Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Կէղի: Գլխաւոր գիւղաքաղաք գաւառիս զոր ընդ մէջ բաժանէ ջուրն յանուն նորա կոչեցել Կեղի. կառուցեալ ՚ի հովտի յորում են 400 տունք յազգէս հայոց. իսկ ՚ի քրդաց առաւել. որք ասին լինել ՚ի բեսեան տոհմէ: Երկու եկեղեցիք են սորա քարաշէնք, յորոց առաջինն կոչի Սուրբ Յակոբ. եւ երկրորդն Սուրբ Սէրգիս. եւ արտաքոյ ունի քարաշէն մատուռն Սուրբ Լուսաւորչի: Առաջնորդ գիւղաքաղաքիս համօրէն գաւառին բնակի ՚ի մենաստան Սուրբ Կարապետին որ է ՚ի վերայ Քէօշմեր լերին, հեռի ՚ի գիւղաքաղաքէն ժամս իբրեւ երիս: Մերձ առ մենաստանն անցանէ ջուր` որ խառնի ՚ի գետակն կոչեցել Օրօր յորոյ վերայ կառուցել կայ կամուրջ քարաշէն երկու կամարօք կոչեցել առնէ մենաստանն: Մերձ ՚ի սոյն կամուրջ երեւին հետք քայքայեալ նախնի կամրջին, յորոյ վերայ նահատակել ասեն որով Խադայ եպիսկոպոսի. իսկ զկնի քայքայելոյն կոչեցին եւ զսա Քէշիշ Քեօփրիւսի, իբր ՚ի յիշատակ նահատակութեան Խադայ: Այլ ճանապարհ կողման մենաստանին է կապան երկիւղալի եւ շրջապտոյտ դժուարակռիւ եւ զառ ՚ի թափ իջանելով մինչ ՚ի կամուրջ գետոյն, որ մեծապէս աշխատ առնել զկարաւանսն, որք ՚ի Տրապիզոնոյ յԷրզռումայ եւ ՚ի Դերջանայ գնան ՚ի Տիարպէքիր ՚ի Հալէպ ՚ի Շամ եւ յԵրուսաղէմ. զի չիք նոցա այլ ճանապարհ: Է անդէն եւ այլ կապան մերձ առ քայքայեալ կամուրջն, առաւել դժուարակռիւ ոտից, եւ առաւել վտանգաւոր քան զվերոգրեալն:

Տինէկ: Գիւղ առ ստորոտով Քէօշմէր լերին բնակեալ ՚ի հայոց: Առ սովաւ է Սրքութ լեառն բարձրագագաթ եւ ձիւնապատեալ զամն ողջոյն, յորում են բազմունիւք ականակիտ աղբերաց, եւ բազմութիք ապստամբ քրդաց: Այս լեառն անկանի հանդէպ Քէօշմէր լերին, եւ ամենայն բերք նորին գտանին եւ ՚ի սմա: Նիստ լերինս ձգի մինչ ՚ի Բէրկրի գիւղ Գուզուչայ վիճակին. այս գիւղ կործանեցաւ ՚ի վերջին երկրաշարժութեան Եզնկայու:

Հագստուն: Գիւղ բնակեալ ՚ի հայոց հանդէպ քայքայեալ Քէշիշ քեօփրիւսիյին, են անդէն երկու մատուռք կից առ միմեանս. յորոց մին կոչի Սուրբ Աստուածածնին եւ միւսն յանուն Սրբոյն Խադայ եպիսկոպոսին, ուր ՚ի միջին տեղւոջն է տապան սրբոյն. յորմէ թերեւս ընկալաւ գիւղն զանուն Հագստուն. որպէս թէ Հանգստեան տուն: Հոկէկ, կամ Հողէս. Խաչիգէզ. Ճըպըգէզ: Են գիւղօրէք հայոց:

Չօմագ։ Գիւղ մերձ ի Կեղի իբրեւ կէբ ժամաւ բնակել ՚ի հայոց։

Հարտիֆ: Գիւղ բնակել ՚ի հայոց իբրեւ 200 տանց. առ ստորոտով Սուրբ Լուսաւորիչ կոչեցեալ լերինն:

Կոճակ: Գիւղ որոյ բնակիչք խառն. մերձ յայս գիւղ է լեառն բարձրագագաթ կոչեցել Սուրբ Լուսաւորիչ. ուստի բղխէ ջուր ցուրտ եւ բարեհամ կոչեցել Աղբիւր անմահութեան. Միւս կողմն լերինս անկանի ՚ի սահմանս Չար սանճախին:

Խուպս: Բնակիչքն խառն. բերէ սեաւ գինի պատուական: Սերկեւիլիկ. Սագաձոր: Են գիւղօրէք հայոց, Ալթըն Հիւսէյին: Են գիւղօրէք կրկին, յորոց ՚ի միումն որ է փոքր` բնակին հայք, առ որով անցանէ եւ ջուր որ խառնի ՚ի յօրօր: Իսկ ՚ի միւս Ալթըն Հիւսէյին բնակին քուրդք: Մերձ առ այս երկրորդ Ալթըն Հիւսէյին գտան հանք աղի կամ զուղլա գոյացեալ ՚ի ժողովմանէ ջուրց. յոյր սակս ամի ամի տան միայն դատաւորի Կեղի գիւղաքաղաքին 6 քսակ:

Սանճագ: Վիճակ կամ փոքրիկ գաւառ Կեղոյ ՚ի ջրաւէտ վայրի` սահմանակից Ճապղջրոյ, յորում լինի տանձ առատ. են ՚ի սմա գիւղօրէք իբրեւ 50 յորոց երեքին բնակել են յազգէս հայոց:

Օրօր: Գիւղ սահմանակից կեօյնիւկ գաւառին Մշոյ, բնակել ՚ի հայոց: Առ սովաւ անցանէ վտակն Օրօր որ խառնի յԵփրատ, յորոյ վերայ կառուցել կայ կամուրջ քարաշէն կամարակապ, ՚ի խելս կամրջին երեւին մեծամեծ մարմարիոնեայք աստ եւ անդ անկեալք:

Ավըրդնի: Գիւղ պտղաւէտ` որոյ բնակիչք խառն.

Ագբունզար: Գիւղ` առ որով են արտորայ բամբակին:

Գառկալը: Են երկու գիւղօրէք բնակեալք յազգէս հայոց 8 ժամաւ հեռի ՚ի Բալուայ:

Չանախճի. Ապուզնակ. Տարման. Առէկ. յԸնկուզաւէտ վայրի. Ճերմակ: Են գիւղօրէք մերձ միմեանց:

Օսնակ: Գիւղ բնակեալ յազգէս հայոց տունք իբր 200. ուր գտանի թթու խնձոր առատ, զորոյ ըզհիւթն եփելով հանել, ՚ի գործ ածեն ՚ի կերակուրս փոխանակ լեմոնի եւ կոչեն Թռշիկ: ՚Ի վերայ Քէօշմէր լերին մերձ առ այս գիւղ է մենաստան կոչեցել Բարձր կամ Գէտահայեաց Աստուածածին:

Աստղբերդ: Գիւղ սահմանակից Մշոյ, առ ստորոտով լերին եւ առ ձորակաւ որ խառնի յօրօր. բնակիչք նորա տունք իբր 200. ըստ կիսոյ մասին յազգէս հայոց: Ընկոյզ որ առատ եւ պատուական: Մերձ ՚ի գիւղս է մենաստանն կոչեցել Սուրբ Գէորգ առ որով բղխէ աղբիւր յորդառատ եւ բարեհամ: Իբրեւ քառորդաւ հեռի է մենաստան Սուրբ Կիրակոս կոչեցել յանտառախիտ ՚ի պտղաւէտ եւ ՚ի ջրարբի վայրի, առ որով է եւ լուսաղբիւր: Յայնկոյս օրօր գետակին հանդէպ սորին գեղջ` երեւի քայքայել բերդ ինչ քարաշէն աստեղ թագաւորին. ընդ ասելոյ բնակչաց: