Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ է առհասարակ դաշտավայր ընդարձակ, խոտաւէտ եւ արգաւանդահող. որոյ երկայնութենէ է իբրեւ եռօրեայ, եւ լայնութիւնն միօրեայ: Բերէ ցորեան պատուական, եւ այլ ազգս ազգս ընդեղինաց, այլ պտուղ բնաւ ոչ ունի, բաց ՚ի վայրենի տտիպ պտղոց. եւ այս առաւել յանհոգութենէ կամ յանհմտութենէ բնակչաց, որք չունին ինչ փոյթ անկել եւ դարմանել ծառս պտղաբեր: Չունի նոյնպէս բնաւ ծառ կամ փայտ ՚ի յայրել, յայն սակս ՚ի նախնումն մասն ինչ որ կոչէր Անփայտ Բասեն:

Ունի եւ լերինս հեշտալիս Ղարղաբազար, որ է լեառն մեծ եւ խոտաւէտ յոյժ. եւ անկանի ՚ի հիւսիսակողմն գաւառին Բասենոյ, եւ է սկիզբն վերին Բասենոյ, ուր յամարայնի ժողովել վրանաբնակ ազգ քրդաց, արածեն զխաշինս իւրեանց, վաճառեն բնակչաց մերձակայ գաւառացն` կոգի եւ պանիր. եւ ՚ի ձմերայնի մեկնին ՚ի տեղիս իւրեանց: Յայսմ լերին են բազում աղբերակունք` որք ՚ի հնումն կոչէին Արծաթաղ բերդ, որոց ջուրք ՚ի միասին հաւաքել, երթան անկանին ՚ի հովիտ ինչ, յորում է գիւղն Գուռնիճ. առ որով ձեւանայ Գուռնիճ սուին. յորում ընդ խառնել եւ այլոց առուաց, դարձուցանէ զբազում ջրաղացս. եւ ապա անկանի ՚ի Հասանաղալայու ջուրն:

Անճապօնճուխ, կամ ընդ հնչման այլոց Ալճապօնճուխ: Լեառն ծաղկաւէտ եւ ջրարբի, առ Խոսրովերան գեղջբ:

Հըմնար: Լեառն ՚ի հիւսիսային ծայր չօպան քէօփրիւսիւյին, եւ ՚ի գլուխ ստորին Բասենոյ. յորում են քանի մի ծառք մեծամեծք եւ բարձրածայրք, զորս բնակիչքն իբրեւ սրբազանս իմն համարեալ կամ առ հնուեն, եւ կամ եկեղեցի գոլոյ անդէն ՚ի նախնումն, ամի ամի գնան անդ յուխտ. եւ երկչին եւս հատանել ինչ ՚ի նոցունց:

Կիւճիւռ լերինք: Որք են ապառաժաւոր. իբրեւ 3 ժամաւ հեռի ՚ի յաւնկայ բերդէն. յորս են անբաւ բազմութիւն ականց ընդ ծերպս վիմաց, յորոց գեղեցիկ իմն հոսանօք ընդ առապարս քարանց խոխոջալով հոսեն ջուրքն, եւ միացել գործեն վտակ Երասխայ. հովիտ կիւճիւռ լերանցս է փոքրիկ անտառ վայրի պտղատու ծառոց:

Ալա տաղ, այսինքն Խայտ լեառն. յարեւմտից լերինս է գիւղն Ղալապաշ, ՚ի հարաւոյ նորա Չէնկլի գիւղն. եւ անկանի յարեւելակողմն Հասանղալայի: Է Լեառն բարձր, առ ստորոտով նորա են զանազան գիւղօրէք բնակեալք ՚ի թուրքաց:

Քեաթիպ չէլէպին ՚ի ստորագրութեան Բասենոյ` նաեւ փոքր ինչ ստորեւ, շփոթէ զայս Ալա տաղին ընդ միւս Ալա տաղիին Տիատինոյ` ՚ի հարաւակողմն Հասանղալայի գնելով, եւ զակն Միւրատ կամ Եփրատ գետոյ ՚ի սոյն լեառն դնելով. ուստի չէ մարթ որոշել, թէ զապարանսն զոր շինեաց ասէ աստանօր Արղուն խանն Մուղուլի (ուղղագոյն եւս Մողոլի) որ թագաւորեաց ՚ի 683 հիճրէթին, յորո'ւմ լերին պարտ է գնել, արդեօք յայս լեառն, թէ յաւէտ յԱլա տաղին Տիատինոյ որպէս մեզ թուի: Յարեւելեան կողմն Ալա տաղիին դնէ անդանօր զՊօղճա տաղն երկայնաձգել յարեւմուտս կոյս. եւ զայլ երկուս լերինս կոչեցել Քիուս, եւ Գըզըճա տաղ մերձ առ միմեանս:

Ունի Բասեն եւ զգետակ Հասանաղալայու, ՚ի հնումն կոչեցել Մուրց. որ սակս անցանելոյ առ Հասանաղալայ գիւղաքաղաքաւ, կոչի ՚ի նորին անուն. զայս գետակ կազմեն Նապու ջուրն, որ գայ ՚ի Նապի գեղջէն, եւ Գուռնիճ ջուրն, որ գայ ՚ի Ղարղապազար լեռնէ, եւ այլ զանազան ջուրք Բասենոյ, որք աստի եւ անտի ժողովին ՚ի նմ. խառնի սա յԵրասխ ՚ի տեղւոջն` ուր է Չօպան Քեօփրիւսիւն եւ Քեօփրի քեօյին` որ է հին Վաղարշաւանն. զորոց ստորեւ: Ունի եւ զԵրասխ գետ որ ընդ մէջ Բասենոյ անցանէ:

Հիւսիսային կողմն ստորին Բասենոյ է առհասարակ անտառ մեծամեծ մայրի կամ շատ ծառոց` մինչ ՚ի Ղարս. եւ ՚ի յանտառէն հոսին ջուրք պատուականք սպիտակք: Իսկ հիւսիսային կողմն վերին Բասենոյ միայնմասն ինչ ունի անտառ ՚ի սահմանակցութեան Ստորին Բասենոյ ուստի չունի բնաւ փայտ կամ ծառ ՚ի յայրել Բասեն բաժանի ՚ի Վերին եւ Վարին: Վերի Բասեն անուանի այն մասն` որոյ երկիր իրօք իսկ ՚ի վեր է զվարին կամ քան զստորինն քանզի գետն Երասխ որ անցանէ ընդ մէջ համօրէն Բասենոյ ՚ի վերին Բասենոյ հոսի ՚ի վարինն կամ ՚ի ստորինն: Վերին Բասեն սկսանի անտի, ուր աւարտի վիճակն Էրզիռում գաւառին եւ ձգի ՚ի յարեւելս նորա մասն որ անկանի ՚ի ձախակողմն Երասխայ, գայ աւարտի մինչ ՚ի Չօպան քէօփրիւսին իսկ մասն որ անկանի յաջակողմն Երասխայ անդր անցանէ քան զՉօպան ժամաւ, եւ աւարտի մինչ ՚ի յԱրիճէգրէկ եւ ՚ի Տէլիպապա գիւղ իւր: Իսկ ստորին կամ վարի Բասեն ձգել յերկուց կողմանց Երասխայ, աւարտի մինչ ՚ի Ղալապաշ յորմէ եւ անդր սկսանի գաւառն Կարսայ բայց մասն որ անկանի յաջէ Երասխայ, սկսանի ՚ի յԱրիճէգրէկ եւ ՚ի Տէլիպապա գիւղօրէից իսկ մասն որ անկանի ՚ի ձախմէ Երասխայ` սկսանի ՚ի Չօպան քէօփրիւսիւյէն:

Այս գաւառ լի է գիւղօրէիւք եւ շինիւք, բնակել ՚ի հայոց, ՚ի թուրքաց, եւ ՚ի սակաւուց քրդաց` ըստ մասին դարձելոց յազգէս հայոց: Ուստի երկու պէյք թուրքաց իշխեն Բասենոյ. որք նստին ՚ի Հասաղալայ եւ ՚ի Խորասան բայց պէյ Խորասանին որ է ՚ի վարի Բասեն, է ընդ պէյիւ Հասանղալային` որ է ՚ի վերին Բասեն եւ փաշայն յառաքեալն զհրաման ինչ կամ սալեան, այսինքն տուրս, առաքէ առ պէյն Հասանղալայի իբրեւ առ գլխաւոր իշխան երկոցունց Բասենոյ: Սոքա միշտ բարեկամութեամբ գնան ընդ փաշային: Զքուրդս Բասենոյ Քեաթիպ չէլէպին Բէսէան անուանէ իբրեւ անուն ցեղի եւ եկեալս ասէ ՚ի Սէկմանապատայ զորմէ տե'ս ՚ի բ մասն Մեծին Հայոց: