Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Սոքա երկոքին են ընդ իշխանութեամբ միոյ պէյի. ուստի այժմ մի միայն գաւառ համարին Էրզիռումայ, թէպէտ են երկու գատըլըգ: Միր շէրիֆն թոռն Շէրէֆ խանին Բաղիշոյ` զԽնուս դնէ ՚ի կարգս գաւառացն Բաղիշոյ, որ թերեւս ՚ի վաղ ժամանակս էր այսպէս: Արդ` Խնուս կամ աղաւաղանօք Խընըզ անկանի յարեւելս հարաւոյ Էրզիռումայ, ՚ի հարաւակողմն Թէքմանու, յարեւելեան կողմն Պինկէօլի, յարեւմտեան կողմն Պուլանուխայ եւ Մալազկերտի, եւ ՚ի հիւսիսակողմն Մշոյ. երկայնութիւն նորա յարմտից յարեւելս իբր 10 ժամու ճանապարհ. իսկ լայնութիւն իբր 6: Ունի լեռնադաշտակս ընդարձակս գեղեցիկ, եւ լերինս ջրարբիս եւ հեշտալիս ՚ի բնակութիւն ամարանոցի. յորս երեւելի է ընդ ամենայն աշխարհ Պինկէօլ, այսինքն Բիւրակներ կոչեցել լեառն երկայնանիստ, բարձր եւ զուարճալի. որոյ գօտի երկայնել ՚ի հիւսիս եւ ՚ի հարաւ, ձգէ պէսպէս բազուկս յարեւելս եւ յարեւմուտքս, որք պէսպէս անուամբ կոչին. որպէս ՚ի տագայս նշանակեսցուք: Այս լեառն է մի ՚ի ջրաբաշխ լերանց ի. զի ՚ի միագօտի լերանց Պինկէօլայ` բղխին Երասխ, եւ ակունք ինչ Եփրատայ. նաեւ Տիգրիս եւ Չօրուխ, եւ այլ բազմութիւն գետակաց:

Բնիկ լեառն Պինկէօլ չէ ինչ հեռի յԷրզիռումայ, այլ իբրեւ ժամս 6. եւ է լեառն լայնանիստ յոյժ, որ անկանի ՚ի մէջ Խնուսայ, Դէքմանայ, Կեղի գաւառին, Ճապըղջրոյ, եւ Մշոյ սուրբ Կարապետին, որ 4 ժամաւ հեռի է Պինկէօլ լեռնէ աստի: Լի են ՚ի վերայ լերին եւ առ ստորոտով նորա անհամար բազմութիւն փոքր եւ մեծամեծ ականց բարեհամ ջուրց, իբրեւ ՚ի վերայ բնական շատրուանի. յորմէ ՚ի դէպ իսկ կոչեցաւ Պինկէօլ: ՚Ի վերայ սոյն այս լերին պինկէօլայ, ՚ի մէջ ականց ցրտասառոյց ջուրց, են երեք եւ չորք ակունք սաստիկ եւ յորդահոս ջերմ ջուրց. լի են ՚ի վերայ լերինս նաեւ աւերակք բերդից եւ պէսպէս շինուածոց: Յամարայնի այս գօտի լերին զարդարի անբաւ բազմութեամբ յոգնատեսակ ծաղկանց եւ խոտոց, եւ լինի հրաշալի իմն տեսարան չքնաղատեսիլ եւ գեղեցկագիր ՚ի մէջ համօրէն լերանց ի, արժանապէս համարել ՚ի բազմաց վայրն փափկութեան երկրաւոր դրախտին Ադամայ. իսկ այժմ արօտ կարգել բազմութեան անասնոց քրդաց, եւ անբաւ հօտից ինքնարած վայրի ոչխարաց եւ վայրի այծից, եւ գրեթէ այլ ամենայն կենդանեաց բաց ՚ի մեծամեծ գազանայ: Տեսիլ այսր լերին` անխառն անուշահոտութիւն օդոյ սորա` պատուականութիւն ջուրց` բժշկարան է ամենայն ախտից եւ դեղ անմահութեան:

Խամլբերդ: Է միւս երեւելի լեառն Խնուսայ, որ է մի ՚ի բազկաց նոյն Պինկէօլայ, ՚ի յարեւելակողմն նորա. որոյ խոտ եւ այլ բերք ունին զօրութիւն իմն, զոր չիք ուրեք տեսանել, ոչխարք` որք արածին անդէն, լինին արտաքոյ կարգի մեծ քան զոչխարս այլ ամենայն տեղեաց. այլ որ առաւել սքանչելին է` ՚ի հիւթոյ խոտոցն ոսկէզօծին երբեմն ատամունք անասնոց ճարակելոց անդէն ՚ի զարմացումն ամցն. քուրդք վրանաբնակք կրկին հատուցանեն պէյին, սակս յայս լեառն արածելոյ զանասունս իւրեանց: Լինի ՚ի սմա եւ Քեաֆիր վարդ զարմանալի, զոր ժողովեալ տանին աստ եւ անդ. զորմէ համբաւեալ է երգ բնակչացն ռամկաց. Խամլբերդի վերեւէն, Քեաֆիր վարդի տերեւէն:

Շուշար լեառն: Որ է մի ՚ի բազկաց Պինկէօլայ կցել ընդ Խամլբերդայ. եւ անկանի ՚ի հարաւային կողմն Խնուսայ. ՚ի հիւսիսային կողմն Մշոյ, նաեւ Եփրատ գետոյ. յարեւմտեան կողմն Պուլանուխայ, եւ յարեւելեան կողմն Վարդովայ:

Ունի Խնուս բաց ՚ի յայլ գետակաց եւ վտակ Եփրատայ, որ բղխել ՚ի Պինկէօլայ` անցանէ առ Խնուս բերդիւ. ուստի եւ կոչի յանուն նորա Խնուս. ՚ի սա խառնի եւ ջուրն Կէօքսուի. եւ ապա ընթացել ՚ի Պուլանուխ առ Կանտալփըշ գեղջք Պուլանուխայ խառնի ՚ի յԵփրատ. ունի եւ այլ ջրարբի տեղիս, որք առ Քէաթիպ չէլէպիին կոչին Սու շէհրի, եւ Ճէլէպի Շէրէֆֆէտտին. այսինքն Լեառն Շէրէֆֆէտտինոյ. յորում են երկու հանք ջուրց, որք կոչին Դուղլա. յորոց մին ալ կարմիր ՚ի գոյ ածէ. եւ միւսն աղ սպիտակ եւ ազնիւ յոյժ. զոր եւ ձեւացուցել ՚ի ձեւ զանազան կենդանւոյ, սփռեն վճռականութեամբ մինչեւ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. որք եւ յանուն Խնուսայ կոչին: Այս երկու աղեհանք` են ՚ի տեղւոջն ուրանօր վտակն Խնուսայ խառնի ընդ այլում վտակի. եւ բերեն ամի ամի քսակս իբրեւ 22: Բնակիչք գաւառիս յազգէս հայոց, եւ քուրդք որք խօսին ՚ի լեզու զազայի. բնակին ՚ի նմա եւ բարաղկըցի քուրդք վրանաբնակք, որք յամարայնի սփռին վրանօք իւրեանց ՚ի լերինս սորա. զորս պիտելոյ ՚ի կիր առնու պէյն Խնուսայ ՚ի զինուորութիւն. նոյնպէս յամարայնի աստի եւ անտի գան ժողովին եւ այլ քուրդք վրանաբնակք, զորոց զթիւ Քեաթիպ չէլէպին աւելի դնէ քան զ100 հազար ոգիս:

Երկիր սորա բերէ ցորեան եւ գարի եւ այլ արմտիս առատ. եւ Անիսոն ընտիր եւ բազում ՚ի վերայ Խամլբերդ լերին, բայց պտուղ սակաւ. ուստի ՚ի Մշոյ բերեն խաղող, տանձ, մեղրապոպ, այն է խարբուզ. եւ այլն: Յայսմ գաւառի լինին եւ երիվարք Քիւհէյլան կոչեցեալք, հռչակաւորք ընդ ամենայն տեղիս` որք նոյնպէս կոչին յանուն Խնուսայ զորմէ գրեցաք ՚ի վերոյ: Իշխանութիւն երկրիս սեպհական է պէյի` որ է ազգաւ լէզկի. զի ՚ի պատերազմիլն օսմանեան ընդդէմ Դահմասին, պէյի ուրումն ՚ի լէզկի ազգէն արարել ասեն քաջագործութիւն երեւելի ՚ի կողմանէ Օսմանեանց. յայն սակս այս տեղի շնորհեցաւ յարքունուստ ցեղի նորա: Եւ ՚ի քաղաքին Խնուսայ բնակին ո'չ սակաւ բազմութիւն նոյն լէզկի ազգին:

Ունի Խնուս բազում գիւղօրէս, որք ըստ մեծի մասին թիմար են եւ զիամէթ. այլ ՚ի նորումս ո'չ սակաւ քանդեցաւ այս սանճագ համօրէն. վասն զի պէյն Խնուսայ եհար զՄալազկերտ, իսկ փաշայն Պայէզիտոյ յօգնութիւն եկեալ Մալազկերտի եհար եւ ապականեաց զբազում սահմանս Խնուսայ:

Խնուս կամ Խընըս: Գլխաւոր բերդս քաղաք յարեւմտեան կողմն գաւառին, կառուցել ՚ի ձորավայր առ ստորոտով առպարին, որ փոխանակ պարսպի շրջապատել ունի զքաղաքւն իբրեւ 10 կանգնաչափ բարձրութեամբ բաց ՚ի միոյ կողմանէ. այս կտրուած առպարին գոլով ուղիղ միապաղաղ վերուստ ՚ի վայր, չի'ք վտանգ մտից թշնամւոյն. ՚ի միջոցի ձորավայրիս բարձրացել կայ բլրակ իմն քարակտուր` յորոյ վերայ ունի բերդ ամուր, ուր են տունք պահնակ զօրականաց, առ ստորոտով բլրակիս ընթանայ վտակն յանուն քաղաքիս Խնուս կոչեցեալ: Բնակիչքն` տունք իբր 500, ընդ մեծի մասին լէզկի, եւ մնացել քուրդք նաեւ հայք: Ունի մզկիթ եւ շուկայս: Յարեւելեան կողմն Խնուսայ երեւի աւերակ ինչ, եւ անդ կանգուն կացել եկեղեցի մեծ քարաշէն եւ կամարակապ` այլ լքեալ. առ որով անցանէ եւ ձորակ:

Չէվրիմէ, կամ Չավուրմայ: Գիւղ` որոյ բնակիչք են յազգէս հայոց. ունի եւ հողաբերդ ինչ. յորում բնակին լէզկիք: Արտաքոյ գեղջ է քարաշէն եկեղեցի յանուն Աստուածածնի. առ որ յաճախեն ուխտաւորք յամենայն կողմանց գաւառին ՚ի տօնի Աստուածածնին. բնակիչք յերդնուլն յանուն այսր եկեղեցւոյն երդվնուն ասելով. Չավուրմի սուրբ Աստուածածնի: Այս գիւղ է ագարակ պէյին Խնուսայ:

Աղվերան: Գիւղ քրդաց ՚ի հիւսիսակողմն Խնուսայ 4 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ:

Խօզլու: Գիւղ հայոց ՚ի հիւսիսակողմն Խնուսայ երեք աւուրբք հեռի յԷրզիռումայ:

Թռքիշ: Գիւղ քրդաց ՚ի հարաւակողմն Խնուսայ:

Խամլբերդ: Գիւղ հայոց ՚ի վերայ համանուն լերին:

Գըզըլ Ահմէտ: Գիւղ հայոց մերձ ՚ի Խամլբերդ:

Արոս. Էլքիս. Մարուֆ. Տուման. Գարաքէօփրիւ: Գիւղօրէք հայոց առ ափն վտակին Խնուսայ:

Գարալօպան: Գիւղ մեծ հայոց մօտ ՚ի յաղհան Խնուսայ:

Թէքման: ՚ի հնումն Մանանաղի. որ թերեւս տարածէր մինչեւ նաեւ ՚ի բնիկ Խնուս: Անկանի Թէքման յարեւելս Էրզիռումայ, ՚ի հարաւակողմն Բասենոյ, յարեւմուտս Կէօքսու վիճակին, եւ ՚ի հիւսիսակողմն Խնուսայ. հեռի է ՚ի սահմանացն Էրզիռումայ 12 ժամաւ ընդ հասարակաց ճանապարհն. իսկ ընդ լեռնային ճանապարհն ՚ի Բալան Տէօքէնէն 6 կամ 7 ժամաւ: Ձմռան սորա ընդ երկար ձգի. զի մինչեւ ՚ի հասունանալ սերմանեացն` ձիւնն եւս ընդ նմին սկսանի. որոյ վասն բազում անգամ ոչ կարացել բնակչացն կասուլ. ՚ի յետագայ ամառան թողուն զկասուլն: Բնակիչք սորա քուրդք եւ հայք: Ունի դաշտս եւ լերինս. յորս են եւ անհամար հօտք վայրի ոչխարաց. ՚ի Թէքման անկանի եւ մի կողմն Պինկէօլ լերին. անուանի է եւ լեառն Դէղթափ, կամ Աղդախ կոչեցել, որ անկանի ՚ի մէջ Խնուսայ եւ Թէքմանայ: ՚Ի Թէքման է եւ դժուարամուտ այր ինչ, որոյ այժմ խանգարել ճանապարհ մտիցն, չէ մարթ մտանել ՚ի ներքս. սակայն ստորագրեն զայն ծերունի բնակիչք, որք վաղ ուրեմն մտին ՚ի ներքս: Զայս աւանդեն բնակիչքն լինել այրն այն Մանանաղի գաւառին, ստորագրել ՚ի Խոր. գ. 45. զորմէ տե'ս ՚ի հին Հայաստան: Է ՚ի Թէքման եւ այլ գետնափոր ճանապարհ, յորում գտանի եւ ջուր:

Ունի Թէքման եւ գետակս, եւ զմեծ գետն Երասխ, որ ելանէ ՚ի Թէքման ՚ի լերանց Պինկէօլայ. եւ անտի անցանէ առ Թադոս գեղջբ, եւ ապա առ Քիւլլիւ գեղջբ. մերձ ՚ի յայն ունի ՚ի վերայ իւր կամուրջ քարաշէն միակամար, կանգնել ՚ի վերայ երկուց սեպոց լերին. բարձր յոյժ յերեսաց գետոյն. երկայնութիւն կամարին սակաւ ինչ փոքր քան զՌիալդօ կամուրջ Վէնէտկոյ. ուր եւ ելանէ ալապալըգ յոյժ ընտիր եւ մեծ քան զայլոց տեղեաց: Ունի եւ քանի մի լիճս, եւ աղեհանք, այն է` դուղլա. (ա'յլ ՚ի դուղլայէն Խնուսայ). ուստի տանին աղ ՚ի յԷրզիռում, ՚ի Բասեն, եւ այլն: Վասն այսր դուղլայի, եւ կամ դուղլային Խնուսայ կոչեցաւ ՚ի հնումն Մանանաղի: Քուրդք վրանաբնակք սփռին յամարայնի ՚ի լերինս սորա, մանաւանդ ՚ի լերինս Պինկէօլայ, տալով տուրս պէյին Խնուսայ, ընդ որոյ իշխանութեամբ անկաւ ՚ի բազմաց հետէ այս գաւառ: Ունի աւանս, բերդորայս, գիւղօրէս քրդաց եւ հայոց. յորոց զոմանս եւեթ դիցուք:

Թադոս: Գիւղ հայոց, որ է վերոգրել աղէհանքն:

Սէօյլէմէզ. Խանբէկի: Են կրկին գիւղօրէք հայոց:

Քիւլլիւ: Գիւղ հայոց յորում էին 300 տունք, ամենեքին արք կորովիք. այլ ՚ի պատերազմին Խնուսայ պէյին ընդ Մալազկերտի բազում ամօք յառաջ, զորմէ պատմեցաք ՚ի վերոյ, քայքայքեալ երծաւ այս գիւղ: Մերձ յայս գիւղ է քարաշէն կամուրջն Երասխայ:

Աւեր քաղաք: Հուպ ՚ի գիւղն Քիւլլիւ, եւ ՚ի ստորոտ Պինկէօլ լերին, անկանի ՚ի հարաւակողմն Էրզիռումայ իբր 8 ժամաւ հեռի. ՚ի Խնուսայ իբր 6 ժամաւ. ՚ի Սուրբ Կարապետէն ընդ առանձին ճանապարհ Պինկէօլի` իբր 15 ժամաւ. իսկ ընդ ճանապարհ Խնուսայ` եռօրեայ. ՚ի հնումն էր քաղաք մեծ կոչեցեալ Արծն, ՚ի գիրս տաճկաց Էրզն:

Են ՚ի Թէքման աստ եւ անդ նաեւ բազում գիւղօրէք աւերեալք:

Վարդոյ: Վիճակ ընդ իշխանութեամբ պէյին Խնուսայ ՚ի վերայ լերանց` որք են բազուկք Պինկէօլայ. յարեւելից` սահմանակից է բնիկ Խնուս գաւառին. իսկ ՚ի հարաւոյ` Մշոյ: Լինի ՚ի սմա ալոճ պատուական, եւ գարճին, որ է տանձ վայրի: Գտանին ՚ի սմա գիւղօրէք իբրեւ 10. որոց բնակիչք քուրդք զազա կոչեցեալք, եւ հայք:

Կէօքսու: Վիճակ ՚ի յարեւմուտս Մալազկերտոյ, ՚ի յարեւելս թէքմանոյ, եւ յարեւելս հիւսիսոյ Խնուսայ. իբրեւ ժամաւ եւ կիսով հեռի ՚ի սահմանէն նորա. եւ է ընդ իշխանութեամբ պէյին Խնուսայ: Ընդ մէջ նորա անցանէ գետակն կոչեցեալ Կէօքսու, որ խառնի ՚ի գետակն Խնուս, ունի Քիւհէյլան երիվարս: Են յայսմ վիճակի իբր 20 կամ 30 գիւղօրէք. ոմանք քրդաց, եւ ոմանք հայոց, յորոց մի է Քէշիշ վերան գիւղ հայոց, զայս անուն եդին ՚ի դիպուածոցն` որ բազում ամս. յառաջ դիպաւ անդէն. զի յաւուր միում 600 աւազակք իջեւանեալ անդէն, բռնադատել կամէին զհարսն երիցու գեղջ. իսկ նորա պատրանօք կալել զնոսա անդէն մինչ ՚ի գիշերն, ապա բազմութեամբ գիւղականացն մինչդեռ ՚ի քուն կային ՚ի վերայ յարձակել զամսն սրախողխող առնէր, բաց ՚ի միոյ ձիապանէն, որ մազապուր զերծաւ ՚ի վեցհարիւրոց. յայն սակս Քէշիշ վերան կոչեցին զգիւղն: