Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այսպէս գրի յերկուս ձեռ. աշխարհագրութեան Խոր. իսկ ՚ի միումն Ձորոցփոր. որպէս եւ ուրեք առ Յոհ. կաթ. եւ առ Վարդ: ՚Ի տպ. գրի Ձորոց փոր, որ է անսովոր: Առ Յոհ. կաթ. յերկուս տեղիս կոչի Ձորափոր, որպէս եւ առ Թովմ. կիլ. իսկ ՚ի պատմ. Խոր. բ. 7. կոչի սոսկ Ձոր:

Կայեան: Բերդ` յիշատակեալ ՚ի Յոհ. կաթ. յասելն. *Գան հասանեն ՚ի Ձորափոր, եւ տեսանեն նախ զԿայեանն կոչեցեալ բերդ` յափշտակեալ իշխանին Սահակայ: Գրի սա եւ Կայան առ նմին Յոհ. կաթ. որ ասէ վասն շահանշահ Աշոտոյ, թէ զՎասակ Սիւնի կալեալ, *Դնէ յամրոցի անդ` որ Կայանն կոչի: Նոյնօրինակ գրի եւ առ Ստեփ. Օրպէլեան. գլ. լզ. որ ՚ի նմին պատմ. ասէ, թէ զՎասակ *Դնէ յամուր բերդին Կայենոյ: Առ Վարդանայ գրի Կաեան, բայց ՚ի հին ձեռագիր Կայեան, եւ դնի ՚ի կողմանս Լոռոյ:

Առ Կիրակոսի գրի Կայեն, եւ կոչի Բերդ եւ գաւառ անուամբ: *Ընդ այն ժամանակս (ասէ վասն իշխանին Քուրդ անուանելոյ, ) իշխէր Բերդին Կայենայ, եւ Գաւառինի: Եւ այլուր. *Փախստական գնաց յաշխարհն Կայենոյ ՚ի վանքն Գետիկ առ մեծ վարդապետն Մխիթար:

Վարդան յիշէ եւ զշինողն զանուն ՚ի գրելն վասն Մխիթարայ Գօշի, *Շինեաց (Մխիթար Գօշ զվանքն Գետիկ) հրամանաւ Իւանէի քեռորդոյն մեծի իշխանին Քրդին, որոյ հրամանաւ եկեալ իսկ էր յերկիրն Կայենոյ ՚ի Հինն կոչեցեալ Գետիկ. զի յայնմ ժամանակի նա (այսինքն Քուրդն, կամ Իւանէ) ունէր զԿայեան հայրենեօք ՚ի հասանայ Կայենեցոյ շինողէ բերդին: Այլ ուր նա ինքն Վարդան կոչէ զԿաեան ամրագոյն բերդ:

Նոյն է թերեւս ընդ բերդիս` եւ Կայենգեծոյ բերդն` որ ՚ի ձեռ Վարդ. աշխարհագրի յիշատակի, եւ դնի մոտ ՚ի Գագկայ դաշտն:

Արքունաշէն: Գիւղ` որ այսպէս թուի կոչեցեալ, սակս գոլոյ ՚ի նմա արքունեաց, զի ուր Յոհ. կաթ. վասն գ. Սահակայ կաթողիկոսի գրէ, թէ * Հայրենեօք ՚ի Ձորաքորոյ յԱրքունաշէն գեղջէ, անդ վասն նորին Սահակայ գրէ Վարդան, թէ էր ՚ի Ձորոյ գոր յԱրքունեացն:

Համսարի: Գիւղ յիշատակեալ ՚ի պատմ. Օրբէլեան. գլ. ե. տպ. թղթ. 28. * Տայ (Իւանէ եղբայրն Զաքարէի` Լիպարտի Օրբէլեանց).. զՀամսարի, եւ զայլ գիւղօրէս բազումս ՚ի Կայեան:

Գետիկ: Վանք` մերձ ՚ի հաղբատ, զորոյ զգիրս ստորագրէ կիրակոս, յասելն վասն Մխիթարայ Գօշի. * Բնակեցաւ նա ՚ի վանքն որ կոչի Գետիկ, ՚ի գաւառին Կայոնոյ որ ՚ի վերայ գետոյն մեծագնի` զոր անուանեն Աղստեւոյ գետ, յաջմէ կողմանէ գետոյ: Յետ կործանելոյ սորին` նոյն Մխիթար շինեաց ա'յլ մենաստան նովին գետիկ անուամբն ՚ի տեղին կոչեցեալ ըստ Կիրակոսի. Ձոր տանձուտայ, զոր այսպէս ստորագրէ նոյն Կիրակոս: *Գտին տեղի մի վայելուչ եւ գոգաձեւ առ ստորոտս երկուց լերանց որ կայ ՚ի գլխոյ նորա, զոր անուանեն զտեղին Տանճուկայ ձոր. եւ էր ՚ի նմա գիւղ, եւ ձորակ մի փոքրագոյն, անցանէր ընդ մէջ նորա եւ միւս եւս յորդագոյն յաջմէ կողմանէ. տեղի փայտաւէտ եւ ջրաւէտ. անդր համարեցան թէ պատշաճ իցէ զետեղիլ… Սկսաւ այնուհետեւ վարդապետն սքանչելի հանդերձ միաբանօք իւրովք ձեռն ՚ի գործ արկանել շինութեան վանից եւ եկեղեցւոյ ՚ի վեր ասացեալ Ձորն Տանձուտայ` հրամանաւ մեծ իշխանին Իւանէի. եւ շինեցին եկեղեցի մի գեղեցկաշէն փայտակերտ, եւ օծեալ կնքեցաւ յանուն սուրբ Լուսաւորչին Գրիգորի… Շինեցին ՚ի ձորն Գետիկ փոքրագոյն եկեղեցի մի յանուն սուրբ Կարապետին… ՚ի գլուխ վանիցն. եւ ապա սկսան հիմն արկանել մեծափառ եկեղեցւոյն կոփածոյ վիմօք, եւ գեղեցկաշէն արուեստիւ գմբեթայարդ երկնանման սխրալի տեսողաց. սկսեալ ՚ի ՈԽ. թվին հայոց, զկնի Գ. ամաց առնելոյ (առնլոյ) զԵրուսաղէմ Սալահադնին, եւ կատարի յամս ե… Յայսմ ամի եղեւ աւարտ հռչակաւոր եւ խնդատես եկեղեցւոյն Գետկայ… օծեալ կնքեցաւ եկեղեցին յանուն սրբոյ Աստուածածնին. շինեցաւ եւ գաւիթն եկեղեցւոյն գեղեցկազարդ եւ կոփածոյ վիմօք, եւ յոլովք ձեռնտու եղեն, մեծ զօրավարն Զաքարէ եւ եղբայր նորա Իւանէ, քանզի նոքա ունէին զիշխանութիւն գաւառին. եւ ընծայեցին եկեղեցոյն սահման ջրադարձիւք լեռնէ ՚ի լեառն. եւ բով մի յԱբասաձոր եւ զՇորաձորն ՚ի նահանգին Բջնոյ եւ զՕշավա ՚ի գլուխ Վանացն: Յայս բան ցուցանէ կիր երից եկեղեցեաց շինեալ ՚ի սմա Ա. փայտակերտ յանուն սրբոյ Լուսաւորչին Բ. փոքրիկ սրբոյ Կարապետին Գ. քարաշէն յանուն սրբոյ Աստուածածնին.

Նոյն Մխիթար ՚ի շրջակայս շինեաց եւ այլ մատրունս զորոց գրէ Կիրակոս. * Արար իւր տուն բնակութեան բացագոյն ՚ի վանացն շինեաց եւ անդ փոքրագոյն եկեղեցի մի փայտակերտ յանուն սուրբ Հոգոյն. եւ ՚ի ժամանակի ծերութեան ՚ի գլուխ վանիցն յաջմէ կողմանէ շինեաց եկեղեցի մի շիրիմ ՚ի գերեզմանի իւրոյ. կրով եւ վիմօք մածուցեալ սրբագործ յանուն համբարձմանն Քրիստոսի: Յետ Մխիթարայ Մարտիրոս առաջնորդ վանաց * Շինեաց (ասէ Կիրակոս) այլ ժամատուն անտաշ վիմօք` մածուցեալ կրովք, հաստահեղոյս որմօք, եւ փայտակերտ վերնայարկօք որ յետ ժամանակաց փլաւ վերնայարկն շինեաց եւ վերնատուն մի գեղեցկաշէն յարկօք, արուեստաւոր ունելով զհիւսն Մխիթար… բազում եղբարք ժողովեցան վասն հռչականուն տեղոյն, եւ բազմաց եղեւ տեղի սննդեան եւ ուսման, որ եւ մեք իսկ սնեալ եւ ուսեալ եղաք ՚ի նոյն վանս:

Սկսան շինել եւ եկեղեցի մի ե. (ա'յլ օրինակ, է) խորանօք, կոփածոյ եւ տաշած վիմօք, գմբեթաւոր եւ գեղեցիկ շինուածովք, եւ իբրեւ ընդմիջեցաւ եկեղեցին` խափանումն եղեւ յոլով ժամանակս. քանզի եկն սուլտանն խորասանու սալահատինն կոչեցեալ. յետոյ այլ ոմն Գրիգոր անուն կապալեցի, որ յառաջն արդիւնաւոր էր ՚ի շինումն եկեղեցւոյն` վերստին ձեռնարկեալ աւարտեաց զնա ՚ի ող. թվին: Ստորեւ վասն Գրիգոր անուն իշխանի պատմէ ա'յլ շինութիւն արարեալ ՚ի նմա: *Սա խնդրեաց յորդւոյն աւագ է Իւանէի զվանքն Գետիկ` ՚ի տեղի իւր գերեզմանի. եւ վասն յոյժ սիրելոյն զնա ետ նմա… շինեաց հրաշազան եկեղեցի մի երեքխորանի մերձ ՚ի գաւիթս եկեղեցւոյն զարմանակերտ, եւ անուանեցին յանուն սրբոյն Գրիգորի, նաեւ այլ յոլով շինուածք եղեն ՚ի նմա եւ բազմացան քահանայք եւ պաշտօնեայք եւ մանկունք ուսումնականք: Յայս ամենայն շինութեանց յայտնի է վանացն Գետկաց լինել յայնմ ժամանակի մի յերեւելի վանորէից յորոց ՚ի կարգի յիշատակէ զնոյն եւ Կիրակոս Սուրբ Անդրէ: Միայնարան, զորմէ Կիրակոս ՚ի գրելն վասն մեծի վարդապետին Վարդանայ. * Եւ ինքն եկեալ ՚ի ձորն Կայանոյ ՚ի միայնարանն իւր, զոր Սուրբ Անդրէն կոչէին, հանդէպ անառիկ բերդին Կայանայ:

Վաշխէ: Գիւղ` զոր Կիրակոս դնելով մերձ յաղստեւ թուի անկանիլ յայս գաւառ, յասելն վասն Գրիգոր անուն իշխանի. * Գնեաց եւ գիւղ մի ՚ի նմանէ Վաշխէ անուն մերձ յաղստեւ, ետ զայն ՚ի վանքն: Այսինքն ՚ի վանքն Գետիկ: