Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

գ. Տարածութիւն եւ բազմամարդութիւն Ասիոյ:

Ասիա ձգել տարածի ընդ մէջ 45, եւ 116 աստիճանաց երկայնութեան, իսկ լայնութիւն հիւսիսային` սկսել ՚ի 1 աստիճանէ ձգի անդր քան զ75. իսկ հարաւային լայնութիւն առել եւ զկղզիս իւր` ձգի ՚ի հասարակածէ մինչ ՚ի 10 աստիճան: Յարեւելից յարեւմուտս` ձգի իբր 1750 փարսախ, իսկ ՚ի հարաւոյ ՚ի հիւսիս` իբր 1550: Եւ գրեթէ քառապատիկ մեծ է քան զԵւրոպա, վասն զի համօրէն տարածութիւն նորա է իբր 6. 410. 000 քառակուսի մղոն աշխարհագրական: Յինքն բովանդակէ զամ բաժինս բարեխառն գօտւոյն, զառաւելագոյն մասն այրեցած գօտւոյն, եւ զմեծ մասն ինչ ցրտայնոյն:

Բնակիչք Ասիոյ` են ժողովուրդք ազգք եւ ազինք բազմազանք եւ բազմաթիւք, զորոց սակաւ ունիմք ծանօթութիւն սակս սակաւ գոլոյ գրչութեան յասիացիս. բայց աշխարհագիրք եւրոպացւոց կարծեօք իմն ՚ի հաշիւ արկանեն նաեւ զթիւ բնակչաց նորա: Պիշինկ դնէ ՚ի նմա 300. միլիոն այսպէս ՚ի հաշիւ արկել, առաւել բազմաթիւ ժողովուրդք յԱսիա ասէ, են չինք հնդիկք եւ պարսիկք, սոքա երեքին գրաւել ունին առաւել քան զկէս մասն Ասիոյ. իսկ որք անկանին ՚ի հիւսիսոյ սոցա` չունին բնակիչս առաւել քան զ10 միլիոն, եւ թէպէտ Չին եւ Ճեաբօն ամենահարուստ են բնակչօք, բայց բազմամարդութիւն այլոց աշխարհաց հարաւային Ասիոյ` կամ է չափաւոր եւ կամ նուազ յոյժ. վասնորոյ հարաւային Ասիա գոլով կրկնապատիկ մեծ քան զԵւրոպա, համարիմ ասէ, թէ բազմամարդութիւն իւր կրկնապատիկ միայն առաւելել գտանի քան զբազմամարդութիւն Եւրոպիոյ, եւ այնպէս ընդ համօրէն Ասիա ո'չ գտանին ասէ բնակիչք առաւել քան զ300. միլիոն:

Բայց ընդ մարդաշատ աշխարհին Պարսից պարտ էր նմա թուել եւ զԹաթարաստան զԹուրքաստան եւ զԱրաբիա, վասնորոյ այլք զհամօրէն բազմամարդութիւն Ասիոյ հասուցանեն ՚ի 650. միլիոն, այսպէս վեր ՚ի վերոյ ՚ի հաշիւ արկեալ.

Տարածութիւն:

Աշխարհք. Միլիոն.

Չին. . . . . . . . . . . . . . . . 130.

Հնդկաստան. . . . . . . . . . . 130.

Դիպէթ եւ Թաթարստան, այսինքն առեալ նաեւ զԹուրքաստան, եւ զամենայն տէրութիւն, որք Թաթար անուամբ առ մեզ յիշատակին. 130.

Պարսկաստան. . . . . . . . . 60.

Արաբիա. . . . . . . . . . . 50.

Օսմանեան աշխարհ. . . . . . . . . . . . 30.

Կղզիք Ասիոյ, ընդ որս եւ Ճեաբօն, գէթ ունին. . 120. 650:

Յայս հաշիւ սոցա թէ' եւ գտցի վրիպակ համեմատութեամբ իւրաքանչիւր աշխարհացն` որոց տան զայնչափ թիւ բնակչաց, զբազմաբնակն սակաւաբնակ դնելով, եւ զսակաւաբնակն բազմաբնակ, բայց ՚ի գումարն անդ 650 միլիոն սակաւ սխալին: Զի ճշգրիտ հաշիւ բազմութեան զանազան ազգաց, եւ ո'չ իսկ ՚ի մասին Եւրոպիոյ կարեն գտանել, ուր իւրաքանչիւր թագաւորք իրօք ՚ի համար արկանեն յժողովուրդ իւրեանց, թո'ղ թէ ՚ի մասին Ասիոյ, որոյ թագաւորք ըստ մեծի մասին ոչինչ փոյթ ունին այսպիսի հաշուի: