմն Կասբից ծովու. եւ ՚ի գլ. 6 առ Ատրպատականաւ, եւ առ Պարսից սահմանաւ, որպիսի էր Փայտակարան նահանգ:

Զայս ՚ի միտ առեալ, պարտ է այժմ քննել զդժուարութիւնն որ ծագի ՚ի բանից յետագայ մատենագրաց, քանզի սոքա սկսեալ ՚ի Թովմայէ` Արծրունւոյ` նոյն կացուցանեն զՓայտակարան ընդ Տփխիս քաղաքի. * Ել խաղաց (ասէ Թովմ. Արծր. գ. 8. վասն Բուղայի) հասանել ՚ի վերայ արեւելից աշխարհին, եւ հրաման ետ հասանել ՚ի վերայ քաղաքին Տփղիք կոչեցեալ, որում յառաջագոյն Փայտակարան անուանէին, (զի) եւ ՚ի փայտից մայրեաց շինեալ էր քաղաքն նոցա, պարիսպք, եւ պատուարք եւ ապարանք նոցա, եւ ամենայն տուն բնակաց քաղաքին, եւ ամենայն կազմած պատրաստութեան նոցա: Նոյնպէս եւ Երզնկացին ՚ի նախագրութեան ճառին երկնային շարժման` ուր ասէ. * Պատահեաց գալ ինծ ՚ի կողմանս աստուածապահ թագաւորութեանս աշխարհիս Վրաց, ՚ի հռչակաւոր եւ ՚ի մեծ մայրաքաղաքս ՚ի Տփխիս, Փայտակարան կոչեցեալ ՚ի գիրս պատմողաց:

Դիւրին էր մեկնել զբանս սոցա` ասելով, թէ Տփխիս քաղաք ՚ի ժամանակս սոցա կոչէր Փայտակարան, եթէ ոչ յաւելուին Յառաջագոյն, կամ թէ` ՚Ի գիրս պատմողաց Փայտակարան կոչէր Տփխիս: Որով կամին ասել, թէ այն` որ այժմ Տփխիս կոչի` ՚ի ժամանակս մատենագրաց նախ քան զմեզ եղելոց` կոչէր Փայտակարան: Դիւրին լինէր նաեւ` եթէ յայտ առնէին, թէ ո'ր պատմագիրք են` որք զՏփխիս կոչեցին Փայտակարան. զի Յովհաննէս կաթողիկոս ուրոյն անուանէ զՏփխիս` կոչելով Մայրաքաղաք վրաց, եւ ուրոյն զՓայտակարան, ո'չ ուրեք նոյնացուցեալ զերկոսին: Խորենացին զՏփխիս ընդ Շամշուդէ քաղաքին դնէ ՚ի Վիրս. արդ` Վիրք ՚ի Հայոց զնահանգն Գուգարաց առին, այլ ո'չ զՓայտակարան` որ կարի իմն բացակայի ՚ի նոցունց: Սոյպէս եւ Եղիշէ, եւ Բուզանդ, եւ Ագաթանգեղոս զՓայտակարան դնեն յայն կողմն` ուստի հեռի է յոյժ Տփխիս` որ կայ մինչեւ ցայժմ, եւ կոչի Թիֆլիս, զորմէ տե'ս ՚ի Նոր հայ. 276: Չէ' մարթ եւս ասել, թէ զքաղաքն զոր նախնիք կոչեցին Փայտակարան, յետագայք կոչեցին Տփխիս, վասն ընդդէմ ելանելոյ դրիցն, զի որպէս Խորենացին զՏփխիս դնէ ՚ի Վիրս` որով տարակայի յոյժ ՚ի Փայտակարան քաղաքէն, սոյնպէս եւ Յովհաննէս Երզնկացին դնէ ՚ի Վիրս. եւ որպէս Յովհաննէս կաթուղիկոս զՏփխիս դնէ առ Կուր գետով` յասելն վասն Սմբատայ. *Ձգեալ աճեցուցանէր զշաւիղ տէրութեան իւրոյ… զԿուր գետով մինչեւ ՚ի քաղաքն Տփխիս, նոյնպէս եւ Թովմա Արծրունի ՚ի գ. 8. յասելն վասն Բուղայի. *Բայց հասեալ Բուհայ անց ընդ գետն մեծ` որ Կուրն կոչեն, եւ յորձանուտ շարժման գարնանային հոսանացն տեղի տուեալ ելանել զօրուն, եւ բնակել շուրջ զքաղաքաւն, այն է Տփխեաց: Եւ վասն նորին Տփխիս քաղաքի ասէ, թէ առ փայտակերտ գոլոյն` դիւրաւ այրեաց զայն Բուղայ: *Նոյնժամայն շուրջ փակեալ (ասէ) զքաղաքաւն (Տփխեաց` զոր եւ ՚ի վերոյ կոչեաց Փայտակարան, ) հրձիգութեամբ, եւ դիզեալ բորբոքէր հուրն ՚ի դիւրածախ փայտէն մայրից եւ դիոց:

Եւ որպէս Յովհաննէս կաթուղիկոս մերձ ցուցանէ զՏփխիս ՚ի բերդն Շամշուդէ` յասելն վասն նորուն բերդապահից, թէ յօգնութիւն կոչեցին իբր մօտակայս իւրեանց *Զսպայազօրսն Տփխեաց, եւ զծործորոցն Կովկասու ընդդէմ մօտակայ թշնամւոյն, սոյնպէս եւ Թովմա Արծրունի` զմի դուռն Տփխեաց դնէ ՚ի ճանապարհին Շամշուդէի, ուստի եւ մերձ նմին: *Իսկ քաղաքապետն Սահակ (ասէ) ելեալ ընդ դուռնն (Տփխեաց`) որ ելանէ ՚ի բերդն Շամշտայ:

Եւ այսպէս ո'չ կարեմք ստուգել զբանս սոցա, թէ ո'յք են ՚ի նախնեաց` որք զՏփխիս կոչեցին Փայտակարան, որպէս կոչեն ինքեանք. եւ կասկածիմք վրիպանօք սպրդեալ այս կարծիք առ յետագայ մատենագիրս` ՚ի վերայ նախնեաց. եւ յայնմանէ ուրեք ուրեք շփոթեցին զայս նոր Փայտակարան (որ է Տփխիք) ընդ հին Փայտակարանին որ է ՚ի համանուն նահանգի: Որպէս եւ յայտնի իսկ սխալանօք դնի յայսմաւուրս յուլ. 31. ՚ի տպագր. ՚ի վարս Ղեւոնդեանց, ուր Տփխիս կոչի այն Փայտակարան քաղաք, զոր Եղիշէ դնէ ՚ի Փայտակարան նահանգի թղթ. 88. ՚ի գրելն վասն Միհրներսէհի. *Հասեալ մերձ ՚ի սահմանս հայոց` մտանէր ՚ի քաղաքն Փայտակարան, եւ զզօրսն ամենայն սփռէր տարածանէր շուրջ զքաղաքաւն: Միհրներսէհ քանզի ՚ի պարսից սահմանէն մտանէր ՚ի սահմանս հայոց, Փայտակարանաւն իմանայ Եղիշէ զայն քաղաք` որ անկանի յայսմ Փայտակարան նահանգի, եւ ո'չ որ ՚ի Վիրս. որպէս յայտ առնէ զայս նաեւ անտուստ յետս դառնալն նորին Միհրներէսհի յերկիրն արեւելից ՚ի Պարսս` առ ՚ի յանդիման լինել թագաւորին Պարսից, որպէս գրէ Եղիշէ ՚ի թղթ. 96. եւ յառաջանալն Մուշկաննիւսալաւուրտայ ՚ի Փայտակարանէ ՚ի Հեր եւ ՚ի Զարեւանդ գաւառ Հայոց. (առ նմին Եղիշէի թղթ. 104. ) զի այս ամենայն յարմարին դրից Փայտակարան նահանգին. եւ սակայն յայսմաւուրս վասն նորուն Միհրներէսհի գրի այսպէս. *Եկն ՚ի Փայտակարան քաղաք` որ է Տփխիս:

Զսոյն վրիպանս եւ առ Վարդանայ աշխարհագրի գտանեմք` որ գրէ. *Փայտակարան Տփխիս է. Վարդանակերտ Տփխեաց վիճակն է: Արդ` որպէս յայտնի գիտեմք ՚ի Խորենացւոյն` թէ Վարդանակերտ է ՚ի Փայտակարան նահանգի, նոյնպէս յայտնի է եւ վրիպակն սորա ՚ի դնել զնոյն ՚ի վիճակին Տփխեաց. յորմէ զհետ գայ եւ երրորդն` թէ նոյնպէս վրիպակ է` Տփխիս կոչելն յետնոց զՓայտակարանն Խորենացւոյն:

Զսոյն վրիպանս եւ զԱսողկայ կասկածիմք, զի ուր Յովհաննէս կաթողիկոս գրէ զՅուսփայ ոստիկանէն` թէ գայ ՚ի Փայտակարան, եւ անտի ընդ Ուտի գաւառ մինչեւ ցՏաշրատափ, անդէն վասն նորին Յուսփայ գրէ, գնալ նախ ՚ի Պարտաւ` որ է քաղաք յՈւտի գաւառին, եւ անտի գաղտագնաց եղեալ ընդ Տփխիս` հասանել ՚ի Տաշիր: Այլ ստուգել զսոցա վրիպանս` թողումք յետագայից եւ մեք հաւանական համարիմք` թէ բնիկ Փայտակարան քաղաք յիշատակեալ ՚ի նախնեաց` է ՚ի Փայտակարան նահանգի. իսկ զկնի` նաեւ Տփխիս քաղաք վրաց կոչեցաւ ՚ի հայոց Փայտակերտն, ըստ վկայելոյ յետագայ մատենագրացս, յորս յաւել եւ զԹովմա Մեծոփեցի` որ իբր մի եւ նոյն անուն զերկոսին ՚ի գործ ածէ` յասելն վասն թագաւորին թաթարացն Ազախու. * Ընթացեալ բազում զօրօք ՚ի Փայտակարան Տփխիս քաղաք: Եւ այս սակս փայտակերտ գոլոյ շինուածոցն` որպէս ասէ Թովմա Արծրունի եւ այնպէս լինին կրկին քաղաքք Փայտակարան անուանեալ: Իսկ վրիպակք վերոգրեալ մատենագրաց` առաջին` լինի կարծել զնախնեաց թէ եւ նոքա զՏփխիս կոչէին Փայտակարան, եւ թէ` մի եւ նոյն Փայտակերտն էր նախնեաց` որ կոչէր նաեւ Տփխիս: Երկրորդ` որ զհետ գայ առաջին վրիպանաց` ինքեանք մի եւ նոյն համարելով զանունս Տփխիս` ձգեցին ՚ի վերայ Փայտակարանին առաջնոց, կոչելով Տփխիս նաեւ զայն Փայտակարան նախնեաց, եւ փոխանակ միմեանց ՚ի գործ ածելով:

Ագաթանգեղոս` որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ, կոչէ. զայս հին Փայտակարան Քաղաք արքայութեան հայոց, յորմէ երեւի լինել ՚ի նմա ապարանք արքունականք, ուր երբեմն երբեմն գնային թագաւորք հայոց զբօսանաց աղագաւ, կամ ՚ի ժամանակս պատերազմի, այլ բնակել անդ թագաւորի ումեք որպէս յայլ թագաւորանիստ քաղաքս` ոչ գտանեմք ուրեք. բայց եթէ Սանատրուկ Արշակունի` յետ մահուան Տրդատայ` հակառակ որդւոյ նորին թագ կապեաց ՚ի Փայտակարան, այլ այս եղեւ ապստամբութեամբ եւ զկնի աւարտելոյ պատմութեան Ագաթանգեղոսի: Կամ թէ կոչէ` Քաղաք արքայութեան հայոց` զտէրութին հայոց նշանակելով, որպէս թէ ասէր` Քաղաք ընդ թագաւորութեամբ հայոց:

Տիգրանակերտ: Աւան` այլ ՚ի քաղաքէն զոր եդաք յԱղձնիս, զոր յայս նահանգ դնէ Ասողիկ բ. 3. ասելով. * Գայ հասանէ ՚ի Փայտակերտն յաշխարհն կարգից, բանակին ՚ի Տիգրանակերտ աւանի: Պտղոմէոս ե. 13 կոչէ զայս Դիկրանտանա, կամ որպէս դնի ՚ի Բալադինեան ձեռագրի` Դիկրանօամա, եւ դնէ ՚ի Մեծ Հայս ՚ի սահմանակցութիւն Մարաց. թէպէտ եւ տեղի նորա ճշդիւ ոչ համաձայնի ընդ սմա. քանզի որպէս բազում անգամ գրեալ եմք` սակաւ աւանս եւ քաղաքս է գտանել առ օտար ազգաց մատենագիրս` որոց տեղիք համաձայնեսցին ընդ ճշգրիտ տեղեացն, զոր նշանակեն մեր մատենագիրք: