Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Խաղխաղ: Քաղաք` զոր Ագաթ. ՚ի թղթ. է. դնէ ՚ի յՈւտի գաւառին, ուր գուցէ թէ իմանայ ո'չ եւեթ զնահանգն Ուտի, այլ նաեւ զբնիկ գաւառն Ուտի, այն է Ուտի առանձնակ: Ղազար կոչէ Գեօղ, եւ դնէ յԱղուանս, զի որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ` Ուտի կոչէր նաեւ Աղուանք, որ յայտ է նաեւ ՚ի բանից նորին Ղազարայ, զի դնէ զԽաղխաղ, անցին զԿուր գետով, եւ այնպէս եկին: *Եւ հասեալ յԱղուանս երանելւոյ զօրավարին հայոց Վարդանայ տեառն Մամիկոնէից, ազդ եղեւ զօրագլխացն պարսից` եկք հայոց. որոց լուեալ փութացան անցանել ընդ գետն մեծ` զոր Կուր գետն կոչեն, եւ ընդ առաջ եկին նոցա մինչեւ ՚ի գեօղն` որ կոչի Խաղխաղ յերկրին Աղուանից: Արդ բնիկ երկիր Աղուանից ո'չ ձգէր յայսկոյս Կուր գետոյն յաջակողմն նորա, այլ աւարտէր ՚ի ձախակողմն նորա. զի ըստ Խորեն. Կուր գետ բաժանէր զՄեծ Հայս յԱղուանից:

Էր սա մի յարքունի ձմերոցաց, վասն որոյ Ագաթ. եւ Եղիշէ կոչեն *Ձմերոց արքայութեան հայոց: Թովմա Մեծոփեցի վասն Խարաբաղայ գրէ, թէ էր ձմերոց առաջին թագաւորացն մերոց. յորմէ երեւի` թէ զԽաղխաղ նոյն համարի ընդ սմա, ՚ի յետին ժամանակս ընկալեալ զանունս Խարաբաղ, կա'մ աղաւաղութեամբ առաջին անուանս Խաղխաղ, եւ կամ ա'յլ ինչ պատճառաւ: Այլ այժմ Խարաբաղ, կամ տաճկ. Գարապաղ բերէ զանուն գաւառի, ընդարձակս ձգելով զկողմամբք Արցախայ, եւ Ուտի նահանգին:

Հաղբատ եւ Սանահին: Մենաստանք երկու հանդէպ միմեանց ՚ի կարգս երեւելի մենաստանաց Մեծին Հայոց` յաշխարհին Սեաւորդեաց, որ այն ինքն է Ուտի, որպէս դնէ Ասողիկ. գ. 8: *Յաւուրս սորա (Աշոտոյ Ողորմածին) շինեցան կրօնաւորանոցք ճգնաւորականաց տեղիք. Սեաւորդեաց աշխարհին, հաւասարակեացք միաբանականք ըստ յառաջասացեալ կանոնին սահմանադրութեան սրբոյն Բարսղի, որոց երկոցունց տեղեացն անուանք Հաղբատ եւ Սանահին. հանդէպ միմեանց, միակրօնք ՚ի տան այ արանց Շ. ից, եւ առաջնորդ Սանահնին` Յովհաննէս գիտնական այրն Աստուծոյ, իսկ Հաղբատայ Սիմէովն ճգնազգեաց ծառայն Քրիստոսի:

Անդ դնէ եւ ընդարձակօղ Վարդանայ աշխարհագրի յասելն. *՚Ի վերայ Սաւորդաց (այսինքն Սեաւորդեաց) ձորոյ գետին է շինեալ խոյակապ եւ հռչակաւոր սուրբ ուխտն Հաղբատ. Սանահին: Իսկ այլ պատմագիրք դնեն զսոսա ՚ի սահմանս Լօռի քաղաքին, յորմէ երեւի` թէ սահման այսր քաղաքի ձգի մինչեւ յՈւտի, որով միաբանին ընդ բանից Ասողկայ. ըստ այսմ պարտ է իմանալ եւ զբանս Վարդանայ աշխարհագրի` որ գրէ. *Տաշիր Լօռի է, ուր կան սուրբ ուխտքն Հաղբատ եւ Սանահին: Այսինքն կան այս ուխտք ո'չ ՚ի Լօռի քաղաքին` որ էր ՚ի Տաշիր գաւառ Գուգարաց, այլ ՚ի սահմանս Լօռոյ, որ ձգէր նաեւ արտաքոյ Տաշրաց մինչեւ ՚ի նոյն իսկ յՈւտի: Կամ թէ պարտ է ասել, թէ այս վանորայք էին ՚ի մէջ երկուց սահմանակցաց Լօռոյ եւ Ուտի գաւառին, նմին իրի ոմանք յՈւտի գնեն, եւ ոմանք ՚ի Լօռի:

Վասն շինութեան վանորէից կամեցեալ միաբանել զտարաձայնութիւն մատենագրաց, պարտ է դնել, թէ վանքն Սանահին ՚ի վաղուց անտի շինեալ կայր, կամ որպէս աւանդեն բնակիչքն` ՚ի սրբոյ Լուսաւորչէն հիմնեալ. յորում ՚ի սկիզբն Ժ. դարուն յաւուրս Աբասայ արքային` իբր ՚ի 934. կրօնաւորքն փախուցեալք ՚ի հոռոմոց` շինեցին եկեղեցի, որպէս գրեն Վարդ. եւ Կիր: *Շինեցին եւ եկեղեցի մի յանուն սուրբ Աստուածածնին ՚ի վանքն որ կոչի Սանահին, ՚ի սահմանս Լօռէ քաղաքին:

Այլ զերկոսին վանորայս նորոգ հիմնարկեալ ընդարձակ եւ հաստակառոյց շինուածով կանգնեաց Խոսրովանոյշ թագուհին կին Աշոտոյ ողորմածի, որպէս պատմեն նոյն իսկ վերոգրեալ Վարդան, Մատթէոս, եւ Մինաս Համթեցի, զորոյ եւ զթուական շինութեան դնէ, ասելով թղթ. 38. *Թագուհին սորա (այսինքն Աշոտոյ) շինեաց զՀաղբատ եւ զՍանահին զհռչակաւոր վանորայսն ՚ի թվին ԴՃԺ. յամին 9661: Յայլում թուականի եւ յայլեւայլ ամս դնէ ընդարձակօղն Սամ. զշինութիւն երկոցունց սոցա յասելն. *՚Ի ՆԺԶ. թվին (յամին 967) շինեցաւ Հաղբատ եւ Սանահին Ժ. ամաւ յառաջ քան զՀաղբատ շինեցաւ ՚ի Խոսրովանուշ թագուհւոյն:

Յետ այնորիկ ՚ի ԺԱ. դարուն Կիւրակէ կամ Կորիկէ Բագրատունի արքայ Աղուանից նորոգեաց, կամ նոր շինուած ինչ կառոյց, զոր վասն այսորիկ Կիրակոս հիմնարկութիւն կոչէ: *Իբրեւ ետես կիւրակէ արքայ Բագրատունեաց որդի Դաւթի որդւոյ Դերենկան, որ հիմնարկեաց զհռչակաւոր ուխտն զՀաղբատ եւ զՍանահին. (եթէ) եթող տէր Գրիգորիս զաթոռ իւր, եւ այլն. քանզի զանազան մատռունք են ՚ի Հաղբատ յորոց զմին թերեւս շինեաց այս Կիւրակէ, կամ Դերենիկ. զի բան Կիրակոսի շփոթ գոլով, մարթ է իմանալ զԿիւրակէէ, մարթ է իմանալ նաեւ զԴերենկանէ:

՚Ի նմին ԺԱ. դարու Հաղբատ եղեւ եպիսկոպոսանիստ ՚ի ձեռն վերոգրեալ Կիւրակէ արքային. որոյ կոչեալ զՅովսէփ կաթողիկոս Աղուանից` ետ ձեռնադրել զոմն Սարգիս դրան երէց եպիսկոպոս Հաղբատայ: *Եւ յայնմ հետէ (ասէ Կիր. ) եղեւ աթոռ եպիսկոպոսի: Յորոց եւ զոմանս յիշատակէ անդէն. մի ՚ի նոցունց էր Յովհաննէս եպիսկոպոս` որ արար բազում գործս արժանի յիշատակի. զի ըստ պատմելոյ նորուն Կիր. *ԶԴաւիթն փոքրագոյն քակեաց որ ՚ի դուռն կաթողիկէին Հաղբատայ, եւ շինեաց մեծ եւ գեղեցիկ շինուածս, որ զարմացուցանէ զտեսողսն հիացմամբ:

Զկնի սորա արար շինուած ինչ նաեւ միւս Յովհաննէս եղբօրորդի առաջնոյն, զորմէ այսպէս գրէ Կիր: *Շինեաց բերդ մի ամրագոյն պարսպօք ՚ի մէջ Հաղբատայ եւ Սանահին, վասն որոյ գժտութիւն ընդ երկուս մեծամեծ վանորայս եղեւ, որպէս թէ ՚ի հողոյ Սանահնին իցէ. եւ վրէժխնդիր եղեւ իշխանն Շահնշահ որդին Զաքարէ Սանահնին… զի Հաղբատ ՚ի վրաց թագաւորին հաշուին էր յայնմ ժամանակի, իբրեւ մեռաւ եպիսկոպոսն Յովհաննէս, քակեցին եւ զպարիսպն բերդին հրամանաւ թաթարին:

Կրկին եկեղեցի կայր ՚ի Հաղբատ մեծ եւ փոքր, զորս զերկոսին եւս միանգամայն յիշատակէ նոյն Կիրակոս ՚ի գրելն զմահ երեւելի առն Յովհաննու սարկաւագ վարդապետի` որ էր ՚ի Հաղբատայ, եւ թաղեցաւ անդէն. *Յարեւելից կուսէ եկեղեցւոյն Մեծի, առ դուռն Փոքրագոյն եկեղեցւոյն: Զփոքր եկեղեցին Համազասպ եպիսկոպոս, *Շինեաց եկեղեցի ՚ի տեղին հրաշալի, եւ զանկակատուն եւ ժամատուն մեծ եւ սքանչելի: Առ մենաստանաւ էր գերեզմանատուն վարդապետաց, զոր յիշէ Կիրակոս. յասելն վասն Թորոսի վարդապետին աշակերտի Մխիթարայ Գօշի. *Կայ թաղեալ ՚ի հռչականուն վանքն Հաղբատ` ՚ի գլուխ վանացն, ՚ի գերեզմանս եպիսկոպոսացն եւ վարդապետացն:

՚Ի Սանահին եւս թուի լինել կրկին եկեղեցի, զորոյ զմեծն յիշէ ուրեք նոյն Կիրակոս յասելն վասն Զաքարիայ մեծ զօրավարին վրաց. *Տարեալ թաղեցին զնա ՚ի Սանահինն ՚ի մեծ եկեղեցոջն առաջի դրաց խորանին ներքոյ ահեակ կողմանէ: Եւ հուպ ՚ի մին յեկեղեցեաց նորին թաղեցաւ Դէոսկորոս առաջնորդ, զոր Յովհաննէս թագաւոր կացոյց առ ժամանակ մի կաթողիկոս փոխանակ Պետրոսի: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 279:

՚Ի ՇԾԴ. յամին 1105, Խըզըլ անուն բռնաւոր էառ զԼօռի եւ զուխտն Հաղբատ եւ զՍանահին, որպէս գրեն Կիր. եւ Սամ. յորոյ ՚ի միում օրինակի յաւելու` թէ եւ այրեաց: Այլ յետ այնորիկ եւս անուանի էին այս մենաստանք, մանաւանդ Հաղբատ, զոր Մայրաքաղաք կոչեն արեւելեան վարդապետք ՚ի թուղթն իւրեանց առ Գրիգորիս կաթողիկոս (այն է մականուանեալն Տղայ), որպէս եւ Յոհ. կաթողիկոս կոչէ զՀայրապետանոցն: Եւ որպէս գրի ՚ի յիշատակարանի մեկնութեան սաղմոսի Լամբրոնացւոյն, գ. Լեւոն արքայն գովէր եւ յանձանձէր, *Մանաւանդ քան զբազում տեղիս զմեծ եւ զհռչակաւոր երկնահաւասար սուրբ ուխտն զՄայրավանքն զՀաղբատ, յորում կամէր անմոռաց արձանացուցանել զինքեանք յիշատակ բարի ՚ի Քրիստոս, նուիրօք եւ պատարագօք:

Հաղբատ եւ Հաղբատացիք բազում ուրեք յիշատակին ՚ի թուղթսն վերոյիշատակեալ Գրիգորի կաթողիկոսի Տղայի, որպէս եւ ՚ի թուղթն Ներսէսի Լամբր. առ Լեւոն արքայ, յորում կշտամբէ սուրբ վարդապետն ինչ ինչ յանկարգութեանց` որք մուծեալ էին յայնժամ ՚ի նոսա. յորում ժամանակի ստէպ կոչին եւ Արեւելեանք` ըստ դրիցն Կիլիկիոյ հայելով, որպէս եւ առաջնորդն կոչի Արեւելեան եպիսկոպոս, ըստ որում ուսանիմք զսոյն եւ ՚ի խորագրէ թղթոյ Շնորհալւոյն ուր գրի. * Թուղթ առ ՚ի Ներսիսէ եպիսկոպոսէ… պատասխանի թղթոյն Գէորգեայ յԱրեւելեան եպիսկոպոսի առաջնորդի սրբոյ ուխտին Հաղբատայ: ՚Ի մէջն անդ ԺԱ. դարու` այնչափ փայլէր սէր ճգնութեան յուխտն Սանահնի, զի Գրիգոր Մագիստրոս ՚ի պատասխանելն առ նամակ նոցա, այսու օրինակաւ սկսանի գովել, եւ նկարագրել զքաղաքավարութիւն նոցա, * զՍրբազանից` եւ զի մարմնի անմարմնոցն հանդիսակցելոյն միեղինաբար կցորդութեամբ եւ յարտեւական արտահանութեամբ, մշտաշարժ ՚ի գերակատարսն խաչակցութեամբ վկայից, եւ զՄայրաքաղաքական բարեկարգութեամբ ՚ի միասին բնակելոց, իմաստնից բոլոր արհեստից եւ մակացութեանց պարառելոց, եւ յաստուածապետական բանն միացելոց անընդմիջաբար, … եւ եթէ պարտ է ասել` հարց մերոց եւ եղբարց ընկալայ զգիր… Որ գրեթէ պետութեանցն եւ բոլորն երկնային դասու եւ զօրութեանց գերակատար գտեալք, եւ ոմանց զանազան եւ պէսպէս առաքինութեամբ եւ ճգնութեամբ` սքանչելի եւ զարմանալի երեւեալ, որ եւ ոչ ՚ի Սկիւթ կամ ՚ի Թէբայիդ այսպիսի երբեմն երեւեալ:

«Քանզի ոմանք ՚ի ձէնջ ՚ի մորթոց փայտից զգեստաւորեալ, եւ ՚ի կերակուրս մարդկայինս ոչ հպեցելոց, այլ խոտովք վայրենի շատացեալք, եւ ոմանց մաշկեօք միայն, եւ առանց պարեգօտի եւ զգեստու: Զտապ ամարայնոյ` եւ զսառնամանեաց օդոյ դժնդակութիւն ձմերայնոյ հիւսիսային յինքն կրեալ, եւ գետնախշտի տարտամեալ, եւ սովու եւ ծարաւու համբերեալ:

Եւ ոմանք ծածկաբար ՚ի ներքոյ պատառատուն պարեգօտին` առասանս ՚ի խստագոյն ձարաձեւ այծից` կշկռոտունս կարկատեալս ՚ի ներքոյ ստորակայեալ, եւ նոյնօրէն յառասանիցն այն` պարպատեալ զմէջս եւ զկողս, եւ ՚ի պարանոցն հարստեալ կաշկանդեալ, անշորթելի մանուածով բազմաժամանակեայ չարչարանաց այսպիսի. եւ վտանգի համբերելով, եւ անսուաղութեան եւ ծարաւու, եւ զայն` զուարթագին եւ աչալուրջ լրջամտութեամբ: Եւ նորա ո'չ այլ ինչ, եթէ ոչ` երգել մշտայար զդաւթեանն նուագ, եւ պատարագիլ զանարիւն զենումն, որ յառասանիցն պարառելոց իւրաքանչիւրօք խզտեալ զօրէն սղոցի, մինչեւ հեղուլ արտաքս փորոտեացն, եւ գեղեցիկ պարանոցին, որ զածայինն էր ընկալեալ մանեակ, ստորաքարշեալ հատանէր զմարմինն. այսպիսի քաղցր լծոյ հաւանեալ, զի մտանել կարասցէ ընդ նեղ դուռն…: ՚Իսկ ոմն անտանելի կիրս յանձին կալեալ, եւ հրաշից եւ զարմանալւոյ, եւ մատենագրութեան արժանաւոր: Քանզի ուսեալ ՚ի մերոյն Պարթեւէ սրբոյն Սահակայ, եթէ ստացեալէր նորա աշակերտս երկաթապատս եւ բոկանիս եւ խարազնազգեստս, պարտ վարկանէր լինել այսպիսի, զանտանելի կիրս կրօնից յանձին կալեալ, իբրու զառաստանս, կամ զպարանս ստուարս եւ քաջոլորտս ՚ի ձարից ձիոց եւ յարջառոց, եւ որ այլք այսպիսի քուրձ կազմեալ: Զոր դժուարին է տեսողացն զնա կամ դատողացն տեսանել, որ եթէ պատժապարտի ումեմն` միոյ աւուր հրամայէր զգենուլ, թուի թէ լաւագոյն իմն զմահն համարէր. եւ ՚ի վերայ այսր ամենայնի ստնակապանս երկաթիս, եւ շղթայս, եւ ձեռնակապաս… եւ մանեակս ՚ի պարանոցի, եւ այլ կազմեալ աղիւսանման ՚ի ձեւ խաչին: Եւ զի'նչ առ այսոքիկ ինձ երկարագոյնս գրել` զոր յայտնի ամենեցուն, եւ այժմու տեսողացս ճշգրտապատում մատենագրութիս երեւեսցի. քանզի ծանրութիւն երկաթոյն եւ թոռոպին էր լտերս Ճ. եւ Խ, զոր այժմ եթէ ՚ի մատեանս առաջնոցն ընթերցեալ էր մեր, կարծեմ եթէ ամենեցուն էր անհաւատալի…:

«Եւ սմանք մերկք եւ բոկանիք, եւ ամենագիշեր սաղմոսերգութեամբ, հեզք, եւ հանդարտք, եւ լռեալք. սոցա ո'չ այլ ինչ, եթէ ոչ… ընթերցումն հարանցն վարուց, եւ հակառակել զգեղեցիկ հակառշակութիւնս, եւ զմիմեամբք ելանել, յամենայնի նեղեալք, եւ կարօտեալք, եւ յերեկօրեայ եւ յառաւօտէ առ հովիւն եւ առաջնորդն իւրեանց ընթացեալք ճշմարիտ դաւանութեամբ երրորդութեանն խոստովանութեամբ: Եւ եթէ այլ ինչ շնչական մտածութիւնս ՚ի նոսա կրեալ, առաջի արկանել (առաջնորդին) ոչ դանդաղին: Վասն որոյ զօրութեամբն այ ոչ հիւանդացեալք, այլ քաջողջութեամբ իբրու զակն ՚ի մարմնի բոլոր արամեանս գտեալք, հանդերձածպտականիդ նմանեալք ծայրացելոյ առաջնորդի ձերոյ:

Ամրոց եւ Ձոր Տաւշոյ: Անկանի յայսմ նահանգի, որպէս յայտ առնէ պատմութիւն Յոհ. կաթողիկոսի զի գրէ` թէ ՚ի գնալն Շահնշահ Աշոտոյ ՚ի սիրեցեալն իւր Ուտի գաւառ, զճանապարհայն գոյժ հասանէ առ նա * Յայնմ մարզէ, այսինքն ՚ի մարզէ Ուտի գաւառին, թե Ամրամն Ցլիկ յորջյորջեալ ապստամբեալ էր ՚ի նմանէ, * Եւ ապա առ ձեռն պատրաստ զամրոցն Տաւշոյ արարեալ, ՚ի նմա ամրապահեստ առնէր զընտանիս տան իւրոյ: Աշոտ առ ՚ի նուաճել զՑլիկ, գնաց ո'չ յայլ կողմն ինչ` այլ յՈւտի, յայտ արարեալ թէ անդ էր Ցլիկ, անդ էր եւ ամրոցն Տաւշոյ` ուր ամրացոյց Ցլիկ զընտանիս իւր:

Սոյնպէս եւ զՁորն Տաւշոյ դնէ յՈւտի, յասելն փոքր ինչ ՚ի վերոյ, թէ Աշոտ Շահնշահ միանգամայն ընդ Ատրներսեհի թագաւորին Վրաց` իբրեւ մերձ էր զսահման խաղաղութեան հաստատել ընդ Գուրգենայ քեռորդւոյ Ատրներսէհի. * Իսկ եւ իսկ ժամանեալ գուժկան յՈւտի գաւառէ առ թագաւորն Աշոտ հասանէր, ասելով նմա զելս իշխանին Սահակայ աներոյ նորա յՈւտի գաւառ… եւ զիւր արձանանալն եւ կալ նստել զլեռնակողմամբ գաւառին: Զայս լեռնակողմն` զոր եդ յՈւտի գաւառին, ստորեւ յայտ առնէ թէ էր յարեւմտից Ձորոյն Տաւշոյ, * Գնայ (Աշոտ) ՚ի հանդիպումն նոցա (այսինքն զօրացն Սահակայ) վասն զի բանակեալ զետեղեալ կային ՚ի ծործորս լեռնակի միոյ` ըստ արեւմտեայ կուսէ Ձորոյն Տաւշոյ:

Նոյն է սա ընդ Տաւուշ գաւառին` զոր Վարդան դնէ յաշխարհին Սեաւորդեաց` յասելն`. * զՏաւուշ գաւառն Սեւորդեաց, որ այն ինքն է Ուտի, յորում գոյր եւ բերդ` որ առ Կիրակոս. բազում ուրեք յիշատակի, որպէս յասելն վասն Վանական վարդապետի. * Բազում ժամանակս կացաք առ նմա ՚ի վարժս կրթութեան ՚ի սահմանս Տաւուշ բերդոյ, յանապատի անդ` զոր ստացաւ իւր բնակութիւն:

Յայսմաւ. յունվ. 31. այս գաւառ գրի Տաւուշ, եւ դնի յաշխարհին Աղուանից, վասն զի Ուտի` կոչի եւ աշխարհ Աղուանից, որպէս բազում անգամ ասացաք:

՚Ի ԺԲ դարուն` (այսինքն, յաւուրս Բարսղի կաթողիկոսի, եւ Ալփասլանայ) Դաւիթ եւ Աբաս որդիք Կիւրիկէի Բագրատունւոյ որ տիրէր ՚ի Լօռէ, ժառանգեցին զՏաւուշ. * Գնացին ՚ի Պարսիկս (ասէ Կիրակոս) Դաւիթ եւ Աբաս. եւ առնուն ՚ի նոցանէ ՚ի ժառանգութիւն զՏաւուշ եւ զՄածնաբերդ, եւ զայլ տեղիս, եւ ապա յետ աւուրց առնուն դարձեալ պարսիկք, ՚ի նոցանէ զՏաւիշ եւ նորա բնակեն ՚ի Մածնաբերդ:

Յաւուրս Կիրակոսի Աղասարթան ոմն յազգէ վերոգրելոց էր Ժառանգակալ Մածնաբերդին, որ թուի լինել մերձ ՚ի Տաւուշ, ապա Դաւիթ իշխան Նոր բերդին պատրեալ զնա, Ինքն տիրեաց Մածնաբերդին: Դարձեալ տիրեաց նոյն Աղասարթան, զորմէ տե'ս ՚ի Կիրակոս:

՚Ի ԺԲ. դարուն Զաքարիա եւ Իւանէ առին զՏաւուշ ՚ի Պարսից, ըստ Կիրակոսի` որ զՏաւուշ դասէ ՚ի կարգս ամուր բերդից:

Պաշարեցին զսա եւ Մուղալք. * Բայց այնորիկ (ասէ Կիրակոս) որ առին զՇամքոր, եկին ամենայն ախիւն իւրեանց ՚ի Տաւուշ եւ ՚ի Կածարէթ, եւ ՚ի Նոր բերդ, եւ ՚ի Գագ, եւ որ շուրջ զնոքոք, եւ ՚ի նեղ արկեալ պաշարեցին զնոսա:

Լորուտ: Գիւղ` զորոյ զգիրս ստորագրէ Կիրակոս յայս բան. * Ընդ ժամանակս ընդ այնոսիկ (այսինքն ՚ի ԺԴ. դարուն` յորժամ յարձակեցան մուղալք) մեծ վարդապետն որ կոչէր Վանական, իւրովք աշխատութեամբք փորեալ էր իւր քարայրս ՚ի կատարս բարձրագոյն քարի միոյ` որ կայ հանդէպ գեղջն որ Լորուտն կոչի, ՚ի հարաւոյ կողմանէ Տաւուշ բերդի. եւ շինեալ էր յայրի անդ եկեղեցի մի փոքրիկ, եւ անդ դադարէր գաղտութեամբ: Իբրեւ բազմացան աշակերտ նորա, * Հարկ եղեւ նմա (ասէ Կիրակոս). իջանել յայրէ անտի, եւ առ ստորոտս քարին շինեաց եկեղեցի եւ սենեակս, եւ անդ դադարեալ էր: Այս քարայր գուցէ այն է, զորմէ պատմեցաք ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 279:

Տուս: Յիշատակի առ Յոհ. կաթ. յասելն վասն Բուղայի, * Չուեալ յՈւտի գաւառ ձերբակալ ՚ի Տուս գեղ առնէ զՍտեփաննոս, որում եւ կոն անուանէին զնա, որ ՚ի նախնոյ իւրմէ Սեւկայ Սեւորդիք ազգին անուանէին: Եւ այլուր ՚ի ստորագրել զընդարձակութիւն սահմանաց տէրութեան ա. Սմբատայ արքայի, յիշատակէ յասելն. * Եւ զՈւտի գաւառ մինչ ՚ի քաղաքն Հունարակերտ եւ մինչ ՚ի Տուս եւ ՚ի Շամքար: Կիրակոս եւ Վարդան յիշեն ստէպ զՅովհաննէս ոմն Տուեցի եպիսկոպոս Գարդմանայ. որ որպէս թուի էր ՚ի գեղջէ աստի:

Սահառ: Քաղաք յիշատակեալ յայսմու, սեպտ. 21. ուր ասի վասն Եղիշէի Աղուանից առաքելոյ, * Գնաց եհաս յաշխարհն Աղուանից յՈւտ գաւառ ¹ ՚ի քաղաքն Սահառ: