Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ զուարճալի է եւ բարեբեր զբազում գաւառս Էրզիռումայ, օդ նորա առողջ, ջուրն առատ եւ բարեհամ լերինքն գեղեցկադիր եւ ծաղկաւէտ: Եփրատ գետ անցանէ առընթէր նորա: Բերէ զամ ազգս տրմտեաց, եւ զամ ազգս բուսոց եւ պտղոց, բամբակ, վուշ, տանձ, խնձոր, դեղձ, սալոր, մանաւանդ մեղրապոպ քաղցր մեծ եւ ընտիր խաղող եւ գինի պատուական եւ զորեղ յոյժ բայց ՚ի վերայ քան զամ ազգս ազգս ծիրանւոյ եւ ծիրանի սալորոյ մեծ քաղցր, եւ առատ: Զայս ամենայն բերս առաքէ ՚ի զանազան տեղիս, մինչեւ ՚ի Կիւմիւշխանայ: Եւ անդէն այր ինչ ՚ի վերայ լերին, յորոյ տանիսն կաթուածք ջրոյն սակաւ առ սակաւ դիզեալ քարանան այս տեղի ՚ի հնումն անկանէր ՚ի Դարանաղեաց գաւառ, որոյ մեծ մասն այժմ կոչի Կամախ: Բնակիչք գաւառիս յազգէս հայոց ՚ի սկզբանէ անտի են արք կորովիք եւ քաջասիրաք, ունին եւ բարբառ սեփական իւրեանց` ընդ բառից եւ ընդ հնչման: Բազմութիւն են անդէն եւ տաճկաց, գտանին նաեւ քուրդք, զորոց զցեղն Տընպըլի կոչէ Քեաթիպ չէլէպին, եւ ՚ի Սէկմանպատայ եկեալ ասէ զորմէ տես ՚ի մասն Մեծին Հայոց:

Ըստ ոմանց ասելոյ յառաջագոյն ունէր գիւղօրէս այլ այժմ ՚ի պատճառս կեղեքելոյ իշխանաց, քաղաք գիւղօրէք նորա լքել կան եւ անմարդաբնակ, եւ գիւղօրէք ինչ կործանեալք, կամ ընդ կիսոյն քայքայեալք: Ունի եւ բազմութիւն վանորէից ընդ իւրում համեմատութեան: ՚Ի հնումն շքեղացաւ այս գաւառ չարչարանօք եւ արեամբ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, այլ եւ ճգնութիւն նորա, եւ սրբուհւոյն Մանեայ, եւ եղեւ հանգստարան նշխարաց սրբոց նախնի հարց մերոց մի միայն` որ պակասութիւն բերէ այսր գաւառի, են ստէպ ստէպ երկրաշարժութիւնք իւր գոլով երկրին ՚ի տեղիս առ հասարակ Կիւհէրջիլէ:

Եզնկայ, Էրզնկեայ, կամ Երզինճեան ՚ի հնումն Էրիզա: Գլխաւոր քաղաք համօրէն գաւառին, հեռի յԷրզիռումայ երից աւուրց ճանապարհաւ յարեւելս հարաւոյ կառուցել ՚ի դաշտավայրի առ վտակաւն որ ՚ի հնումն կոչէր Գայլ գէտ, եւ ո'չ այնչափ ինչ հեռի խառնի յԵփրատ պատել եւ պարսպաւ` զոր յառաջք զվերջին երկրաշարժութիւնն նորոգեաց Ալայէատին փաշայն, որ էր քայքայեալ յոյժ: Տարածութիւն քաղաքիս ընդարձակ, բայց բնակիչք ընդ համեմատութեան նորա սակաւք, իբր 8000 տունք:

Նախայիշատակել երկրաշարժութեանն դիպաւ առ ժամանակօք մերովք յամին 1784. ՚ի վերջնում աւուր յուլիսի, յաւուրս սուլդան Համիտի երկրաշարժութիւն սաստիկ յոյժ եւ զօրաւոր. որով մեծ մասն քաղաքին հանդերձ բնակչօք, խորասոյզ եղել, ՚ի 8000 տանց անտի հազիւ մնացին, 5 կամ 600 տունք: Այլ եւ երեք մերձակայ գիւօրէք առհասարակ հանդերձ բնակչօք իւրեանց անհետ եղեն. Սիւլէյման փաշայն որ ՚ի չավուշ պաշիութենէ դուզ էառ, եւ ՚ի գնալն ՚ի ճանապարհի ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ մինչ ՚ի յԵզնկայ բազում կեղեքանս եւ զրկանս գործեաց, անդէն ՚ի նմին երկրաշարժութեան հանդերձ արամբք իւրովք գետնասոյզ եղեւ, որով եւ ընկալաո զանուն Եէրէ պաթան: Ուժգնութիւն այսր երկրաշարժութեան եհաս մինչեւ ՚ի քաղաքն Էրզիռում, որ զաւուրս երիս կամ չորս կայր յերերի. բայց չեղեւ վնաս տանց կամ բնակչաց: Այս ամենայն ստուգեցաւ ՚ի դուռն վեզիրի եւ արքայի ՚ի Կոստանդնուպօլիս: Այլ թէ քանի՞ յաճախեալ են աստ երկրաշարժութիւնք` տեսցես ՚ի Հին Հայաստան:

Եկեղեցիք Եզնկայու են Սուրբ Սարգիս եպիսկոպոսարան, որոյ որմն հարաւակողման կործանեցաւ երկրաշարժութեան. Սուրբ Երրորդութիւն. Ամենափրկիչ. Սուրբ Նշան. Սուրբ Աստուածածին` որ կործանեցաւ յերկրաշարժութեան:

Մերձ ՚ի յԵրզնկայ քաղաք շուրջանակի են լերինք գեղեցիկ եւ ջրաբուղք, որք սկզբնաւորեն զլեառն Գոհանամ, այն է` Սեպուհ: ՚Ի վերայ նոյն լերանց աստ եւ անդ են մենաստանք ՚ի զուարճալի տեղիս. զորոց ասեն բնակիչք` թէ նախ քան զլուսաւորութիւն մեր վասն բազմութեան կռոց որք կային յայսմ սահմանի, այն ամենայն էին մեհեանք, եւ ապա փոխեցան ՚ի մենաստան: Յառաջագոյն որպէս ասեն 24 մենաստանք կային անդէն. յորոց զբազումս ՚ի սրբոյն Գրիգորէ Լուսաւորչէ հաստատեալ ասեն. բայց յանցանել ժամանակաց սակաւք մնացին ՚ի նոցանէ:

Ներսէս հայրապետ: Աստ նստի առաջնորդ քաղաքիս. զայս մենաստան շինել ասեն Տիրանայ արքայի. եւ վսկ Տիրանաշէն կոչեցել յառաջ. բայց ապա ՚ի փոխել զմարմին Սրբոյն Ներսեսի ՚ի Թիլն աւանէ յայս մենաստան, զառաջին անուն ՚ի բաց թողել, յանուն Ներսեսի կոչեցին:

Սուրբ Կիրակոս եւ մայր Յուղիտա: Մենաստան մերձ ՚ի Քուրդ գիւղն պատեալ հզօր պարսպաւ, յորում նստի երբեմն առաջնորդն Երզնկայու` ՚ի հարաւակողմն նորա. կառուցել ՚ի վերայ լերին` որ է գեղեցիկ քան զայլ ամենայն շրջակայ լերինս, եւ ՚ի վերայ լերին է առհասարակ անտառ, սեփհական կալուած նոյն իսկ մենաստանին. եկեղեցի նորա փոքրիկ:

Չարչարանաց վանք, կամ Տատասկի վանք: Այսպէս կոչեցաւ այս մենաստան, վասն զի յեկեղեցւոջ նորին ցուցանեն զերիս երկաթի տատասկս պահել բազում պատուով, զորս ՚ի բրելն ՚ի պատճառս շինութեան մենաստանին գտել ասեն ՚ի յերկիր. եւ յայնմանէ կամ թէ աւանդութեամբ պատմեն յայսմ վայրի զսուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչ արկեալ ՚ի վերայ երկաթի տատասկոյ եւ զմարմին նորա քերեալ: Այս մենաստան է մերձ ՚ի գիւղն Ագրակ, պատեալ ամուր պարսպաւ. առ վտակաւն` որ ելել ՚ի Տէրսիմ լեռնէն խառնի յԵփրատ, եւ կոչի Մերճան սուի: Եկեղեցի նորա մեծաշէն, իսկ տեղին ուր շինել կայ այս մենաստան, զուարճալի յոյժ սակս գրիցն. զի շուրջանակի անտառ մայրի ծառոց, եւ ընդ մէջ նոցա աստի եւ անտի աղբիւրք եւ առուք փոքրիկ, եւ առ նոքօք զանազան ծաղիկք երփներանգք. մանաւանդ վայրենի անուշահոտ վարդք ինքնաբոյսք եւ առատք:

Չեն ինչ հեռի եւ յետագայ մենաստանք ՚ի շրջակայ վիճակին Եզնկայու: Շողակաթին Սուրբ Աստուածածին, Սուրբ Յակոբ Կայիփոսի, Սուրբ Գէորգ ՚ի գիւղն Երկան, Սուրբ Նիկողայոս մերձ ՚ի գիւղն Բգառիճ: Երկու տաճարք Հայրապետք կոչեցեալ, յորս թաղել ասեն զսուրբն Արիստակէս, Վրթանէս, եւ Յուսիկ: Իսկ մենաստանն կոչեցեալ Սուրբ Կարապետ միաւորու, առհասարակ կործանեցաւ ՚ի վերջին երկրաշարժութեան:

Գոհանամ լեառն. ՚ի հնումն Մանեայ այրք եւ Սեպուհ: Կոչի գոհանամ նաեւ ՚ի Վարդանայ աշխարհագրէ ընդ սովորութեան աշխարհաբառ լեզուին մերոյ. որ որպէս գրեցաք յառաջագոյն, զամենայն բարձրաբերձ եւ դժուարակռիւ լերինս, մանաւանդ զորս են ուխտատեղի կամ առ ուխտատեղեօք, յայս անուն կոչէ. իբր ընդ ոմանց ասելոյ` գոհանայ ելանօղն ՚ի վեր սակս անվտանգ ելից իւրոց ընդ այսպիսի դժուարակռիւ տեղի: Այս լեառն անկանի յարեւելս հարաւոյ Եզնկայ քաղաքին, մերձ առ մենաստանն տատասկի եւ սրբոյն Կիրակոսի, եւ է ապառաժուտ անբոյս եւ բարձրագագաթն. քանզի նստել կայ ՚ի վերայ այլոց լերանց:

Առ ստորոտով լերինս ՚ի խորաձոր ինչ տեղի է լուսաղբիւր, յոր բազում յարգութեամբ մատչին ուխտաւորք. քանզի ՚ի նոյն աղբերէ էառ ջուր յարբումն իւր եւ սուրբ հայրն մեր Գրիգոր Լուսաւորիչ: Փոքր ինչ ՚ի վեր քան զոտս լերին` է մենաստան մի փոքրիկ ՚ի տեղւոջն` ուր հանգեաւ ՚ի կենաց սուրբն Գրիգոր. յորում է եւ եկեղեցի փոքրիկ հիմնել զառաջինն որպէս թուի ՚ի Յոհաննէս կաթուղիկոսէ. ՚ի մէջ եկեղեցւոյն ՚ի մի կողմն է քարակոյտն այն, կամ ըստ ասելոյ նորին Յոհաննու կաթուղիկոսի` փլուզեալ դարակն, յորում ծածկեցաւ ՚ի հովուաց երջանիկ մարմին սրբոյ հօրն մերոյ:

Աստի ՚ի վեր չի'ք ամենեւին ճանապարհ, այլ առհասարակ են ելեւէջք քարաժայռ սեպոց սաստիկ զառ ՚ի թափք, եւ ստորեւ անդունդ խորաձորոյ. ուր եւ ուրեք ուրեք տեսանի քարանձաւք եւ ծործորք անմատչելիք, ուստի ՚ի գուճս իջել յափսիթերս գնալով հազիւ կարեն ուխտաւորք ՚ի վեր ելանել: ՚Ի գլուխ անդ լերին է դոյզն ինչ տափարակ տեղի, յորում եւ այրն ճգնութեան սրբուհւոյն Մանեայ, եւ սրբոյն Գրիգորի, յորում զամս 30 բնակեցաւ ընդ Երզնկացւոյն: ՚Ի կալն անդ ՚ի վերայ լերին, տեսիլն սքանչելի մոռացուցանէ զամ առաջին աշխատութիւնս. զի առհասարակ գաւառն Եզնկայու եւ այլ մօտակայ գաւառք` որչափ ինչ զօրեն աչք, երեւին իբրեւ ՚ի միում պատկերի:

Ճիմին: Աւան որոյ գինի ընդ շրջակայ սահմանս է անուանի, սեաւ սաստիկ է թանձր, քաղցր եւ զօրաւոր յոյժ:

Աջըգպաշ: Գիւղ բնակեալ ՚ի հայոց, որոյ եկեղեցին է առանց տանեաց, եւ յայն սակս կոչի Աջըգ պաշ, զորմէ պատմի բազում անգամ ծածկեալ զտանիսն, եւ յամում նուագի աւերակ գտեալ:

Խոզնցիք: Գիւղ ՚ի յԵզնկա գաւառին. որ եկեղեցիք են Սուրբ Աստուածածին եւ Սուրբ Կարապետ, որք յիշատակին ՚ի յիշատակարանս ինչ ՚ի թուականիս ՋԿԱ. յամի տեառն 1512:

Չարտագլը: Գիւղ փոքր: