Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Գլխաւոր վաճառք Հայաստանեայց են բերք նորա. բամբակ, մետաքս, ասր, եւն. եւ ազգի ազգի արմտիք` ցորեան, գարի, սիսեռն, եւն: ՚ի պտղոց` խաղող, չամիչ, չոր ծիրան եւն. րուպ այսինքն պէքմեզ, նառտէնկ, գինի, օղի` հանել ՚ի թթոյ, մեղր եւ մեղրամոմ, գազպէ, պանիր, թիւթիւն: Եւ ՚ի կենդանեաց` արջառ, ոչխար, այծ, երիվար ընտիր, եւ միս ապխտել ՚ի Գայսէրիոյ, եւ ապխտել ձկունս. մանաւանդ տարեխ: ՚Ի ներկոց առաքէ որդան կարմիր այսինքն չիչէկ, տորոն, գղթոր: Եւ ՚ի Դաղորէից առաքէ խաշնդեղ մինչեւ յԵւրոպա, ուր յանուն պարսից կոչի. նոյնպէս եւ Մամուտիէ զոր առաքէ յԻզմիր, եւ անտի յԵւրոպա, եւ զԳունտուզ հայասի. պէսպէս մորթս արջառոյ ոչխարի այծի եւ գայլոյ, կուզ կենդանւոյ, եւ կատուի. զմորթ ջրշան ՚ի Մոսկովստան եւ անտի ՚ի Պուխարա, զթիֆտիկ այծի ՚ի Գաղղիա, ՚ի Հոլանտա, եւ յԱնգղիա. զսեկ այսինքն սախդիան ՚ի Գայսէրիոյ առաքէ աստ եւ անդ:

Առաքէ եւ պէսպէս արուեստակերտ գործածս իւր ներկել կտաւ եւ մանած Մարաշոյ, կտաւ եւ Ալաճա արդուինոյ. ներկեալ կտաւ, Չիթ, Ալաճա, եւ Պէեազլը Տիարպէքիրոյ. կտաւ Աստառի Սեւստոյ Պօղասի Թօխաթու. ցփսի զոր նաեւ բամբակախառն շինեն ՚ի Մոկս. պէսպէս պղնձի անօթս Էրզիռումայ մանաւանդ Թօխաթու. ասուեղէն գուլպա որ ՚ի Խզու. գորգ այսինքն խալի. կապերտ որ է քիլիմ. շրէզ այն է Չիրիշ զոր գործեն յողին խոտոյ. օճառ` զոր ՚ի տեղիս տեղիս շինեն ճարպով որ լինի յոռի, եւ ՚ի տեղիս տեղիս իւղով կտաւատի, որ լինի օճառ պատուական. վարդաւիշկ այսինքն կիւլ սույի Հըսնիմանսուրայ եւ այլն:

Վաճառականութիւն եւ տուրեւառութիւն Հայաստանեայց առաւել ձգի ՚ի Պարսից ն, ՚ի Վիրս, ՚ի Պասրա եւ ՚ի Պաղտատ ցամաքաւ, նաեւ ճանապարհաւ Տիգրիսի եւ Եփրատայ ՚ի Մոսկովստան ճանապարհաւ Կասպից ծովուն, նաեւ Սեաւ ծովուն, առաքելով զիւր վաճառս ՚ի Դրապզուն, եւ անտի ՚ի Գըրըմ, ՚ի Կոստանդինուպօլիս, յԻզմիր, անտի նաեւ յայլ աշխարհս ինչ Եւրոպիոյ: Երեւելի վաճառատեղիք ՚ի Մեծ Հայս են Էրզիռում, Տիարպէքիր եւ Կէնճէ. իսկ ՚ի Փոքր Հայս` Գայսէրի, եւ Թոգաթ որ առաւելու քան զայլ վաճառատեղիս Փոքուն Ասիոյ, նաեւ իւիք իրօք քան զվերոգրեալսն: Եւ այսպէս յայսմ ժամանակի եւս, ծաղկել կայ միշտ տուրեւառութիւն Հայաստանեայց, զոր եւ եւրոպացիք իսկ վկայեն. է տեսանել նաեւ յաշխարհագրութեան տպագրեալ ՚ի Դուռին 1788. որ յետ գնելոյ զարեւելեան նահանգս Օսմանեան տէրութեան, զհայոց գերագոյն դասել ՚ի տուրեւառութիւն, գրէ ՚ի 32 թղթ. ՚ի մէջ այսչափ նահանգաց, նահանգ առաւելապէս ծաղկեալ տուրեւառութեամբ` է Հայաստան:

Ծաղկեցուցիչ եւ յառաջացուցիչ վաճառականութեան այսր աշխարհի` ոչ միայն է առատ բերք եւ յարմար դիրք իւր որ միջնորդ իմն է ՚ի մէջ խորին սահմանացն Ասիոյ եւ Եւրոպիոյ, այլ առաւել` իւր սեպհական բնակիչ ազգ հայոց, մանաւանդ յառաջն որ քան զբազում ազգս առաւել ճարտար եւ երկայնամիտ են յարուեստի վաճառականութեան. որ եւ ոչ կարելով յայժմու ժամանակիս ՚ի բնիկ Հայաստան իս կատարել եւ անքոյթ պարապիլ յայն, ցանեալ ցրուել կան ընդ վաճառատեղիս ամենայն աշխարհի, եւ զնոցին ծաղկեցուցանեն վաճառականութիւն. զորոյ զփորձ առին Պարսկաստան, Հնդկաստան, Յունաստան, Մոսկովստան, Իդալիա, Գաղղիա, Հոլանտա, Գերմանիա, եւ Լէհաստան. յորոց ոմանք տակաւին պահեն զլեզու եւ զանուն ազգին, իսկ այլք բազմագոյնք մոռացեալ զլեզու եւ զազգ իւրեանց, դարձեալ են յազգս յորս բնակին: ՚ի բազում տեղիս զվաճառաց ինչ տուրեւառութիւն նախ սք մուծին, կամ զճանապարհն դիւրացուցին, յորոց ուսան եւ օտար ազգք. ՚ի տեղիս նաեւ նոր բերս հնարեցին, յորս ոչ բուսանէր յառաջագոյն:

Զճարտարութենէ ազգիս ՚ի վաճառականութեան, եւ զցրուելոյ վասն այսր աստ եւ անդ, վկայեն նաեւ գրեթէ ամենայն արեւելեան ճանապարհորդք յեւրոպացւոց, եւ այլ մատենագիրք նոցա. յորս Մառդինիէ` ՚ի բառն Առմէնիա, այն է` Հայաստան գրէ. Հայք կարի իմն անձնատուր են վաճառականութեան, եւ ամենայն մտադրութեամբ պարապին ՚ի նմա որում` են ընդունակ, սոքա են արուեստապետք ոչ միայն վաճառականութեան արեւելից, այլ նաեւ ձեռնտուք մեծապէս վաճառականութեան առաւել մեծամեծ քաղաքացն Եւրոպիոյ: Տեսանեմք զսոսա գալ ՚ի խորոց Պարսկաստանեայց մինչ ՚ի Լիվօռնօ. չեն բազում ժամանակ յորմէհետէ բնակութիւն կալան ՚ի Մառսիլիա, գտանին ՚ի Հոլանտա, յԱնգղիա, ՚ի Վէնէտիկ, ճանապարհորդեն ՚ի Մողոլ ՚ի Շիամ (որ է ՚ի Հնդիկս), ՚ի Ճեավա, ՚ի Փիլիպպեան (կղզիս), եւ ընդ ամենայն արեւելս բաց ՚ի չինաց: Եւ Պիշինկ <sup>1</sup> յետ գրելոյ զայսոսիկ գրեթէ բառ առ բառ, յաւելու ապա. Իսկ յԱսիա` չիք նաւահանգիստ ինչ ծովու` կամ քաղաք վաճառատեղի, յորում ոչ գտցի ոչ սակաւ բազմութիւն փարթամ վաճառականաց հայոց բաց ՚ի Չինաց:

Գրէ ապա Մառդինիէ թէ որպէս Շահաբաս թագաւոր պարսից` առ ՚ի ծաղկեցուցանել զվաճառականութիւն ՚ի Պարսկաստան, ՚ի ձեռին առ զհայս իբրեւ զազգ առաւել յարմար ՚ի տուրեւառութիւնս, որք զՊարսկաստան ոսկւով առատացուցին յորում էր նուազութիւն յոյժ, եւ զԵւրոպա մետաքսիւք. եւ թէ Ամենայն վաճառք արեւելից սկսան յայնժամ լինել հասարակ յարեւմուտս, եւ վաճառք արեւմտից եղեն նոր շուք արեւելից: Սոյնպէս գրէ եւ Մորէր. Բազումք են ՚ի մէջ նոցա (հայոց) պարապեալք ՚ի վաճառականութեան, յոյր սակս ցրուեալ կան յԱնատօլիա, ՚ի Պարսկաստան, յԵգիպտոս, ՚ի Հնդկաստան, ՚ի Բօլօնիա (այսինքն` ՚ի Լէհ). գան եւս ՚ի պէտս տուրեւառութեան ՚ի Գաղղիա, ՚ի Հոլանտա, յԻդալիա, եւ ՚ի Սպանիա. լեզու նոցա է մի յառաւել հասարակ լեզուաց, եւ տարածեալ կայ նաեւ տեղիս` յորս տուրեւառութիւնն ձգէ զՀայս: Յետ սակաւուց դարձեալ գրէ. Սոցա (հայոց) գլխաւոր գործ է վաճառականութիւն, քարտինալն Ռիշլիւ եդել ունէր ՚ի մտի բնակեցուցանել զսոսա ՚ի Գաղղիա առ ՚ի պայծառութիւն տուրեւառութեան, եւ յայս միտ ետ անդէն տպագրել գրեանս ինչ ՚ի լեզու հայոց:

Եւ Ռայնալ ². զհայս կոչէ Տէր (կամ ուսուցիչ) ներքին վճռկանութեան Ասիոյ, եւ ստորեւ Ազգ աչալուրջ, հմտացել յարեւելեան սովորութիւնս. տէր մեծի դրամոց. ժուժկալք վերջին չափաւորութեամբ ընդ ամի դաշնակիցք (ընդ պարսս, ընդ հնդիկս) ՚ի սկզբանէ անտի. մանրազննին քննօղք իրաց. բարձրահայեացք յառաւել ընդարձակ խորհուրդս… արքունիք Բէդէրսպուրկայ… իմաստութեամբ խորհեցաւ բերել յԱսդրագան (յԱժտէրխան) հատուած ինչ այսր հնարագէտ աշխատասէր եւ հարուստ ժողովրդեան. ՚ի ձեռն սոցա միշտ անցին եւ անցանեն տակաւին` այն վաճառք Ասիոյ, որք ընդ այս ճանապարհ հասանեն առ ռուսս:

Զվճռկանութիւն բազմահարուստ ին պէնկալայի ՚ի հնդիկս` հայք ծաղկեցուցին, յորոց էառ գրաւեաց ապա անգղիացին: Նոյնպէս եւ զվճռկանութիւն ռուսաց կամ մոսկովաց ընդ պարսիկս ՚ի ձեռն Կասպից ծովուն` հայք սկսան, որ նոյնպէս տկարացաւ` յորժմ անգղիացիք զբռամբ ածին զմեծ մասն տուրեւառութեան ռուսաց աշխարհին: Վկայէ վասն այսր եւ գիրն վաճառականութեան ռուսաց տպեալ ՚ի բարբառ գաղղիացւոց յամսդրտամ ՚ի 1777. ուր ՚ի խօսիլն զվճռկանութէ ռուսաց ընդ Կասպից ծով, գլ. զ. թղթ 94, գրէ: Յամ ժամանակի Հայք անձնատուր են վճռկանութե. յորժամ կառավարեալ լինէին ՚ի ձեռն իւրեանց թագաւորաց` էին փարթամք եւ կարօղք. զկնի անկել գոլով ընդ տէրութեամբ Տաճկաց եւ Պարսից` սփռեցին զվաճառականութիւն իւրեանց ընդ համօրէն Եւրոպա մինչեւ ՚ի սահմանս արեւելեան աշխարհաց: Իբր ՚ի յելս վերջին դարու (ցԺԷ դարու) էին ՚ի համարի ՚ի Հոլանտա եւ յԻդալիա. առնէին տուրեւառութիւն յամենայն սահմանս Օսմանեան տէրութեան ընդ իզմիր եւ ընդ Հալէպ. տիրէին յայնժամ տուրեւառութեան պարսից` եւ Րէշտ եւ Ճիւղա քաղաքաց. տանէին փոխադրէին զվաճառս իւրեանց ՚ի խորին սահմանս այսր տրութե, եւ ՚ի ցամաք կղզիս Հնդկաց: Ցորչափ Պարսկաստան կայր մնայր յանդորրու, վաճառականութիւն նոցա մնայր յիւրում պայծառութեան. բայց չարախտավար ձախորդութիւնք շահ Հիւսէինի եւ իւրոց սահմանաց` ածին վնասս դժնդակս ՚ի գործառնութիւնս սոցա. բեռնաւորել ընդ տրովք` եւ տառապեալք ՚ի ներքին պատերազմաց, տկարանային զբաղեալք զպարտուք իւրեանց:

Առաջարկութիւն Ա Պետրոսի (մոսկովաց թագաւորի) թուեցաւ իմն ՚ի վեր յարուցանել զբաղդ նոցա, բայց ոչ արար ինչ` բայց եթէ յապաղեալ զնոցա կործանումն, առ ՚ի առաւել հռչակաւոր գործել. հաւատք եւ համարումն նոցա անկաւ ՚ի Հոլանտա, եւ ընդ ամենայն երկիրս` յորս ունէին կապակցութիւն մեծ: Յայնմ ժամանակի դարձան եւ եղեն միջնորդ (թէլլալ) կամ յանձնառուք տուրեւառութեան` որում յառաջագոյն էին տեարք:

Այս ժողովուրդդ է` ընդ որս Ա Պետրոս արար բազում դաշնագրութիւնս տուրեւառութեան. առաւել երեւելին այն է` որ հաստատեցաւ ՚ի ձեռն շահ Դահմասին. զօրութեամբ այսր դաշնադրութեան` հայք առին բացարձակ իրաւունս փոխադրելոյ զմետաքս պարսից ՚ի Ռուսսիա, թէութեամբ ոչ վաճառելոյ փոքր փոքր, այլ մեծ բեռն միանգամայն: Ելք այսր դաշնադրութեան եղեւ ՚ի հաստատել գաղթական ինչ այսր ժողովրդեան (հայոց) ՚ի յԱժտէրխան, ուստի եւ ցրուեցան ՚ի ներքին սահմանս Ռուսսիոյ, ուրանօր բազումք գտանին տակաւին ՚ի սոցանէ մանաւանդ ՚ի Մօսքովիա:

Յետ այսորիկ գրէ անդէն, թէ այս վաճառականութիւն Կասպից ծովուն ՚ի ձեռն Հայոց` յոտին կայր նաեւ ՚ի ժամանակս յաջորդաց Պետրոսի, նաեւ յաւուրս Աննայի թագուհւոյն, բայց ՚ի 1740 սկսաւ նուազիլ վասն մտանելոյ յայն գործ տուրեւառութեան այլոց ազգաց, եւ մանաւանդ անգղիացւոց, որք այլով ճանապարհաւ տիրեցին վաճառականութեան ռուսաց, բերելով զամենայն ազգ վաճառոց: