Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն Եուդուզեան:

Մի է ՚ի մեծամեծ փաշայութեանց Անատօլուի. որոյ սահման ընդ մեծի մասին անկանի ՚ի Բարձր Հայս, եւ ընդ փոքու մասին յԱյրարատ` ՚ի Չորրորդ Հայս` նաեւ յԱղձնիս, որք էին ՚ի հնումն նահանգ Մեծին Հայոց. ընդ մասին նաեւ անկանի յԵրկրորդ Հայս, որ էր ՚ի հնումն նահանգ Փոքուն Հայոց. նաեւ ընդ մասին ՚ի Խաղտիս, որ էր արտաքոյ Հայաստանեայց` բայց ընդ ժամանակս ինչ ընդ տէրութեամբ Հայոց:

Երկիր որ բարձր եւ գեղեցկագիր բարձրագագաթ լեռամբք ամբարձեալ. յորս լերինք հիւսիսային կողման արգելուն զընթացս Եփրատայ հոսիլ ՚ի Սեաւ ծով, եւ խոտորեցուցանեն զնա ՚ի հարաւ: ՚Ի մէջ լերանց սորա երեւելին են միագօտի լերինք Պինկէօլայ, մի ՚ի մեծամեծ եւ ՚ի ջրաբաշխ լերանց աշխարհի. զոր ստորագրեսցուք ՚ի գաւառին Խնուսայ. ուր անկանի բնիկ Պինկէօլ: Իսկ ՚ի բնիկ գաւառին Էրզիռումայ երեւելի են յետագայ լերինք:

Շողալար: Անկանի ՚ի հարաւակողմն Էրզիռումայ մերձ ՚ի քաղաքն. բարձր քան զայլ ամենայն լերինս նահանգին կամ փաշայութեան Էրզիռումայ. ՚ի գլուխ նորա հազիւ մարթ է ելանել ընդ ժամս երկուս, բայց միշտ ընդ ուղիղ զառ ՚ի վեր գնալով. յոյր սակս կոչի նաեւ Գոհանամ լեառն ¹. ՚ի գագաթանէ նորա երեւի Մասիս լեառն, նաեւ Սեաւ ծով. նիստ սորա հասանէ մինչեւ ՚ի Դէքման:

Տէվէ պօյնու: Լեառն կից ընդ շողալարին յարեւելեան կողմն նորա, առ Բասենաւ ՚ի ճանապարհին որ գնայ ՚ի ղարս, հեռի յԷրզիռումայ առաւել քան զմի ժամ:

Բալան տէօքէն: Լեառն կից ընդ շողալարին յարեւմտեան կողմանէ. սակս սաստիկ զառ ՚ի թափ գոլոյն ընկալաւ զայս անուն, որ նշանակէ Թօթափօղ համետից. որպէս թէ յելանելն ուղիղ ՚ի վեր, թօթափին համետք գրաստուց. յայս լեառն է ականակիտ եւ առատ ջուր կոչեցել Գըրգ տէիրմին. որ դարձուցանէ 10 ջրաղացս առ ստորոտով լերին զամառն եւ զձմեռն. ոռոգէ զարտորայս դաշտավայրին Էրզիռումայ. մտեալ ՚ի քաղաքն` անդանօր եւս դարձուցանէ զջրաղացս միայն յամարայնի (զի ՚ի ձմերայնի սառի). եւ անտի գնայ մինչեւ ՚ի Կան գիւղ: Է եւ ա'յլ ջուր կոչեցեալ Չէշմի բէնա. զոր հաւաքել ՚ի պէսպէս ջուրց լերին Չէթէճի փաշայն` ետ բերել ՚ի քաղաքն. ուրանօր դարձուցանելով եւ զմի ջրաղաց, գնայ ՚ի Կան դարձուցանելով զայլ ջրաղացս, եւ անկանի ՚ի շամբն: Յարեւելեան կողմն այսր լերին Բալան տէօքէնի անկանի Դէքման: Այս երեք լերինք կիցք ընդ միմեանս, թերեւս են նոյն իսկ երեք լերինքն` զորս դնէ խոր, ՚ի Բարձր Հայս:

Էկէրլիւ: Լեառն յարեւմտեան կողմն Բալան տէօքէնի, հեռի յԷրզիռումայ իբրեւ ժամս 2. յայնկոյս լերինս է Դէքման:

Տումլի: Լեառն ջրալից եւ լի աղբերակամբք. է մեծ գօտի լերին, որ սկսել ՚ի լերանց Թորգոմայ` գայ անցանէ մերձ ՚ի յԷրզիռում ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ նորա, եւ անտի խոտորի ՚ի հիւսիս: Մերձակայ կէտ լերին հեռի է յԷրզիռումայ իբր 6 ժամ. ՚ի հարաւակողմն լերինս յաւազուտ տեղւոջէ բղխէ ջուր ջերմ յոյժ. իսկ ՚ի միւս կողմանէ ընդ հակառակն` բղխէ ջուր ցուրտ անհնարին. մինչեւ յամարայնի դժուարին ձեռք մարդոյ յարկանել ՚ի նա. ՚ի հիւսիսային կողմն առ ստորոտով լերինս` են առհասարակ աղբիւրք ականակիտ ջուրց: Յարեւելս հիւսիսոյ լերինս` է Թորգում, յարեւմուտս հիւսիսոյ` է Օվաճըղ վիճակ Սպերոյ:

Երեւելի է նիւթական եւ մանաւանդ հոգեւորական բարձրութեամբն Սեպուհ լեառն որ այժմ կոչի Գոհանամ. տեղի ճգնութեան սրբոյ Լուսաւորչին, զորմէ ստորեւ ՚ի ստորագրութեան Եզնկայու: Գօտի այսր Սեպուհ լերին ձգի միանայ ընդ լերանց Լազիստանին, եւ ընդ Եալբուզ, կամ էլպիւրզ սար, որ է Կովկաս: Վսյ եւ Քեաթիպ չէլէպին զլերինս Էրզիռումայ կցել դնէ ընդ միագօտի լերինս Էլկէզի, որք անկանին յարեւմտեան կողմն Ելպիւրզ լերանց:

Փաշայութիւն կամ նահանգն Էրզիռումայ ունի եւ գետս մեծամեծս եւ փոքունս:

Սարլամու գետ. մի ՚ի յականց Եփրատայ` որ բղխէ ՚ի լերինս Սպերոյ. եւ անցեալ ընդ բերդագիւղն Ծուանց` անտի իջանէ յԱշխալայ, եւ դիմեալ ՚ի հարաւ առ Մամախաթունիւ ՚ի Շողանի ձորն` խառնի ընդ գետոյն Էրզիռումայ:

Սեւ ջուր. ՚ի տաճկաց կոչեցեալ Գարա սու. կոչի նաեւ Գետ Էրզիռումայ. սա է գլխաւոր ակն Եփրատայ. բղխի ՚ի լերանց անտի` որ ՚ի մէջ Թորդումայ եւ Բասենոյ. եւ ընթացեալ յարեւմուտս հարաւոյ` ՚ի հասանել ՚ի գիւղն Սօզուգ Ջերմուկ եւ յԱրծաթի, անդ ծաւալել գործէ լիճ ոչ փոքր. իբրեւ ջուր նորա բարձրանայ ՚ի վեր քան զբարձրութիւն գետոյն, այնուհետեւ դարձել ճանապարհ արարեալ իւր, ընդ մէջ լճին հոսիլ սկսանի: ՚Ի ձմերայնի սառի ընդ գետոյն. ՚ի գարնան ժամանակի ՚ի լուծանել ձեանց` առատանայ, եւ լայնեալ ողողէ զշրջակայ դաշտավայրն. բուսանի ՚ի նմա անբաւ բազմութիւն շամբից. որոյ վասն կոչի սովորաբար այս լիճ Սաղըլխ. եւ Խորենացին կոչէ Շամբ. իսկ յամարայնի նուազի յոյժ. եւ յայնժամ հնձեն բնակիչք զշամբս, զորս ՚ի գործ ածեն ՚ի բաղանիս եւ յայլ տեղիս Էրզիռումայ փոխանակ փայտի. հնձեն նաեւ զդալար խոտս նորա, որ շահաբեր է յոյժ:

Յառատանալ լճակիս` սայլք անցանեն ընդ կամուրջս. յորոց մին է քարաշէն երեքտասան կամարօք. իսկ յամարայնի ՚ի նուազիլն` ընդ մէջ նորա անցանեն. ուստի յանդադար երթեւեկաց նորա` ջուր նորա առհասարակ պղտորի. յորմէ եւ եդաւ գետակին անունս սեւ ջուր, զի նախ քան զհասանել գետակիս ՚ի Սաղլըխն, ջուր նորա վճիտ է եւ չունի ինչ սեւութիւն: Հնձօղք յայնմ ժամանակի, առ ՚ի գտանել ջուր յարբումն իւրեանց, փորեն անդէն դուրս փոքր ինչ խորութեամբ. այլ որ զարմանալին է` գտանեն ջուր լեղի. բայց արկեալ ՚ի նա մախր, քաղցրանայ եւ լինի յարմար յարբումն: Այս լճակ անկանի ՚ի հիւսիսակողմն Էրզիռում քաղաքին, հեռի ՚ի նմանէ միով ժամաւ. երկայնութիւն լճակին յարեւելից յարեւմուտս հարաւոյ` է իբրեւ 2 ժամ եւ կէս. իսկ առաւել լայնութիւն նորա ձգի քան զկէս ժամ: Առ հիւսիսային եզերբ Սաղլըխին, են գիւղօրէքս Արծաթի, Դունիկ, առ որով կայ եւ կամուրջ. Գեղախօռ, Խաչկայ վանք. իսկ առ հարաւային եզերք` Չիֆտլիկ, Սօղուգ ջերմուկ, կան գիւղ եւն: Առ եզերբք լճակիս ՚ի մէջ շամբից` են առհասարակ բոյնք եւ դադարք ջրային թռչնոց. են վայրենի բադ, սագ, եւն. եւ ՚ի մէջն ձկունք առատ: Աստի ելեալ Սեւ ջուր ՚ի Շողանի ձորն խառնի ընդ Սարչամոյ, եւ սկզբնաւորէ զԵփրատ:

Ունի նահանգն Էրզիռումայ եւ այլ պէսպէս գետակս` որք են վտակ Եփրատայ եւ խառնին ՚ի նա, զօրինակ են գետակն Խնուս, Թորդում, Կեղի, Գուրիջան, Գայլ գետ, եւն: Յարեւմտեան կողմանէ Բալան տէօքէն լերին ելանէ գետակ, որոց մին անցել ընդ Դէքման, խառնի յԵրասխ. իսկ միւսն` որ կոչի Գըզըլ կէչիտ, կամ Գըզըլ ըրմագ, անցել ընդ Կեղի խառնի ՚ի յԵփրատ: Յառաջ ժամանակաւ բազում աշխատութեամբ ծակել զլեառն Բալան տէօքէն ՚ի կողմն իւրեանց դարձուցին Էրզիռումցիք զայս ջուր որպէս պատմեն. եւ ածին ՚ի դաշտավայրն Էրզիռումայ ՚ի մեծ դիւրութիւն իւրեանց. քանզի բաց ՚ի յոռոգելոյ զանդաստանս դաշտավայրին` դարձուցանէր այս ջուր մինչեւ ՚ի գիւղն կան` 40 ջրաղացս: Բայց դէքմանցոց դժուարել ընդ նուազութիւն ջրոյն իւրեանց` առ որ պէտս ունէին, եւ առանց ինչ կռուոյ անդրէն յերկիր իւրեանց դարձուցանել կամեցել, զասր խաշանց իւրեանց բեռն բեռն կապեալ արկին ՚ի ջուրն, որ տարել ՚ի բերան ընդերկրեայ ձորոյն, (զոր բացեալ էր Էրզիռումցոց ծակելով զլեառն) ելից. եւ ջուրն սկսաւ հոսիլ ընդ ճանապարհ իւր առաջին:

Բայց գետք` որովք պանծալի հանդիսանայ այս նահանգ, են երեք մեծամեծ գետք աշխարհի, որք բղխեալ ՚ի լերանց սորա Պինկէօլ կոչեցեալ, թափն յերիս զանազան ծովս. Եփրատ ՚ի ծովն Պարսից. Երասխ ՚ի ծովն Կասպից. եւ Ճորոխ ՚ի Սեաւ ծով. որով եւ բարձր լինի սա քան զայն ամենայն աշխարհս, յորս ընթանան այս գետք, որք էին երբեմն գետք դրախտին Ադամայ: Բաց ՚ի գետոց ունի եւ պէսպէս ջերմուկս, զորոց ստորեւ:

Օդ սորա` մանաւանդ բնիկ սանճագին Էրզիռումայ ցուրտ այլ առողջ. ձիւնն ՚ի դաշտավայրս նորա սկսանի սովորաբար ՚ի յելս սեպտեմբերի եւ ՚ի սկիզբն հոկտեմբերի. իսկ ՚ի վերայ լերանց նորա յօգոստոսի, երբեմն նաեւ ՚ի դաշտավայրս նորա. եւ սովորաբար հալի ՚ի յելս ապրիլի: Սակս այսպիսի ցրտութեան` փաշայ սանճաղն ո'չ բերէ խաղող, ո'չ ծառ` բայց եթէ ուռի, եւ ոչ իսկ պտուղ. ունի տանձ, այլ նախ քան զհասունանալն` ժամանէ ՚ի վերայ ցրտութիւն. ուստի բնակիչքն ժողովել ՚ի ջերմ տեղիս դնեն ՚ի հասունանալ:

Այլ բերք նահանգիս` է ցորեան սքանչելի լի ընտիր եւ փափուկ, մանաւանդ ՚ի Խնուս, ՚ի Դէքման եւ ՚ի Բասեն. նոյնպէս եւ շուրջանակի ոլորտ քաղաքին Էրզիռումայ են առ հասարակ արտորայք ցորենոյ եւ գարւոյ: Աղքար պատուական ՚ի Թորդում, եւ աղ ընտիր ՚ի յԱշխալայ, ՚ի Լէզկի, եւ մանաւանդ ՚ի Խնուս. ազգս ազգս ծիրանւոյ, եւ ծիրանի սալորոյ ՚ի յԵզընկայ: ՚Ի ցամաքային կենդանեաց` քիւհէյլան ձի, գայլ, կուղ` այն է սամսար, որ վրացերէն Տելէ կոչի. կատու. նաեւ վարշախ` այլ սակաւ. վայրենի խոզ ՚ի կողմանս Աշխալայի, Վիթ` որ է տեսակ ինչ վայրի այծի. եղջիւրք սորա կարճ յոյժ, եւ միով արմատով ելեալք երկոքին ՚ի միջոյ ճակատուն. գտանին սոքա ՚ի Պինկէօլ, նաեւ ՚ի լեառն Ճինիսի (թէպէտ սակաւ), որ հեռի է յԷրզիռումայ 5, կամ 6 ժամ. եւ ՚ի լեառն Բալան Տէօքէն:

Իսկ վայրի այծ եւ վայրի ոչխար` բազմութիւն յոյժ ՚ի վերայ լերանց. սոցա սովորական ծնունդ է երկու երկու, եւ երբեմն միայն մի մի. շրջին միշտ երամովին, այլ ՚ի յունիս ամսոյ մինչեւ յելս նոյեմբերի` որձք նոցա ուրոյն շրջին շուրջանակի զհօտիւն իբր պահապան նոցա եւ առաջնորդ. իսկ ՚ի յելս նոյեմբերի մինչեւ ՚ի յունիս խառն շրջին ՚ի զուգիլ, ծնանին ՚ի մայիսի, ամենեքին նշանաւոր գոլով յականջս իւրեանց: Սքանչելի իմն պատմի վասն սոցա, թէ ՚ի հասանելն ՚ի վերայ յանկարծ որսորդաց, եւ ՚ի չգտանելն տեղի փախստեան, առ շտապ տագնապին յահագին բարձրութենէ լերանց երամովին ՚ի վայր ընդոստնուն կալով ՚ի վերայ եղջերաց, ոչինչ վնաս կամ վտանգ յայնմանէ կրելով:

՚Ի ջրային կենդանեաց բերէ ջրշուն, ՚ի տաճկաց կոչեցել Սու իթի, որոյ գոյն բերէ զգոյն զէրտէվայի, ջրի ոչխար, այսպէս կոչեն բնակիչք զկենդանին Գունտուզ կոչեցեալ ՚ի տաճկաց: Իսկ ՚ի յորսոյ թռչնոց ունի վայրենի բադ, վայրենի սագ կապուտագոյն. Ղուզու. որ է տեսակ ինչ սագի սակաւագիւտ` մեծ քան զնա, ստիպակ յոյժ, պարանոց եւ ոտք երկայն քան զսագի: Անղուտ, զոր ՚ի Մուշ եւ յայլ կողմանս հայերէն կոչեն Արոս. վայրի աղաւնի` որ ՚ի հայոց բնակչաց կոչի Հօբալ. լոր. սարեկ. կալաւ ընտանի` որ է մոխրագոյն եւ կտուցն կարմիր. նաեւ կաքաւ վայրի, զոր Ջիլ քէքլիկ կոչեն տաճկերէն, կարմրագոյն եւ սպիտականիշ: Մէզմէնտէկ քաղցր. զոր ՚ի Բասեն եւ ՚ի Քիւրտիստան հայերէն կոչեն Սրսրիկ ՚ի ձայնէ թռչելոյն: Ճոլոթ, Կիւկիւ, տատրակ` տարբեր տեսակաւ: Այս ամենայն թռչունք յոլով գտանին մանաւանդ ՚ի Բասեն: Եւ ՚ի յանսուրբ թռչնոց ունի արծուի, Ջրխոթան կամ ձկնկուլ. այսինքն Սախաղուշի, որունի զիւր դորակ ընդ կտցաւն, արագիլ, կրունկն, խարապաթախ: Ունի եւ ձկունս ՚ի գետս իւր, մանաւանդ ՚ի յԵրասխ եւ ՚ի յԵփրատ, զորմէ տեսցես ՚ի ներածութեան Հայաստանեայց ՚ի թիւն Զ. իսկ ՚ի ջուրն Թորդումայ եւ յայլ ջուրս ինչ ունի ձուկն կարմրախէտ. այն է Ալապալըղը:

Վաճառականութիւն Էրզիռումայ ծաղկեալ է յոյժ. եւ գլխաւոր վաճառք են բերք նորա: Առաքէ ՚ի Գաղղիա յՕլանտա եւ յԱնգղիա թիֆտիկ այծի. առաքէ ՚ի Մոսկով եւ անտի ՚ի Պուխարա զմորթ ջրշան. ուստի կազմեն ՚ի Պուխարա զաղարայ մուշտակաց իւրեանց. զմորթ ջրի ոչխարի, ուստի Մոսկովք կազմեն իւրեանց գլխարկս. առաքէ ընդ պէսպէս աշխարհս նաեւ զամորձիս այսր կենդանւոյ, ՚ի տաճկաց կոչեցել Գունտուզ հայասի, որ ՚ի գործ ածի ՚ի գեղորայս. եւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս յաւուր սուլտան Համիտի մի օխան վաճառէր 70 ղուռուշի. մորթս գայլոյ, կուղ կենդանւոյ, եւ կատուի. ՚ի պարսս առաքէ անօթս պղնձիս պախըռեղէնս: Ինքն առնու յայլոց սահմանաց Օսմանեան տէրութեան պէսպէս հրահալելիս, նիւթս գունոց. նաեւ երկաթ` որ գայ ՚ի Սամախոռէ, որ ՚ի յՈւռումէլի. առնու նաեւ ՚ի Մոսկովէն, զի որ ելանէ ՚ի Կեղի սանճագ որ է նուազ: ՚Ի Թոխաթէն առնու պղնձեղէն անօթս, զի շինեալն իւր ստորին է քան զորայն: ՚Ի փաշայութենէ Ախլցխայի առնու մանաւանդ շրջակայ ոլորտն Էրզիռումայ քաղաքին զանազան պտուղս. զօրինակ խաղող, թուզ, նուռն, ձէթ, եւն: ՚Ի Պարսից առնու զպէսպէս վաճառս նորա, նաեւ զՀնդկաց եւ ՚ի Գաղղիոյ եւ ՚ի Գերմանիոյ, եւն, զզանազան վաճառս նոցա: Յառաջագոյն առաւել եւս երթեւեկութիւն գոյր վաճառականացն Պարսից. այլ յորմէհետէ փաշայն Պայէզիտոյ մեծամեծ արտոնութիւնս եւ դիւրութիւնս ետ վաճառականացն Պարսից` որք գան ՚ի Դավրէժոյ, բազումք ՚ի դավրէժացւոց մինչեւ ցՊայէզիտ գան ՚ի վաճառել եւ ոչ ՚ի յԷրզիռում:

Բնակիչք նահանգին Էրզիռումայ` են օսմանեանք, հայք եւ բազումք քան զամենեսին քուրդք: Գան այլուստ եւ այլ պէսպէս ցեղք վրանաբնակ քրդաց, որք յամարայնի սփռին ՚ի լերինս նահանգին, մանաւանդ ՚ի մեծ գօտիս Պինկէօլայ` յարօտաբեր վայրս. եւ տան վասն այսր փաշային տուրս ՚ի կենդանեաց իւրեանց, ձիս, ուղտս, եւն: Բազումք գտանին յայսմ նահանգի ՚ի տաճկաց մանաւանդ ՚ի հայոց յերաժշտութիւնս եւ յերգս պարապեալք. յանցել դարու պայծառացաւ ՚ի քաղաքին Էրզիռումայ Մախսիւն անուն հայկազուն այնր երեւելի, որ կատարել էր յարուեստի երաժշտութեան ձայնիւ նաեւ նուագաւ. նոյնպէս եւ յարուեստի բանաստեղծութեան, յօրինել երգս ՚ի բարբառ տաճկաց. կոյր էր սա երկոքումբք աչօք, բայց ձայն նորա էր այնպիսի զօրաւոր` մինչեւ հասանել ՚ի վայրս հեռաւորս եւ ընդ զօրաւորութենէն նոյնչափ եւ քաղցր. ուստի եւ նախարարք տաճկաց քաղաքէ, ՚ի քաղաք շրջեցուցանէին զորս կոչելով ՚ի խրախութիւնս իւրեանց. որ եւ յետ ժամանակաց ինչ դարձաւ ՚ի կրօնս նոցա:

Իշխանութիւն փաշային Էրզիռումայ` որ է վէզիր եռդուզեան, յառաջին ժամանակս ձգէր ՚ի բազում սահմանս, մինչեւ նաեւ Պայէզիտ եւ Մալազկերտ էին ընդ իշխանութեամբ նորա, այլ այժմ արտաքոյ են իշխանութեան նորա: Քուրդք որ ՚ի սահմանի նորա են, չեն ապստամբք ՚ի նմանէ. բաց ՚ի միոյ վիճակէ` որ կոչի Տուժիկ. որք ՚ի բազմաց հետէ միշտ ապստամբ եղեն ՚ի նմանէ: Իսկ այլ քուրդք երբեմն երբեմն միայն վնասեն գիւղօրէից խնդրելով ինչ ՚ի նոցանէ, որոց ՚ի զլանալն` կամ գողանան զանասունս գիւղականացն, եւ կամ այրեն զշեղջս տարեկան խոտոց նոցա: Փաշայն առ առաւելն ունի իւր զօրականս 1200. այսչափ ինչ ունէր Հաճի փաշայն որ անուանի եղեւ եւ զօրաւոր ՚ի կարգս փաշայիցն Էրզիռումայ, որ եւ մեռաւ յամին 1787:

Յարքունի դիւանագրին այս թեմք եւ գաւառք դնին Էրզիռումայ:

ա. Գարահիսար շարգըի. (կամ Շապին Գարահիսար). բ. Քէմախ. գ. Գուրիջան. դ. Կերճանիս. ե. Էրզինճան. զ. Գուղայ. է. Դերճան. ը. Քիղի. (այն է Կեղի). թ. Պայպուրտ. ժ. Բասին. ժա. Իսփիր. ժբ. Քէլկիտ. (այն է Քալքիւթ). ժգ. Շէհրիպան. ժդ. Միւրատխան. ժե. Խնուս Լիվա. ժզ. Դուզլա. ժէ. Միճինկիրտ Լիվա. (այն է` Մժնկերտ). ժը. Մամէրվան Լիվա. (զոր դնէ նաեւ յԱխլցխա). ժթ. Մէլազկերտ. (այն է` Մանազկերտ). ի. Զարուշատ. իա. Թօրթում. իբ. Ալաշկերտ. իգ. Թէքման. իդ. Պայէզիտ. իե. Կիւվանիս. իզ. Եաղմուր տէրէ. իէ. Հասան գալէ:

Բայց այժմ 12 են սանճաղք Էրզիռումայ, որք ըստ ճշգրիտ անուանց կոչին:

ա. Էրզիռում.

բ. Խնուս. եւ Թէքման.

գ. Բասէն.

դ. Թորթում.

ե. Սպիր.

զ. Բաբերդ. կամ Պայպուրտ

է. Դէրճան.

ը. Էրզնկէայ.

թ. Կամախ. կամ Քէմախ.

ժ. Քալքիաթ. կամ Քէլքիթ.

ժա. Կէզի. կամ Քիզի.

ժբ. Գուզիջան:

Յորս իւրաքանչիւրսն դատի այսինքն դատաւոր եւ վայվօտայ նստի, զորոց մի կ միոջէ խօսեսցուք, եւ ապա յաւել նստի, զորոց մի ընդ միոջէ խօսեսցուք. եւ ապա յաւելցուք զ Տուժիկ եւ զ Մալազկերտ, որք են անկախ ՚ի փաշայէն Էրզիռումայ: Նահանգն կամ էյալէթն Էրզիռումայ` ունի ընդ իւրեւ զերկդուզեան փաշայութիւն Գարահիսարի Շապին, բայց այն քանզի ՚ի Փոքր Հայս անկանի, անդանոր ունիմք ստորագրել: