Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Իշխանութիւն գաւառին սեփհական է անուանի ցեղին կոչեցեալ Սաղըր օղլու. յորմէ յորդւոց յորդի լինին պէյ Կամախայ. սակայն իւիք իրօք անկանի ընդ Եզնկայիւ. եւ պէյ սորա ջանայ միշտ բարեկամութեամբ գնալ ընդ Եզնկային: ՚Ի բերս որ անուանի է Թութ գուշին, որ է ՚ի չափ լոր թռչնոց խայտախարիւ սպիտակ եւ սեաւ պիսակօք: Ամի ՚ի հասունանալ թթոյ` յոդնախուռն բազմութիւն սոցա երամովին գան սփռին ՚ի սահմանս սորա, մանաւանդ ՚ի շրջակայս քաղաքին Կամախու. յոյր սակս կոչեցան թութ գուշի: Միս նոցա մանաւանդ ձագուցն քաղցր եւ ընտիր, լինի պարէն կերակրոյ բնակչացն: Ունի եւ աղեհանք Տուղլա ՚ի լիճ ինչ ջուրց` որ ՚ի լերանց իջանէ. ունի աղ եւ յերկրեայ անձաւս, յոյր սակս ՚ի հնումն կոչեցաւ Դարան աղի: Բերէ եւ պանիր ընտիր եւ պատուական քան զՄուտուրնուին:

Ճոխացել է այս գաւառ բնակութեամբ, հին եւ նոր գիւղօրէիւք, բնակել ՚ի հայոց մանաւանդ ՚ի տաճկաց, որք ընդ մեծի մասին դարձեալ են ՚ի հայոց. 360 գիւղօրէք են ընդ իշխանութեամբ պէյին. յորոց 250 գիւղօրէք են հասք ամրոցին Կամախու: Աստի ասին լինել գաղթականք յազգէս հայոց` որ ՚ի Թէքիր տաղ:

Կամախ, կամ Քեմահ: ՚ի հնումն կոչեցել Անի ամրոց, ա'յլ ՚ի միւս Անուոյն Շիրակայ: Գլխաւոր քաղաք գաւառիս առ Եփրատաւ, հեռի յԵզնկայէ իբրեւ միով օթեւանաւ. եւ է բերդ քաղաքանիստ կառուցել ՚ի գլուխ եւ ՚ի զառ ՚ի վայր լերին, պատել պարսպաւ ընդ կիսոյն բնական, եւ ընդ կիսոյն արուեստաշէն, որոյ մի միայն է դուռն. բերդ արդարեւ` անմատոյց ընդ անուանելոյ նախնեաց, բայց միայն արեւելեան կողմն լերին եւ ամրոցին չէ զատուցել շեշտ ուղիղ ամբարձմամբ որպէս միւս կողմն, այլ առ սակաւ սակաւ ընդ զառ ՚ի վայր իջանէ: Ջուր որ առատ, այլ արտաքուստ գայ ընդ երկրեայ խողովակօք. ունի եւ ճանապարհ ընդերկրեայ ՚ի յամրոցէն մինչեւ ցմօտակայ առուն որ կոչի Դանասը չայը. ՚ի ծայր ճանապարհին է ջուր լճացել, որ ՚ի յառուէն անդր հաւաքի. ՚ի պաշարել եւ յարգելուլ թշնամւոյն զընթացս ջուրց որք գնան յամրոցն, ընդ այս ճանապարհ առնուն զջուր իւրեանց առանց ինչ տեսանելոյ թշնամւոյն: Բնակիչք նորա են տունք 1500 ընդ մեծի մասին տաճիկք, եւ սակաւ ոմանք յազգէս հայոց. այլ բերդատեղին գոլով մեծ, կարօղ է բովանդակել նաեւ տունս 4000. 6 եկեղեցիք են ՚ի բերդին քարաշէնք, որք տակաւին կան կանգուն: Առ լերամբ է եւ դաշտավայր առհասարակ մշակեալ ՚ի պարտէզ, առ որով անցանէ գետն Եփրատ:

Արտաքոյ ամրոցին փոքր ինչ հեռի անտի է կապան, որ է ճանապարհ անձուկ փորել ՚ի քարալերին, մինչեւ ապառաժ լերին հովանի լինել ՚ի վերայ անցաւոր ճանապարհորդաց. ՚ի ծայր այսր կապանին երեւի տեղի ինչ ՚ի ձեւ մարդոյ բազմելոյ, իբրեւ կնիք ինչ տպաւորել յապառաժ լերին. որոյ վասն պատմեն զրոյցս, որպէս թէ Ալիին նստեալ յայն տեղի, եւ յելանելն զձեւ նստելոյ գրիցն տպաւորել: Մերձ ՚ի սոյն տեղի երեւի ցցուել իբրեւ գիրկս երկուս ստուար կայմ ինչ, որոյ ծայր հարուստ խորութեամբ մխեալ կայ ՚ի քարալեառն, զորմէ ասեն լինել հաստաբուն նիզակ նստելոյն` իւրով կորովութեամբ վարսել ՚ի յապառաժն: Փոքր ինչ անտի յառաջ գնացել երեւի սրածայր աշտարակ քարաշէն առ ճանապարհաւ, կառուցեալ ՚ի նախնեաց. եւ սուղ ինչ հեռի անտի երեւի տպաւորել ՚ի գետինն ՚ի վերայ վիմի նշանք երկուց պայտառաց կրկին մեծ քան զհասարակ երիվարաց. անդ է կամուրջ փայտաշէն. ընդ որով անցանէ գետն Եփրատ:

Անցեալ գետն երեւին անդէն երեք Թիւրպէ կամ շիրիմք գմբեթաւոր շինեալք ՚ի քարանց եւ կղմնտրոյ. կոչեցել ՚ի բնակչաց Շէիտլէր մէզարի. որոց են եւ գրունք աղխել բանտլեօք. յորոց յերկուսն երեւին արտաքուստ ընդ պատուհանս նոցա բազմութիւնք քարաշէն դամբարանոց. իսկ յերդումն երեւի եդել արտաքոյ ՚ի յարկեղ մարմին սեւացեալ հանդերձ մօրուաւն, եւ ծածկել ՚ի վերայ կանաչագոյն հանդերձիւ, ՚ի կուրծ նորա կարմրանիշ սպի վիրաց, որ է պատուել ՚ի տաճկաց, եւ կոչի ՚ի նոցաէ Ագ գոյուն փատիշահը, որ է թագաւոր այնր ցեղին թուրքաց` որք կոչէին Ագ գօյունլի. պահապան նորին ո'չ տայ թոյլ քրիստոնէից մտանել անդր:

Առ շիրմօք ՚ի նոյն կողմն գետոյն յեզերս նորա երեւին փորագրեալ ՚ի վիմի բազմութիւնք կամարձեւ անձաւաց. որպէս բնակարան անապատաւորաց, զորս վայրապար կարծեն լինել գործ ճինիվիզաց: Զայս ամրոց էառ ոչ Թիմուրլէնկն այլ Թիմուրդաշ փաշայն Եըլտըրըմ Պայէզիտ խանին ՚ի 798 հիճրէթին:

Քըրք քելիսա այսինքն Քառասուն եկեղեցի: Տեղի ինչ աւերակ մօտ ՚ի Կամախ, ուրանօր 40 եկեղեցիք աւանդին լինել յառաջին ժամանակս, յոյր սակս կոչեցաւ այսպէս:

Գոմէր: Գիւղ մերձ ՚ի Կամախ իբր միով ժամաւ:

Կառնի: Գիւղ առ որով իբրեւ կիսաժամու է աւագ վանքն կառուցեալ յանուն Թադէոսի առաքելոյն, զոր Ասողիկ Կառնոյ վանք կոչէ, մօտ ՚ի ստորոտ Սեպուհ կամ Գոհանամ լերին. զդուռն տաճարի եկեղեցւոյն սորա Թադէոսի Առաքելոյն աւանդեն կանգնել: Աստ է Դեղնթափն կոչեցել վէմ, որում փորագրեալ կան չորք աւետարանիչք, զոր սրբոյն Սեղբեստրոսի ասեն տուել ՚ի պարգեւ Լուսաւորչին: Առաջնորդ Արմտան յամարայնի բնակի յայս մենաստան, իսկ ՚ի ձմերայնի ՚ի քաղաքի:

Թորդան: Գիւղ աննշան բնակել ՚ի սակաւուց յազգէս հայոց. է անդ մենաստան մերձ ՚ի յԵփրատ յարեւմտեան կողմն գետոյն, յորոյ եկեղեցւոջ են ուրոյն ուրոյն դամբարանք սրբոյն Գրիգոր Լուսաւորչին, սրբոյն Վրթանէսի, եւ սրբոյ Յուսկան, Աշխէն տիկնոջ, Խոսրովիդխտոյն, նաեւ Տրդատայ թագաւորին: Այս դամբարանք յայտ առնեն` թէ առ ժամանակ մի աստ մնացին մարմինք նշխարաց սրբոցս. եւ ապա փոխադրեցան ՚ի Հոգւոց վանս. զորմէ տե'ս ՚ի նահանգին Վանայ. կամ թէ ընդ մասին ասա. եւ ընդ մասին անդ:

Բագառիճ. զոր աղաւաղանօք կոչեն նաեւ Բեգէռիճ: Են կրկին գիւղօրէք իբր կիսաժամաւ հեռի յիրերաց. եւ որոշին անուամբս Վերին եւ Վարին, որոց բնակիչք են յազգէս հայոց: ՚Ի Վերին Բագառիճ սակաւ ինչ հեռի ՚ի գեղջէն է վանք Սուրբ Նշանի. ուր է խաչ պղնձի զորմէ աւանդեն բնակիչքն լինել ՚ի նիւթոյ կոնքին` յորում լուաց տէրն մեր զոտս աշակերտաց եւ զայն խաչ գործել ասեն Թադէոսի Առաքելոյն. եւ բերեալ ընդ իւր յաշխարհս Հայաստանեայց: Ելանէ ՚ի մենաստանին եւ այն պտուղ, զոր կոչեն խաչախնձոր:

Վասլի: ՚Ի գեղջէ աստի եկել ասեն զբեւեռ թագաւորի որ այժմ ՚ի Թէքիրտաղ, զորմէ տե'ս անդ. եւ թերեւս յանուն բեւեռին գիւղն կոչեցաւ Վասիլ որ նշանակէ Թագաւոր, եւ կամ Բեւեռն յանուն գեղջ:

Թաւկներ. Քէօմիւր. Հորոփուլ. Բաղնինք, եւն. են գիւղօրէք բնակեալք ՚ի հայոց:

Հողիսկ. Գիւղ որոյ բնակիչք են հայհոռոմք: