Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ սահմանակից է Վանայ ծովուն. եւ գաւառացն Բերկրոյ Խօշապայ Ճուլամերկայ եւ Խլաթայ: Երկիր սորա բերէ խաղող, եւ գինի առատ եւ պատուական. այլ առ պակասութեան ջերմութեան ոչ է այնչափ քաղցր. եւ ոչ լինի ռուփ, ( պէքմէզ ). այլ բերեն ՚ի Խիզանայ, ՚ի Զըրըգանայ, եւ ՚ի Շիրուանայ: Բերէ նաեւ արմտիս բազում, ցորեան, գարի, եւն. եւ փշատ առատ յոյժ, այն է իյտէ: Ունի ընդ իւրեւ բազմութիւն գիւղօրէից բնակել գրեթէ առհասարակ ՚ի հայոց, զի բաց ՚ի մայրաքաղաքեն` 10 գիւղօրէք հազիւ գտանին բնակեալ ՚ի քրդաց. որք եւ գիտեն եւ խօսին հայերէն. որպէս եւ բազում ուրեք յայլ գաւառս այսր փաշայութեան: Լի են յայս գաւառ վանորայք եւ եկեղեցիք ՚ի նախնեաց մնացեալ քան ոմանք բնակեալք, եւ ոմանք լքեալք. որք առհասարակ են քարաշէնք: Իսկ տունքն շինել են յաղիւսոյ, տանիք նոցա շինեալ տափարակ ՚ի հողոյ. յայն սակս որմունք նոցա են ստուարք: Յայսմ գաւառի գործեն կտաւի ալաճայ նման մանիսայ ալաճայի: Չափ Վանայ մեծ է քան զԿոստանդնուպօլիս. զի մի օգգայն Վանայ կշռէ 460 կամ 470 տիրհէմ. 60 կամ 70 տիրհէմիւ առաւելել քան զԿոստանդնուպօլսոյ:

Վան, ՚ի հնումն Շամիրամակերտ: Մի ՚ի հին քաղաքացն ի փաշայանիստ մայրաքաղաք համօրէն նահանգին. բերդաքաղաք եւ պարսպապատ կրկին քարաշէն պարսպաւ. ՚ի մէջ առաջնոյն եւ երկրորդ պարսպին` է դատարկ առանց ինչ բնակութեանց, զօրինակ է հիսարպիջէնն Էրզիռումայ. շուրջ զերկրորդ պարսպաւն է խրամ, ուր ՚ի ժամանակս պատերազմի մարթ է արձակել ջուր ՚ի մերձակայ յառատահոս ջուրց. սոյն այս խրամ պատեալ է խոնարհ պարսպաւ առ ՚ի վեր ունել զթումբս: Ունի քաղաքն դրունս երիս, յարեւելեան կողմն Դէվրիզ գաբուսի, յարեւմտեան կողմն առ ծովու Իսքէլէ գաբուսի. ՚ի մէջ սոցա ՚ի հարաւային կողմն Օրթա գաբուսի. ստորեւ զՕրթա գաբուն է ապարանք փաշային. որ ունի երկու Օղրուն գաբուսի, զոր ՚ի հայ բարբառ կոչեն Գաղտան դուռն. զի այս դրունք գաղտնիք ոչ ՚ի գործ ածին բայց միայն ՚ի ժամանակս հարկաւորութեան փաշային, զմին ՚ի հարաւկողմն, եւ զերկրորդն յարեւմուտս հարաւոյ:

՚Ի հիսիսակողմն քաղաքին ուղղաձիգ ամբարձեալ բարձրացեալ կայ քարալեառն` յորոյ գլուխն ոչ հասանի ռումբ հրազինաց թիւֆէնկի. յորում հատել շինեալ կայ ՚ի մեծագործն Շամիրամայ անառիկ բերդն Վանայ. այս լեառն` որ է որձաքար վէմ սեպուհ ձգի յարեւելից լերինս սկսանի անմիջապէս ՚ի հարաւկողմն պարիսպ քաղաքին, որ է ՚ի տափարակի. այս լեառն եւ բերդ հեռի անկանի ՚ի ծովէն իբրեւ կէս ժամաւ: Արտաքին կողմն լերին այսինքն է հիւսիսակողմն որ իջանէ ՚ի դաշտավայրն, է դար զառ ՚ի թափ անհնարին լի քարաժեռ առապարիւք. ընդ ժամանակս կործանին այս պարիսպք եւ նորոգին. կործանեցաւ մին ՚ի պարսպաց աստի եւ յերկրաշարժութեանն` զորմէ պատմէ Առաքել:

՚Ի վերայ սոյն որձաքար լերինս ՚ի 5 կամ ՚ի 6 տեղիս են անձաւք մեծամեծք փորագրեալք ՚ի նախնումն. որոց գրունք հային ՚ի կողմն քաղաքին` որ է ՚ի հարաւ. տեսանի եւ այլ անձաւ ՚ի միւս կողմն լերին ՚ի հիւսիսակողմն. որք առհասարակ թողեալ կան այժմ դատարկ: Զայսոսիկ Խորեն ա. 15. կոչէ. Պէսպէս տաճարս եւ սենեակս օթից եւ տունս գանձուց. եւ վիհս երկարս:

՚Ի հարաւկողմն ապառաժ լերինք ՚ի միջին վայրի ՚ի կարծրակուռ որձաքար վէմն անդ փորագրել քանդակել կայ զօրութեամբ կռանոց դուռն տափարակ հանդերձ կամարաձեւ բարաւորաւն. եւ ՚ի վերայ դրան առ հասարակ գրուածք, որոց տառք անծանոթ բնակչաց. այս դուռն ՚ի մէջն ՚ի սիրտ լերին գոլով, դժուարին եւ բնակչաց կամ ՚ի վերուստ ՚ի բերդէն եւ կամ ՚ի ներքուստ ՚ի քաղաքէն սանդուխտ հասուցանել: Նոյնպէս ՚ի հիւսիսակողմն քարալերինս առ ոտիւք լերին քանդակել կան դրունք երեք հանդերձ կամարաձեւ բարւորօք իւրեանց. եւ ՚ի վերայ դրանց առհասարակ գրուածք անծանօթք բնակչաց. որք թերեւս են գրուածք հին տառիւք փորագրեալք ՚ի տիկնոջէն Շամիրայ զորոց պատմէ Խորեն, ՚ի հիւսիսային եւ ՚ի հարաւային կողմն քարալերինս, ՚ի տեղիս տեղիս քանդակել կան խաչք փոքրիկ. եւ ՚ի տեղիս տեղիս արձանք մարդոյ. ոչ բազում ինչ ամօք յառաջ գտաւ ընդ երկրաւ ՚ի ներքոյ պարսպին Վանայ եւ քարաշէն արձան մարդոյ հեծեալ յերիվար:

՚Ի սմին լերին եւ ՚ի բերդին չի'ք ջուր, այլ ՚ի ժամանակս խաղաղութեան գոյ ճանապարհ դիւրին, ընդ որ իջանեն ՚ի ստորոտն յարեւմտեան կողմն մերձ յԻսկէլէ գաբուսին. եւ կրեն ջուր ՚ի պէտս բերդականացն. զի է անդ ՚ի ստորոտն աղբիւր բարեհամ ջուրց որ հոսի ՚ի ծովս երեւին առ ջրովն եւ մեծամեծ որձաքար վէմք անկեալք, եւ աշտարակ մի կործանել. մերձ յայս ջուր է եւ այլ աղբիւր քաղցր ջուրց ՚ի տափարակի:

Իսկ ՚ի ժամանակս պատերազմի ունի կրկին ճանապարհ գաղտնի ՚ի կրել ջուր ՚ի գլուխ լերին. առաջին ճանապարհն է ՚ի հարաւակողմն. զի ՚ի վերուստ քարալերին մինչեւ ՚ի վայր ՚ի քաղաքն` զօրութեամբ կռանաց հատել յօրինել կայ աստիճան, ընդ որ իջել ՚ի քաղաքն առնուն ջուր. այս ճանապարհ գոլով ՚ի միջին սահմանի լերին, ոչ կարեն ռումբք թշնամւոյն հասանել ՚ի նա: Երկրորդ ճանապարհն է ՚ի հիւսիսակողմն լերին եւ բերդին. յորոց գլխոյն մինչ ՚ի ստորոտն հատեալ շինել կայ ճանապարհ շրջապտոյտ եւ անձուկ. ծածկել որչափ ինչ հնար է խորոփեօք վիմեղէն լերին. ընդ որ թշնամին ոչ կարէ ազդել զռումբ իւր. ՚ի ստորոտն անդ է ջուր պարսպեալ ամուր պարսպաւ:

Բնակիչք քաղաքին Վանայ են տունք իբր 15000. յորոց 2000 են հայոց, իսկ մնացեալքն տաճկաց. որք ընդ մեծի մասին են գրեալք ՚ի զինուորութիւն յորդւոց յորդի. եւ կոչին ընդ տաճկաց գուլ. սոցա թիւ ընդ հին օրինաց պա'րտ է լինել 12 հազար. ամենեքին թոշակաւոր զինուորք, որք առնուն ՚ի թոշակ իւրեանց` այն է` էօլէֆէ` զհարկս առեալս ՚ի հայոց: Իսկ ՚ի բերդի անդ ընդ հին օրինաց պարտին կալ հանապազ պահնակ զօրականք 1500 հանդերձ բերդակալ իշխանուն. բայց այժմ են անդ 100, 150 զինուորք կամ եէնիչէրիք. որոց թոշակ ա'յլ է ՚ի բուն բնակչաց տաճկաց գրելոց ՚ի զինուորութիւն, եւ ոչ է ՚ի հարկաց հայոց: ՚Ի մէջ բերդապահ զինուորացս են երկու գահերէցք, որք կոչին սօլ աղասի, սաղ աղասի. այսպէս կոչեցան վասն զի առաջինն իշխէ ձախակողմն երկրին, եւ երկրորդն աջակողման:

Ամենայն արուեստաւորք քաղաքին զօրինակ ոսկերիչք, խյակք կամ ջուլհակք եւն, են յազգէս հայոց. նոյնպէս եւ վաճառականք. սովորական հարկն է անդ 6 ղուռուշ, փարթամաց եւ աղքատաց միօրինակ: Են ՚ի քաղաքիս շուկայք, վաճառանոցք, բաղանիք. իսկ մզկիթք մինարէիւք են չորս, յորոց մին յառաջագոյն էր եկեղեցի որ կոչի ՚ի հայոց կարմիր մինարէ, զի շինել է ՚ի կղմնտրոյ. զմին ՚ի մզկիթաց հանդերձ մէտրէսէիւ շինեաց Խիւսրեւ փաշայն, ՚ի հիճրէթի 975 ՚ի րէճէպի ընդ դնելոյ Ճիհաննիւմային: ՚Ի բազում բաղանեաց մին է շինուած Րիւսթէմ փաշային ՚ի հիճրէթի 958: Իսկ զպալատ փաշային զորոյ զգիրս եդաք ՚ի վերոյ, յամի 1788 Թիմուր փաշայն Վանայ որ ծննդեամբք էր վանեցի, քակեաց ՚ի հիմանց եւ նորոգ շինեաց:

Ութ եկեղեցիք են հայոց քարաշէնք, ա. Սուրբ Տիրամայր կամ սուրբ Աստուածածին, կոչի նաեւ սուրբ Նշան. զի յառնուլն զսուրբ խաչն ՚ի ձեռաց չօմարին` (զորմէ պատմէ Առաքել), ՚ի սմին եկեղեցւոջ պահեցին ընդ ժամանակս ինչ. կամ որպէս այլք ասեն` վասն զի աստ պահիւր յառաջագոյն սուրբ Նշանն Հռիփսիմեայ: բ. Սուրբ Պետրոս: գ. Սուրբ Պօղոս կաթուղիկէիւ եւ կցել որմով ընդ սրբոյն Պետրոսի, զերկոսին զսոսա կոչէ Առաքել պատմագիր Սրբոց Առաքելոց: դ. Էջմիածին, ՚ի սմա պահի կենաց փայտն սուրբ Նշան որ էր ՚ի պարանոցի սրբուհւոյ կուսին Հռիփսիմեայ. զոր յեկեղեցւոյ սրբոյ Տիրամօրն փոխել ասեն աստանօր: ե. Սուրբ Սահակ: զ. Սուրբ Ստեփաննոս. կցել որմիւ ընդ սրբոյն Սահակայ: է. Սուրբ Վարդան: ը. Սուրբ Ծիրանաւոր որ է յանուն Աստուածածնի: Իսկ առաջնորդ քաղաքին նստի ՚ի Վարագ:

Ջուր քաղաքիս առատ. զի ուր եւ բրեն 2 կամ 3 կանգուն, գտանեն բնակիչքն ջուր պատուական. ուստի բազմութիւն աղբերաց գտանին ՚ի քաղաքիս. այլ եւ տունք ընդ մեծի մասին ունին ջրահոս ըմպելի ջուրց: ՚Ի մէջ քաղաքին յարեւմուտս հարաւոյ մերձ յԻսկէլէ գաբուսին է այգի Խոռխոռ կոչեցել, ուր բղխէ ջուր պատուական:

Յորժամ էառ զայս բերդ ¹ Վանայ Թիմուր Կիուրկեան, հրաման արար միում ՚ի մեծամեծաց իւրոց քանդել. որոյ բազմադիմի հնարիւք ջանացել չեղեւ հնար քանդման երկնաբերձ բերդին. եւ ոչ ՚ի տեղւոջէ իւրեանց ՚ի մի կողմն շարժել գէթ զլեռնանման վէմսն այսր քարալերին. այլ միայն զնորակերտ աշտարակս եւ զպարիսպս շինելս ՚ի յետագայից քանդել աւերեալ, այնպէս բաւականացան լնուլ զհրաման Թիմուրին. եւ ՚ի քանդելն զայսոսիկ եւ ոչ դոյզ ինչ խախտումն եղեւ բերդին. յորմէ մարթ է իմանալ զամրութիւն նորա:

Զհնութիւն քաղաքիս եւ զպէսպէս առմունս նորա տե'ս ՚ի Հին Հայաստան. այլ ՚ի 1648 մեծապէս անշքացաւ այս քաղաք յահագին երկրաշարժութենէ. յորմէ պարիսպք բերդին ընդ մասին կործանեցան. մզկիթք հանդերձ մէնարէիւք առհասարակ տապալեցան բաց ՚ի մզկթէ Մուսդաֆայ փաշային. եկեղեցիք հայոց ոմանք իսպառ քանդեցան, եւ ոմանք ընդ մասին. եւ մեծ մասն տանց եւ ապարանից եւ այլոց շինուածոց հիմն ՚ի վեր տապալեցան, ընդ որովք մեռան անբաւ բազմութիւն մարդկան եւ անասնոց: Այս սասանութիւն երկրի որ սկսել ՚ի 2 ապրիլի ընդ հին տոմարին, տեւեաց մինչեւ ցելս յունիսի, ապականեաց նաեւ զհամօրէն շրջակայ սահմանս Վանայ` քանդելով զբազմութիւն եկեղեցեաց եւ վանօրէից, զորս մի ընդ միոջէ թուէ Առաքել պատմագիր. այսինքն է` Վերին եւ Ներքին Վարագ, եկեղեցի սուրբ հօրն Թոդկայ. մեծ եկեղեցին Սալնապատայ վանից. եւ վանորայքն Շուշանից, Ղուռուպաշայ, Խէքուց, Էրմէրայ, Սրխու, Բերդակու, Կենդանանից, Կռնկու, Անդուսներու, Ալերու, եւ Արջակու. յայս ամենայն վանաց չորք եւեթ վերստին շինեցան ՚ի ժամանակս նորա. որք են երկու վանք Վարագայ, եւ Կռնկու եւ Խէքուց վանքն, այլ զսոցունց տե'ս եւ ստորեւ: Նոյնպէս եւ յեկեղեցեաց անտի շինեցան յայնժամ եկեղեցին Վարագայ, սուրբ Խաչն, սրբոյ Աստուածածնին, սուրբ Սիոնին, եւ սուրբ Նշանին, սրբոյն Սահակայ որ բոլորովին էր կործանել. եւ նորոգեցան խախտել եկեղեցիքն Էջմիածին, սրբոց Առաքելոց, եւ սրբոյն Պօղոսի, որոյ կաթուղիկէն եւեթ էր կործանել. իսկ բերդով եկեղեցին, եւ խ. (ց է լ) աբեղայիցն մնացին ասէ այնպէս աւերակ, իսկ զպարիսպն Վանայ զխախտեալն, նորոգ շինեցին: Բաց ՚ի վանորէից նաեւ բազում գիւղօրէիք առհասարակ քանդեցան. եւ բազում աղբիւրք ցամաքեցան. զր աղբիւրք եւ Եզնաբերդին, եւ գեղջն` որ կոչէր Ներքին Փադախ, այն է` Փակահ. որոց եւ բնակիչք առ ՚ի չգոյէ ջուրց փոխեցան ՚ի Ռասրիկ, եւ անդէն շինեցին բերդ. նոյնգունակ եւ աղբիւրք Աւանայ գեղջ` որք էին 12:

Շրջակայ ոլորտ քաղաքին Վանայ` ՚ի հարաւային եւ յարեւելեան կողն են առհասարակ այգեստանեայք եւ պարտէզք բարեբերք, պատեալք աղիւսորմովք. եւ ՚ի մէջ իւրաքանչիւրոց տունք այգէտեարց: Յամարայնի սակաւ լինի անդ անձրեւ, յայն սակս ՚ի 15 աւուր, միանգամ հարկադրին ոռոգել զորթան ջրով, եւ սակս այսր շինել կան ՚ի նախնեաց պէսպէս ջրանցք ընդ երկրեայք. զորս բնակիչքն կոչեն քեահրէզ. յորոց ոմանք կարեն ոռոգել 30 այգիս, եւ ոմանք 40, եւն. ՚ի սոսա ժողովին ջուրք բղխեալք աստ եւ անդ, եւ մանաւանդ ՚ի յորդահոս ջրոյն Շամիրամայ զորմէ տեսցես ստորեւ. իւրաքանչիւր այգէտեարք դնել ունին չափով զջուրսն, եւ կարգաւ առնուն ՚ի ջրանցից ՚ի պէսա այգեաց, ոմանք ժամս 6, ոմանք մի օր, եւ այլք զաւուրս երկուս կամ երիս, իւրաքանչիւրօք ընդ չափու դրամոցն` որով դնել ունին: Այս ջրանցք են շինել ՚ի Շամիրամայ, զորոց պատմէ Խորեն. ա. 15. ՚ի թղթ. 57 զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան: Գտանին երբեմն ՚ի մէջ այգեստանեայց քարաշէն գերեզմանք օրօրոցաձեւք, գրել ՚ի վերայ անծանոթ տառիւք: Յայգեստանեայս անդ յորս են եւ բնակութիւնք, եւ է իբր արուարձան քաղաքին, են չորք եկեղեցիք մոտ ՚ի Վան, ա. Հայկավանք, կամ Հայկավանից սուրբ Աստուածածին. այսինքն սուրբ Աստուածածին որ ՚ի Հայկաւան, զոր բնակիչքն աղաւաղանօք` կոչեն Խաքասանից սուրբ Աստուածածին: բ. Սուրբ Յակոբ Մծբնայ, ուր երուսաղէմացիք ունին սեփհական օթեւանս. ուստի նուիրակն Երուսաղէմի ՚ի գալ իւրում աստէն օթեւանի: գ. Արարք կամ Արարքայ Աստուածածին, կոչի նաեւ Արարաց եկեղեցի: դ. Անկուսնէրաց Աստուածածին, կամ Յանկուսներաց եկեղեցի, այսինքն Յայնկոյսներաց. զի է յայնկոյս առուին որ իջանէ ՚ի լճակէն կոչեցել Քէշիշ կեօլիս. ՚ի սմա օթեւանին նուիրակք Էջմիածին ՚ի սեփհական բնակարանի իւրեանց:

Ավանց: Նաւահանգիստ քաղաքին Վանայ առ ծովու, զոր տաճիկք կոչեն Իսքէլէ քէօյիւ. յարեւմուտս հիւսիսոյ Վանայ. իբրեւ միով ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ: Բնակիչք սորա իբրեւ 300 տունք` անցանէ առ սովաւ եւ ջուր, եկեղեցին կոչի սուրբ Յոհաննէս: Բազմութիւն նաւուց բերեն թափեն ՚ի սմա վասն քաղաքին Վանայ ցորեան ՚ի Բաղիշոյ եւ յԱրկէոյ. եւ այլ պէսպէս բեռինս, եւ երկնաքար ՚ի յարճէշոյ: Այս գիւղ է թէմ Վարագայ. եւ հանդէպ իւր ունի այգեստանեայս: