Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Յայսմ մասին Ասիոյ նախ առաջին զաշխարհ Հայաստանեայց արժան դատեցաք ստորագրել վասն զի նախ` զծանօթութիւն մերոց հայրենեաց արժան է ՚ի միտ առնուլ, եւ ապա զայլոց: Երկրորդ` զի առաջին, որ ծանօթ գտաւ մարդկայինս ազգի, եւ առաջին եղեւ բնակարան մարդոյ, է Հայաստանեայց. կամ զկնի համաշխարհական ջրհեղեղին` որպէս ամենեքին ընդունին, ՚ի Սուրբ Գրոց եւ ՚ի նախնի պատմագրաց վկայել. եւ կամ նաեւ ՚ի սկզբան անդ նախաստեղծ մարդոյն Ադամայ` որպէս եւ բազումք հաստատեն, եւ որպէս ստորագրութիւն Մովսէսի զերկրաւոր դրախտէն ցուցանէ: Երդ` զի ՚ի մէջ ցամաքի վերին կիսագնտոյս` եթէ զմիջոց կամ զմիջին տեղի կամեսցուք գտանել, անկանի Հայաստան աշխարհ. վասնորոյ չէ անտեղի այն կարծիք նախնեաց` զորոց գրէ Կալմէթ <sup>1</sup>: Բազումք զլերինս Հայաստանեայց յորս դնեմք զերկրաւոր դրախտն, համարեցան ՚ի նախնումն լինել միջին տեղի մերում ցամաքի: Արդ ՚ի բոլորակաձեւ յայսմ հողագնտի` ՚ի միջին տեղւոջէ անկ է սկիզբն առնուլ ՚ի ճառել:

՚Ի վերայ այսոցիկ առաւելութեանց` ունի եւ զայլ առաւելութիւնս, որք յառաջին կարգի դասեն զՀայաստան աշխարհ. զի ինքն գոլով միջին տեղի ցամաքին` հեռի յՈվկիանոս ծովէն` շուրջ պարփակեալ կայ յայլոց յերից ծովուց` որք կան ՚ի միջին վայրի ցամաքին. այսինքն` ՚ի Միջերկրականէն, ՚ի Սեաւ ծովէն, եւ ՚ի Կասպից ծովէն. սոքա շուրջանակի բարեխառնեն զօդ նորա, (որ թերեւս առանց այսոցիկ ծովուց լինէր սաստիկ ջերմ եւ չոր). դիւրացուցանեն զճանապարհորդութիւնս բնակչաց եւ վաճառաց նորա: Երկիր նորա բարձր, արձակելով ՚ի բարձանց գետս մեծամեծս յերեսին ծովս` նաեւ յՈվկիանոս անդր` որովք հաղորդի ընդ ամենայն ծովս, եւ յինքն ունի զՄասիս լեառն եւ զայլ բարձրագոյն լերինս Ասիոյ: Դրիւք գեղեցիկ եւ բերովք առատ, որպէս վկայէ նաեւ ՚ի նոր եւրոպացւոց Մառգինիէ եւ յետ նորա Պիշինկ:

Այս աշխարհ ² է մի յառաւել գեղեցիկ` եւ յառաւել բարեբեր աշխարհացն Ասիոյ, եօթն գետք մեծամեծք ոռոգեն զնա. եւ այս է պատճառն որ ստիպէ զմեծ մասն թարգմանչաց աստանօր դնել զերկրաւոր դրախտն:

Սակս այսոցիկ պատճառաց անկ համարէի նաեւ ամենայն աշխարհագրաց` ՚ի Հայաստանեայց աստի սկիզբն առնուլ զստորագրութիւն վերին աշխարհիս:

Արդ` այս աշխարհ կոչեցաւ Հայաստան յանուն Հայկայ առաջին նահապետին մերոյ, զորմէ տեսցես ՚ի ստորագրութեան Հին Հայաստանեայց. այս անուն հասարակ եւ սովորական յազգի մերում, անծանօթ է բնաւ առ օտար ազգս ՚ի սկզբանէ անտի. այլ նոքա յանուն Արամայ` որ եօթներորդ է ՚ի Հայկայ, կոչեն զսա Հայաստանեայց. իւրաքանչիւր ազգք ընդ իւրեանց բարբառոյ այլայլելով, տաճիկք կոչեն Էրմինիսթան. իդալացիք եւ այլ եւրոպացիք ըստ մեծ մասին Առմէնիա: Եւրոպացւոց աշխարհագիրք եւ աշխարհացոյցք եւ այլով անուամբ կոչեն զՀայաստան, որ է Թիւրքմանիստան, կամ ըստ հնչման իւրեանց Թուռքօմանիա. մինչեւ յաշխարհացոյցս ինչ տեսանի գրել Թուռքօմանիա, կամ Առմէնիա. որպէս թէ նոյն էր ասել Հայաստան, եւ նոյն Թիւրքմանիստան: Զայս անուն տան Հայաստանեայց վասն թիւրքման ժողովրդեան, որք իբր ՚ի ԺԱ դարուն հատուածեալք ՚ի Թուրքաստան աշխարհէ իւրեանց` եկեալ բնակեցան ՚ի Հայաստան, բայց ՚ի կողմն ինչ նորա, եւ ոչ ընդ համօրէն Հայաստան. ուստի առ առաւելն միայն զայն կողմն բնակել ՚ի թիւրքմանաց, պա'րտ էր կոչել յանուն նոցա. եւ ո'չ զողջոյն Հայաստան. որպէս կոչէ Մառգինիէ առաւել ուղղագոյնն ՚ի մէջ նոցա: Եկին (ասէ թիւրքմանք) բնականալ յարեւմտեան կողմն Հայաստանեայց, որ մինչեւ ցայժմ կոչի Աշխարհ Թիւրքմանաց:

Ուղիղ լինէր այս անուանակոչութիւն աշխարհիս` եթէ կոչէին յանուն Թորգոմայ նահապետին, վասն սերեալ գոլոյ ազգիս հայոց ՚ի նոյն նահապետէ:

Բայց զիա'րդ եւ իցէ, այս Թիւրքմանիստան անուն Հայաստանեայց` գլխովին անսովորական է առ մեզ, եւ առ այլ ասիացիս, առ որս սովորական գտանի այլ իմն անուն Հայաստանեայց` որ չէ սովորական առ եւրոպացիս: Զի բնակութեան քրդաց` որք բազմութեամբ յոքնապատիկ առաւելուն քան զթիւրքմանս զմեծ մասն Մեծին Հայոց մանաւանդ զհարաւակողմն կոչեն Քիւրդիստան, զորմէ ընդարձակ գրեսցուք ՚ի ներածութեան Մեծին Հայոց: Եւ այսպէս Առմէնիա կամ Էրմենիսթան անունս ՚ի գործածութեան մանաւանդ առ տաճիկս` ՚ի սակաւ տեղիս ամփոփեալ կայ, ՚ի կողմանս Էրզիռումայ եւ ՚ի շրջակայս:

Այս են այժմեան ընդհանուր անուանք Հայաստանեայց. իսկ անուանք մասնաւոր կողմանց նորա` յայտ է ամենեցունցն թէ պէսպէս անուամբ կոչին: Զի մասն որ է ընդ տէրութեամբ Պարսից այսինքն Աճէմին` նոցին անուամբ Աճէմիսթան յորջորջի. մասն որ երբեմն էր ընդ տէրութեամբ Վրաց կամ Կիւրճիին` յանուն նոցա Կիւրճիսթան անուանի. Փոքր Հայք ընդհանուր անուամբ Անատօլու կոչի եւն: