Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Յերկուս ձեռագիրս Վարդանայ աշխարհագրի գրի Ուտա: Ստէպ ՚ի գործ ածի յարակցեալ ունելով զբառս Գաւառ: *Իսկ եւ իսկ ժամանեալ գուժկան (ասէ Յովհաննէս կաթուղիկոս) յՈւտի գաւառէ առ թագաւորն Աշոտ հասանէր, ասելով նմա զելս իշխանին Սահակայ աներոյ նորա յՈւտի գաւառ: Յոր անուն կոչի աստէն նահանգն, եւ ոչ լոկ գաւառն. զի ստորեւ յիշի Գարդման` որ ոչ էր յՈւտի գաւառին, այլ յՈւտի նահանգին:

՚Ի գործ ածի երբեմն նաեւ սոսկ առանձին, եւս եւ ՚ի հոլովմունս, որպէս յասելն Խորենացւոյն վասն Գուգարաց` թէ ՚Ի մտից կայ Ուտիոյ: Կոչի նաեւ Ուտացւոց գաւառ, որպէս է տեսանել ՚ի ճառընտիրս ՚ի պատմութեան գիւտի նշխարաց Գրիգորի. * Յոյժ հռչակեալ լուր սրբոյն Գրիգորիսի ընդ ամենայն աշխարհն Ուտացւոց գաւառին:

Առ Խորենացւոյն բ. 71 գրի Ուտէացուց գաւառ. իսկ առ Յովհաննու կաթողիկոսի ուրեք` Աշխարհ Ուտիացւոց Կոչի նաեւ առ Ագաթանգեղոսի թղթ. է. Աւտի գաւառ ՚ի տպ. Օտի գաւառ, որ է նոյն ընդ անուանս Ուտի. զի որպէս Ագաթանգեղոս զԱնակայ յանդիման լինելն առ Խոսրով դնէ յայսմ յԱւտի գաւառին. սոյնպէսեւ խորեն. բ. 71 զԽոսրով դնէ լեալ յայնմ ժամանակի յՈստեացուց գաւառին:

Առ օտար ազգաց մատենագիրս` այս անուն գրի Օդինի, զոր Ստեփաննոս կոչէ Մասն Հայաստանեայց, եւ ՚ի վկայութիւն կոչէ զԳուատրադոս` որ այսպէս գրէ յերրորդ գիրս պարթեւաց. * Իսկ Բագորոս արքայ Հայաստանեայց զայնու ժամանակաւ մերձ ՚ի յԱրդաքսադա (այն է` Արտաշատ) եւ ՚ի Օդինի հայոց կացեալ, առ Արտաշատու դնելով սահմանակից կացուցանէ Երասխ գետոյ: Այլ յերկրորդ գիրս դնէ առ Կուր գետով, եւ զԳիրոս (այսինքն զԿուր) գետով բնակին Օվարք եւ Օդինք որք են մեծ մասն Հայաստանեայց: Յիշատակէ զՕդինի եւ Բարդեծան Ասորի առ Եւսեբեայ ՚ի նախապատր. աւետար. գիրք ժ. թիւ 10:

Առ Պլին. զ. 13 լատին հնչմամբ գրի Օդէնէ. * Ադրոբադէնէ (ասէ) ՚ի Օդէնէ գաւառէն հայոց Երասխաւ բաժանեալ: Այսինքն որպէս մեկնէ Հարտուին: Ատրպատական կցի ընդ Մեծ Հայս, յորոյ յարեւելեան կողմանէ` որ Օդէնէ կոչի, միայն Երասխ գետով բաժանի. Սոյն այս անուն է` որ առ Պտղոմէոսի ե. 13 գրի վրիպակաւ Մօդինի, եւ դնի ՚ի Մեծ Հայս մերձ ՚ի Կուր գետ. եւ յաշխարհացոյցս Պտղոմեայ գրի Դօդենէ, որպէս նշանակէ ընդ այլոց նաեւ Պօշար:

Բաց յանուանէ աստի` որ է մի եւ նոյն անուն զանազան հնչմամբ, եւ զանազան օրինակաւ գրեալ, կոչի նաեւ յանուն Աղուանից` սակս գոլոյ ընդ տէրութեամբ նոցին: Իսկ բնակիչքն յորջորջին նաեւ յայլ նոր անուն` իբրեւ առանձին ժողովուրդ, այն է Սեւ որդիք, որպէս վկայէ Յովհաննէս կաթողիկոս, յասելն. *Ո'չ գիտելով զնենգութիւն զօրաց իւրեանց բնակչաց Ուտի գաւառի` որ են Սեւորդիք. զորոյ զպատճառն դնէ յայս բան. *Չուէ զօրու ծանու հրոսակ Գէորգեայ նահապետին Սեւորդեաց, որ սակս Սեւ կոչեցելոյ հաւուն իւրեանց` ազգն յայն անուն Սեւորդիք անուանէին: Առ Ասողկայ այս անուն գրի Սեաւորդիք. որ առ ընդարձակողին Վարդանայ աշխարհագրի` գրի Սաւորդիք: Տե'ս ստորեւ եւ զՏուս գիւղ: Սովին անուամբ, որպէս եւ ուրեք ուրեք Ուտէացւոց անուամբ իբր մասնաւոր ազգ յիշատակին սոքա:

Նաեւ Եպիսկոպոսունք իսկ յայս անուն յիշատակին ՚ի գիրս, որպիսի են` Մարտիրոս եւ Գրիգոր եպիսկոպոսունք Սեւորդեաց:

Դիրք սորա ըստ Պլինիոսի անկանի առ Երասխաւ, իսկ ըստ գուատրադոսի` առ Երասխաւ եւ առ Կուր գետով, համաձայն Խորենացւոյն` որ գրէ. *՚Ի մտից կայ Երասխայ` ընդ մէջ Արցախայ եւ Կուր գետոյ: Այսինքն անկանի յարեւմտից Երասխայ ՚ի հարաւոյ Կուր գետոյ, եւ յարեւելից Արցախայ. յորմէ յայտ է թէ` մի ծայր նորա անկանի ՚ի խառնումն անդ Կուր գետոյն յԵրասխ. եւ որպէս ցուցանեն տեղիք որք կան մինչեւ ցայժմ, ինքն Ուտի նահանգ երկայնաձգեալ կայ առ աջակողմամբ Կուր գետոյն, յերկուց` նա մանաւանդ յերից կողմանց պատեալ ջրով, ՚ի հիւսիսոյ եւ յարեւելից` Կուր գետով, (ուրանօր եդ զՈւտի եւ Գուատրադոս). իսկ ՚ի հարաւոյ` սակաւուք Երասխաւ:

Առ Կուր գետով սահմանակից լինի Աղուանից, քանզի Խորենացին զԱղուանս ձգէ մինչեւ *՚Ի հայոց սահման առ Կուր գետով. եւ *Մինչեւ ՚ի խառնմունսն Երասխայ ՚ի Կուր գետ: Առ Երասխաւ սահմանակից լինի Փայտակարանի ըստ Խորենացւոյն, զորմէ տե'ս ՚ի ստորագրութեան Փայտակարանի:

Իսկ ըստ Պլինիոսի` սահմանակից լինի Ատրպատականի, քանզի Պլինիոս զՓայտակարան դասէ ընդ Ատրպատականս:

Ունի ամուր եւ անել տեղիս, զորոյ զանձաւախիտ ամրոցս մայրեաց` որք էին ՚ի Գարդման գաւառի սորա, այլ եւ զանտառախիտ մայրիս` որ էին առ ափն Կուր գետոյ, յիշէ Յովհաննէս կաթուղիկոս:

՚Ի բերոց ունի ըստ Խորենացւոյն` Ձիթենի սակաւագիւտ ՚ի Հայաստան, Վարընկենի: Պլինիոս ժբ 12. դնէ եւ Կինամոն, Ամօմում ձայնեալ լտ: * Բուսանի (ասէ Ամօմում) եւ ՚ի մասին Հայաստանեայց` որ կոչի Օդէնէ: Զորմէ տեսցես ՚ի ներածութեան Հայաստանեայց: Իսկ ՚ի թռչնոց ունի` Կատակ:

Ուտէացւոց սերունդ իջանէ ՚ի զաւակացն Առանայ, որ էր ՚ի ցեղէն Սիսակայ, եւ կարգեցաւ ՚ի Վաղարշակայ կողմնակալ արեւելից հիւսիսոյ կողման, որպէս է տեսանել առ Խորեն. բ. 7. կամ ըստ ձեռ. 8. * ՚Ի սորա (այսինքն Առանայ) զաւակէ ասեն սերեալ զազգ Ուտէացւոց եւ ծովդէացւոց, եւ զարդարացւոց իշխանութիւնն: Բարուք բիրտս, ապստամբս եւ ճիւաղաբարոյս կոչէ զՈւտէացիս Յոհ. կաթ. եւ միշտ աւազակութեանց պարապեալ:

Յորժամ ապստամբեցան ՚ի բ. Արշակայ հեռաւոր նահանգք Մեծին Հայոց, նաեւ այն սահմանք որք էին արտաքոյ Հայաստանեայց, բայց ընդ տէրութեամբ Հայոց, յայնժամ զայս նահանգ ըստ մեծի մասին գրաւեցին Աղուանք. այլ Մուշեղ սպարապետ Պապայ արքայի անդրէն էարկ ընդ տէրութեամբ Հայոց: *Թափէր ՚ի նոցանէ (ասէ Բուզանդ. ե. 13. այսինքն յԱղուանից) բազում գաւառս, զոր հատեալ էր նոցա ՚ի նոցանէն (այսինքն ՚ի Հայոց), զՈւտի, եւ զՇակաշէն, եւ զձորն Գարդմանայ, զԿողթ. եւ այլ որ շուրջ էին զնովաւ սահմանք գաւառք, եւ զԿուր գետ` որպէս եւ յառաջն լեալ էր, ընդ երկիրն Աղուանից` եւ ընդ երկիրն իւրեանց` սահման արարեալ կացուցանէին. եւ ՚ի գլխաւորացն բազումս սպանանէին, եւ զմնացորդսն ՚ի հարկի կացուցանէին: Այլ ՚ի ժամանակս Խորենացւոյն դարձեալ տիրէին Աղուանք. զկնի ժամանակաց` ա. Սմբատ վերստին էառ ընդ իւրեւ. իսկ Աշոտ Շահանշահ յաջորդ նորա, որում սիրելի էր յոյժ Ուտի, երբեմն պատերազմաւ, եւ երբեմն սիրով հազիւ ը իւրեաւ նուաճեալ պահէր, յորմէ ստէպ ստէպ ապստամբէին:

Գաւառք սորա` զորս Աղուանք ունէին առ ժամանակօք Խոր յաշխարհագրութեան նորին դնին լինել եօթն, այլ զկնի ՚ի թուելն յանուանէ, ութ գաւառք նշանակին ըստ այսմ կարգի.

ա. Արանռոտ.

բ. Տոռի.

գ. Ռովտապայակ.

դ. Աղուէ.

ե. Ուշանատակ.

զ. Գարդման.

է. Շակաշէն.

ը. Ուտի առանձնակ.