Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Մեծ եւ պանծալի մասն աշխարհի, որ իւրով ընդարձակութեամբ` բազմամութեամբ` հարստութեամբ` բերելոց առատութեամբ` եւ այլովք բազմապատիկ ճոխութեամբ համօրէն` գերակայ գտանի քան զայլ մասունս երկրի: ՚Ի վերայ այսոցիկ առաւելուեցս, որք զարդիս ՚ի սմա տեսանին, գերագոյն հանդիսանայ եւ ՚ի պարծանս հնութեան գոլով առաջին բնակարան նախաստեղծ մարդոյն, առաջին օթեւան եւ Նոյի երկրորդ նախահօր մարդկութեանս յետ զերծանելոյն ՚ի ջուրցն հեղեղաց, առաջին տեղի հաստատութեան մեծամեծ եւ հզօր թագաւորութեանց, քաղաքական օրինաց, գիտութեանց եւ արուեստից, որք զառաջինն յայսմ մասին ի երեւելի ծաղկեցան, եւ անտի յայլ մասունս ծաւալեցան. առաջին տեղի եւ հոգեւորական աստուածուսոյց օրինաց պաշտամանց եւ ծիսից, խորհրդարան եւ պատգամատեղի ճշմարտին այ առ իւր ընտրել ժողովուրդս: Եւ որ մեծն է քան զամենայն, սա արժանացաւ լինել օթարան իւրոյ Արարչին, յորում ծնաւ եւ սնաւ բանն Աստուած ՚ի մարդանալն իւրում, շրջեցաւ մեռաւ եւ թաղեցաւ, ոռոգել զհող նորա իւրով արեամբ:

Եւ վասն այսչափ առաւելուեց իւրոց քան զայլ մասունս առաջին զսա արժան է դասել, եւ աստի սկսանիլ զստորագրութիւն աշխարհադրութեան. բայց որպէս գրէ եւ Մառգինէի երեւելի աշխարհագիր գաղղիացի ՚ի բառն Ասիա, մեծ մասն յաշխարհագրաց գոլով յեւրոպացւոց անտի, սէրն առ հայրենիս իւրեանց, բացայայտ ծանօթութին զիւրեանց աշխարհաց, օգուտն զոր վայելեն, ետ նոցա առաջին դասել ՚ի կարգի զԵւրոպիա քանն զԱսիա, եւ քան զայլ մասունս ի: Որոց չէ' հարկ զհետ երթալ յայսմ մասին` ասիացւոց եւ այլոց ազանց, որպէս եւ ՚ի նոյն իսկ եւրոպացւոց հին աշխարհագիրն Բօմբօնիոս Մէլա նախ առաջին սկսանի զստորագրութին, նոյնպէս եւ ՚ի նորումս յԱսիոյ սկսանի աշխարհագրութին տպել ՚ի Դուռին ՚ի 1788. փաստս իրաւացիս բերելով ՚ի թղթ. 10. թէ Ասիա ընդ գրից մերոց համարի առաւել արեւմտեան մասն երկրի` ուստի արժան է սկիզբն առնուլ. եւ թէ վասն գոլոյն առաջին ՚ի բնակութիւն մարդոյ, զգերագունի յինքն բերէ զիրաւունս ՚ի վերայ այլոց մասանց:

Արդ` պատճառ եւ նշանակութիւն անուան այսր մասին, որ կոչի Ասիա եւ ՚ի մերոյն Սամուէլէ Ասիաստան, անյայտ է ամենեւին, զի ո'չ ոք ՚ի նախնեաց զայս ստուգաբանէ, թէպէտ եւ է անուն հին` որով կոչէին հեթանոսք եւ զմի ՚ի յաւերժահարսանց Օվկիանոսի: ՚Ի նոցունց անուանին Պօշար ընդ իւրում սովորութեան ՚ի փիւնիկեցւոց բարբառոյ յառաջ եկել համարի. զի առ նոսա Ասի նշանակէ ո'չ միայն Կէս, այլեւ Միջին ՚ի դէպ եկել գրից Ասիոյ` որ է միջին ընդ մէջ Ափրիկոյ եւ Եւրոպիոյ. ընդ այսմ Պլինիոս ՚ի յառաջաբանութեան գ. գրոց ասէ, թէ Յաջմէ Ափրիկէ է, ՚ի ձախմէ Եւրոպիա, ընդ մէջ սոցա է Ասիա: Սոյնպէս գրեթէ դնէ եւ Մէլա գիրք. ա. գլ. 2: Իսկ Եւստաթէոս ՚ի Մեկնութիւն Դիոնիսեայ` նաեւ վասն այլոց պատճառաց զմիջին վիճակ ունի ասէ Ասիա ՚ի մէջ երկոցունց: Բայց Քուռ Ճէպէլեան անուանել ոմն մատենագիր համարի` թէ Ասիայդ անուն ածանցեալ է յարեւելեան անուանէս Աս, Աիս, եւ փոփոխմամբ տառից Ասի, որ է Հուր կամ Սահման արեւու, զի թուէր ասէ ազգաց ասորւոց եւ քաղդէացւոց` ելանել իբր ՚ի ծոցոյ արեւելեան սահմանաց ՚ի կեդրոնէ Ասիոյ: Պրիկեան անուն այլ ոմն մատենագիր` ՚ի լեզուէն կեղտաց ածանցեալ դնէ, առ որս Ազէ նշանակէ Կայան եւ Բնակութիւն, իբր Երկիր բնակեալ. այսպէս կոչեցաւ ասէ յայնմ հին ժամանակի այս մասն` յորժամ այլ մասունք չեւ եւս էին բնակեալ:

Այլ թէ ոք ՚ի հնասիրաց քննեսցէ զպատմութիւնս հին ազգաց. գուցէ առաւել յարմարագոյն պատճառ յառաջ ածիցն վասն այսր անուան քան զնախայիշատակեալսդ. զի զառաջին անուանս տեղեաց իբր ՚ի բազումս յանուանէ առաջին նահապետաց կոչեցեալ տեսանեմք, յանուն նոցին նախ փոքր տեղի` կամ լեառն` կամ գետ անուանել, եւ ապա յանուն նոյն փոքր տեղւոյ` ընդ մեծ սահման տարածեալ նոյն անուն: Զայս եդեալ գտանեմք ՚ի պատմութիւնս մերոյ ազգի` (զոր մարթ է կոչել առաջին ՚ի մէջ հին ազգաց), Ամասիա նահապետ, որ ետ զանուն իւր մեծի լերին, որ փոքր ինչ այլայլութեամբ կոչեցաւ Մասիս. այս լեառն գոլով անուանի մանաւանդ առ նախահարս, չէ' ինչ ընդդէմ թէ յանուն լերին կոչեցին ապա եւ զշրջակայ սահմանս, որպէս եւ իրօք գաւառ ինչ մինչեւ ՚ի յետագայ ժամանակս կոչեցաւ յանուն լերին Մասեանց ոտն, եւ այս մասին անուն ձգեցաւ ապա եւ յայլ սահմանս, սուղ ինչ այլայլութեամբ Ասիա կոչելով. որով եւ բնիկ անունն Ամասիա` փոխեցաւ ՚ի Ասիա, որպէս եւ անունս Այրարատ նախ էր անուն դաշտի, ապա առ հասարակ եւ նահանգն կոչեցաւ յայս անուն, իսկ առ հրէայս եւ ՚ի սուրբ գիրս` համօրէն մեր եւ թագաւորութիւն կոչեցաւ Այրարատեան: