Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ սահմանակից է Վանայ, Խօշապայ. եւ ՚ի Պարսից, եւ սահմանին Բաղիշոյ. ՚ի հարաւոյ` սահմանակից է Շէրհզուրայ եւ Սէհրանու, իշխանութիւն գաւառիս է ՚ի ձեռս տոհմին քրդաց որք կոչին Հաքէարի. յայն սակս եւ համօրէն գաւառն երբեմն ՚ի նոյն անուն կոչի. ունի ընդ իւրեւ վիճակս. քաղաքս, բերդս բայս. եւ բազմութիւն գիւղօրէից բնակել ՚ի քրդաց ՚ի հայոց, եւ յասորւոց:

Ճուլամէրկ. կամ Ջուլամէրկ: Բերդաքաղաք գլխաւոր համօրէն գաւառին. իշխանանիստ Հաքեարի քուրդ պէյի, կառուցել ՚ի տափակողմն փոքր լերին. իբրեւ վեցորեայ հեռի ՚ի քաղաքէն Վանայ: Են ՚ի սմա մզկիթք, մէտրէսէք, եւ այլ շինուածք շինեալք ՚ի Հաքեարի իշխանացն. բերդ սորա է ՚ի վերայ լերին յարեւմտից կուսէ քաղաքին:

Ոստան: Է փոքրիկ վիճակ ՚ի բազմաց հետէ անկաւ ընդ իշխանութեամբ պէյին Ճուլամերկի, զի յառաջն էր ՚ի գաւառին Վանայ. երկիր սորա խոտաւէտ մրգաւէտ եւ շատաջուր. անցանէ եւ գետ որ յանուն Ոստանայ կոչի. ունի գիւղօրէս իբրեւ 13 բնակեալ ընդ մեծի մասին յազգէս հայոց: Ունի գլխաւոր քաղաք Ոստան կոչեցեալ, առ հարաւային ափամբ ծովուն Վանայ. 2 ժամաւ հեռի ՚ի յԱղթամարայ կղզւոյն. եւ իբր 7 ժամաւ հեռի ՚ի քաղաքէն Վանայ յարեւմուտս հարաւոյ նորա. կառուցեալ առ արեւելեան ստորոտով քարալերին ՚ի ձորավայրի` ուր աւարտի դաշտավայրն: Բնակիչք սորա քուրդք իբրեւ 600 տունք ՚ի մի կողմն քաղաքին է տեղի պարսպապատ ուր նստի պէյն, եւ է իբրեւ այժմեան բերդ Սատանայ. են ՚ի յՈստան եւ կրկին եկեղեցիք որք այժմ են ՚ի ձեռս տաճկաց. յորոց մին յառաջագոյն կոչէր սուրբ Ստեփաննոս:

՚Ի ծայր քաղաքին որ անկանի յարեւելս հարաւոյ մերձ ՚ի ծովն է ՚ի գերեզմանատուն տաճկաց. ուր երեւի աշտարակաձեւ անկիւնաւոր շինուած ինչ կաթուղիկէիւ, որոյ բարձրութիւն հասանէ ՚ի չափ աշտարակաց Եէտի գուլէին Ստանպօլու. շինեալ համակ ՚ի սպիտակ կոփածոյ քարանց. արտաքուստ առհասարակ են քանդակք գեղեցիկ փորուածոյք ՚ի վիմի. զոր կարծեն լինել գործ ճարտարապետի Խաչի եկեղեցւոյն` որ ՚ի կղզին Աղթամար. փոքր ինչ յառաջ ոչ թողուին քրիստոնէից անցանել երիվարաւ առաջի սորա: ՚Ի գլուխ անդ քարալերին երեւի աւերակ նախնի բերդին Ոստանայ. ուր են քայքայել պարիսպք եւ աշտարակք մեծաշէնք ՚ի նախնեաց կառուցեալք. երկու ճանապարհք են ելից այսր բերդին. մին ՚ի ծովուն կողմանէ. եւ միւսն ՚ի ցամաքին կողմանէ: Ճանապարհ ելանելոյ ՚ի ծովուն կողմանէ` է կապան փորեալ ՚ի նախնեաց ընդ քարաժայռ վէմ լերին անհնարին աշխատութեամբ շրջապատայ եւ անձուկ յոյժ, մանաւանդ ՚ի վերին կողմն. ընդ որ մի միայն հեծեալ կարէ անցանել եւ այն ՚ի տեղիս հետեւակ գնալով, այս անձկագոյն վայր կապանին տեւէ իբրեւ մի ժամ իսկ ստորեւ սակաւ լայնանայ մինչեւ ՚ի ծովն. եւ այսպէս անհնարին մուտ ՚ի նախնի բերդն. զի մին կարօղ է ընդդէմ կալ հազարաց: Իսկ ճանապարհ ելանելոյ ՚ի ցամաքին կողմանէ անկանի յարեւմուտս հարաւոյ առ Քարադաշտ գեղջ. եւ է ճանապարհ հասարակ ամենայն անցաորաց. զոր բնակիչք կոչեն Վերի ճանապարհ:

Քարադաշտ. ՚ի հնումն Մանակերտ: Գիւղ հայոց իբրեւ 10 տուն, կառուցեալ ընդ զառ ՚ի վայր լերին. յարեւմուտս հարաւոյ Ոստանայ, ժամաւ եւ կիսով հեռի ՚ի նմանէ: Յիշատակի այս անուն յայսմաւ. դեկտ. 15:

Աառնոս. կամ Առնուսար: Լեառն բարձրագագաթ ապառաժուտ եւ լայնանիստ. ՚ի գլուխ լերինս է գերեզման ճգնաւորի ուրուք. ուր գնան յուխտ ՚ի տօնի վարդավառի: ՚Ի մէջ լերինս ՚ի փոքրիկ բլրակի որ անկանի ՚ի հիւսիսային կողմն լերին անդ` Ճավհար պէյն Ոստանայ շինեաց բերդ ինչ փոքրիկ, որ անկանի յարեւելս կոյս Ոստան քաղաքին:

Վառընշատ: Գիւղ հայոց յորում են տունք իբրեւ 15 ՚ի դաշտի առ Ոստան գետակաւ. ՚ի քարաշէն եկեղեցւոջ սորա որ է փոքր ՚ի միջին սահմանի առ որմով` կայ գերեզման Սբյն Եղիշէի վարդապետին, կրով պատել զկնի եկելոցն: Առ հիւսիսային ստորոտով Առնոս լերին է մենաստան սրբոյն Եղիշէի, մեծ եւ համակ քարաշէն, որպէս եւ եկեղեցի նորա որ եւ ունի կաթուղիկէ:

Սպիտակ վանք: Յարեւելս Ոստանայ իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ. կառուցել ՚ի գլուխ բլրոյն որ է ՚ի վերայ Առնոս լերին ՚ի հիւսիսային կողմն նորա. ՚ի ներքոյ նորաշէն բերդին` զորմէ պատմեցաք, բնակեալ ՚ի միանձանց, որոց բնակարանք եւ եկեղեցի համար քարաշէն, որ ունի կաթուղիկէ:

Շամիրամայ ջուր, զոր Առաքել կոչէ Շամիրամայ առու: Ակն եւ ջուր անուանի, զոր ՚ի սոյն Շամիրամայ անուն կոչեն հայք նաեւ քուրդք առհասարակ: Բղխէ ՚ի լայնածաւալ ստորոտ Առնոս լերին ՚ի տափակողմն, 6 ժամաւ հեռի յՈստանայ յարեւելեան կողմն նորա, 8 ժամաւ հեռի յԱրտամետայ յարեւելս հարաւոյ նորա. ՚ի յԱրտամետայ անցանէ ՚ի Ձուուստան, անտի ՚ի Բերդակ, եւ ՚ի յԱյգեստանեայս Վանայ. որոյ ջուր քաղցր պատուական եւ առատ, դարձուցանէ զջրաղացս, ոռոգէ զամենայն այգեստանս եւ զպարտէզս Վանայ գաւառին, եւ բաշխի ՚ի նոսա. մինչեւ ինչ խառնելոյ յայլ գետ կամ ՚ի ծով: Այլ քանզի բերէ հող բազում, յայն սակս երբեմն երբեմն մաքրեն զՁորափոր սորա իւրաքանչիւր գիւղօրէք առաջի իւրեանց, եւ զհանեալ հողն դնեն ՚ի գետեզերն. յորմէ թումբ սորա եւ ամբարտակ բարձրացել են յոյժ. ունի եւ կամուրջ ՚ի վերայ:

Մոկս, կամ Մոգս: Է վիճակ ՚ի գաւառին Ճուլամերկայ, որ ՚ի հնումն էր ընդարձակ, եւ էր մի ՚ի ԺԵ հին նահանգաց Մեծին Հայոց: Երկիր սորա բարձր յոյժ լեռնային եւ անհնարին ապառաժուտ. մինչեւ հարկադիր բնակչաց ընդ կոշկօք խիտ առ խիտ բեւեռել բեւեռս կոչեցեալ Քէֆքէֆ կամ Քաֆքաֆ առ ՚ի չսահիլ ՚ի գնալն: ՚Ի բազմաթիւ բարձրագագաթն լերանց` որք ՚ի հն էին գօտի Տորոս եւ Կորդուաց լերին, բղխեն բազմութիւն աղբերաց պատուական ջուրց. որոց ամենեցուն հաւաքեալ ժողովին ՚ի Տիգրիս կամ ՚ի Շադ գետ. յորոց մի է եւ գետակն առատահոս որ յանուն Մոկաց կոչի, եւ խառնի ՚ի Տիգրիս առ Պետար գեղջբ: Ունի եւ անտառս մեծամեծս եւ մասունս, բերէ որիզ պատուական, գինձ այսինքն գիշմիշ, չամիչ, մեղր, բամբակ. ՚ի կողմանս յայնոսիկ գտանի եւ ձէթ. ունի հանքս երկաթոյ, եւ այծ բազում. գործեն անդէն ցփսի` այն է շալի, զոր յաճախ ՚ի գործ ածեն սոսկ նաեւ բամբակախառն գործած, ՚ի պէտս գօտւոյ եւ գլխարկի:

Բնակիչք այսր վիճակի են հայք եւ քուրդք. բայց հայք խօսին ՚ի բարբառ ինչ օտար, զոր եւ ոչ իսկ վանեցիք կարեն իմանալ: ՚Ի ժամանակս նախնի օսմանեան արքայից անկանէր ընդ տէրութեամբ պէյին Ճէզիրայ, այլ սակս բռնութեան` ՚ի բազմաց հետէ անցին ընդ տէրութեամբ պէյին Ճուլամերկի. սակայն միշտ ոմն ՚ի հայոց մէլիք եւ գլխաւոր հրամանատար եղել հրամանաւ Ճուլամերկի պէյին, զամենայն իշխանութիւն ՚ի գործ ածէ, բաց ՚ի յարեան հեղութենէ: Ունի այս վիճակ բազմութիւն գիւղօրէից. որք եւ են առհասարակ թեմ Աղթամարայ, յորոց զոմանս դիցուք:

Մոկս, կամ Մոգս. եւ եղծմամբ Մէքս: Բերդաքաղաք գլխաւոր յիւրում վիճակին ուր նստի պէյն. կառուցել առ ստորոտով լերին, ընդ մէջ նորա անցանէ Մոկաց վտակն. յորոյ վերայ ունի եւ կամուրջ քարաշէն, զորմէ տե'ս նաեւ ստորեւ ՚ի Շատախ: Բաժանի այս քաղաք ՚ի թաղս 4. երկու թաղք են ՚ի մի կողմն վտակին. եւ այլ երկու թաղք ՚ի միւս կողմն: Աստանոր է մենաստանն մեծ կոչեցեալ Ամենափրկիչ ուր է գերեզման Գասպարայ, զոր ասեն լինել մի յերից մոգուցն, որոյ ՚ի դառնալն ընդ երկուց մոգուց յԵրուսաղէմայ. եւ ՚ի յօթեւանիլն աստէն, վախճանեցաւ ասեն եւ աստ թաղեցաւ. յորմէ թերեւս կոչեցաւ եւ անուն տեղւոյն Մոգս:

՚Ի հին կոնդակ ինչ վանացս` պատմի լեալ այսպիսի իմն սքանչելիք: ՚ի բնակիլ Լէնկթիմուրայ յայսմ վայրի, բնակիչք երկրին յորդորմամբ առաջնորդի վանացս զաւուրս երիս կերակրեցին զզօրս նորին. փոխարէն այնմ Լէնկթիմուր խոստացաւ առաջնորդի վանացս տալ զոր ինչ եւ խնդրեսցէ. իսկ առաջնորդին զայս միայն խնդրել ՚ի նմանէ, շնորհել նմա զայնչափ զերիս ՚ի հայոց, որչափ ինչ մարթ էր հաւաքիլ յեկեղեցի մենաստանիս. եւ հաւաքեցան ՚ի նմա սքանչելեօք 70 հազար գերիք, զոր ոչ կարէր տանիլ: Իսկ ՚ի տրտնջել վասն այսր զօրացն բռնաւորին, հրաման ետ երթալ առնուլ զնոսա. բայց սքանչելիք տեառն պահել զնոսա. ոչ ոք ՚ի զօրաց կարաց երբէք գտանել կամ տեսանել զմենաստանն, վասն կոչեցաւ ապա մենաստանն Ամենափրկիչ:

՚Ի վերայ քարաժայռ բարձրագլուխ լերին ուր ոչ հասանէ գնտակապահ հրացանի. ունի բերդ ամուր. որոյ ճանապարհ եւս է ապառաժուտ եւ շրջապտոյտ: Ունի այս քաղաք զանազան պտուղս, եւ կաքաւ բազում: Սաստիկ լինի ՚ի սմա հիւս կամ ուսին:

Յաղին: Գիւղ հայոց իբրեւ 40 տուն. հեռի ՚ի Մոկս քաղաքէն իբրեւ ժամս երիս ՚ի հարաւակողմն նորա. մերձ ՚ի վտակն Մոկաց ՚ի դաշտավայրի: Ունէր սա յառաջագոյն բերդ քարաշէն, զոր շինեաց իւրովք ծախիւք անուանի մէլիքն հայկազուն Յովիկ կամ Յովհաննէս. ծախել իբրեւ 200000 ՚ի շինութիւն նորա. եւ գոլով մեծատուն յոյժ եւ այր ճարպիկ. զորս յինքն ժողովեալ, զօրացաւ նաեւ ՚ի վերայ այլոց քուրդք պէյից. եւ ընդ կամաց իւրոց փոփոխէր զնոսա, եւ զայլ բազում իշխանութիւնս ցուցանէր. մինչեւ երեւիլ փոխանորդ պէյին Ճուլամերկի. այլ զշարել քուրդք կողմանցն Խիզանի եւ Շիրուանի, ՚ի վերայ եկեալ պաշարեցին զսա ՚ի սմին բերդի ուր միշտ ամրանայր. եւ ՚ի ծածուկ հնարիւք իմն հրազինուք վիրաւորեալ զնա սպանին, առել եւ զբերդն գտին յորմունս նորա հիւսեալ անօթովք դրամս. վսյ մինչեւ ՚ի հիմունս քակեցին յամին իբրեւ 1773 առ ՚ի գրաւել զամենայն թաքուցել դրամս:

Առուանից ձոր. Էր մի ՚ի հին գաւառացն Մոկաց նահանգին, իսկ այժմ գիւղ կառուցել ՚ի Ձորագետի, որ նոյնպէս կոչի Առուսանից ձոր. 6 ժամաւ հեռի ՚ի Մոկս քաղաքէն յարեւմուտս հարաւոյ նորա. բնակիչք նորա քուրդք իբրեւ 1000 տունք:

Գէտէզր: Գիւղ հանդէպ վերոգրել Առուանից ձորոյ կէս ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ. ՚ի միւս կողմն գետակին. բնակիչք իր իբրեւ 30 տունք հայոց:

Փակահնէր: Գիւղ հայոց իբրեւ 30 տուն. հեռի ՚ի գեղջէն Առուանից ձորոյ իբրեւ մի ժամ. առ նովին Ձորագետով:

Սորբ: Գիւղ հայոց իբրեւ 30 տուն առ Մոկաց վտակաւ, բայց ՚ի վիճակի Առուանից ձորոյն, իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի յԱղինէն յարեւմուտս հիւսիսոյ նորա: Լինի աստ տանձ պատուական, որ յանուն գեղջն կոչի սորբայ տանձ: Իբրեւ կէս ժամաւ հեռի ՚ի գեղջէն` է Սորբայ վանք քարաշէն, ՚ի ծառախիտ եւ ՚ի զուարճալի վայրի:

Նանէնից վանք: Մենաստան քարաշէն ՚ի վերայ լերին, 2 ժամաւ հեռի ՚ի զԱղինէն յարեւելեան կողմն նորա:

Ապարանք: Գիւղ հայոց իբրեւ 40 տուն ՚ի վերայ լերին իբրեւ 4 ժամաւ հեռի ՚ի Մոկաց վտակէն. եւ ՚ի քաղաքէն Վանայ իբրեւ եռօրեայ յարեւմուտս հարաւոյ նորա: Իբրեւ քառորդաւ հեռի ՚ի գեղջէս` է Ապարանից վանք քարաշէն, եկեղեցի նորա ունի կաթուղիկէ, յառաջակողմն նորա ՚ի դասին ՚ի քարինս հիմանց` երեւի վէմ ինչ արտաքս կարկառեալ քան զայլ շրջակայ վէմսն. ուր ամփոփեալ կայ ասեն մասն խաչափայտին բերել յաւուրս Վասլի եւ Կոստանդեայ յամի 983 զորմէ տե'ս ՚ի ճառս Ապարանից խաչին:

Պէքար: Գիւղ քրդաց յեղջեր անդ` ուր Մոկաց վտակն խառնի ՚ի Տիգրիս կամ ՚ի շատ. հեռի յԱպարանից իբրեւ 6 ժամաւ: Լինի ՚ի սահմանի սորա որիզ, չամիչ, գինձ այն է գիշմիշ, եւ նուռն:

Փառ: Գիւղ հայոց յորում են տունք իբրեւ 30. ՚ի Ձորագետի որ յանուն սորա կոչի Փառաձոր. իբր 3 ժամաւ հեռի ՚ի Մոկաց քաղաքէն յարեւմուտս նորա:

Փուլենց: Գիւղ հայոց իբրեւ 30 տուն, հեռի ՚ի Փառէն կէս ժամաւ ՚ի նմին Փառաձորի, ուր գտանին եւ այլ գիւղօրէք:

Շինու ձոր: Ձոր հեռի ՚ի Մոկաց քաղաքէն իբրեւ միօրեայ, յորում ոչ սակաւ գիւղօրէք գտանին առհասարակ հայոց. եւ զի գտանի ՚ի սմա հարուստ հանք երկաթայ. բնակիչք ամքին են դարբինք եւ երկաթագործք պարապեալք մանաւանդ ՚ի շինութիւն բեւեռաց ՚ի բեւեռել ընդ կօշկօք սակս ապառաժուտ գոլոյ երկրին, որպէս պատմեցաք ՚ի վերոյ. եւ ՚ի շինութենէ աստի կոչեցաւ ասեն Շինու ձոր:

Շատախ: ՚Ի գաւառին Ճուլամերկի, ուր նստի մէլիք յազգէս հայոց. եւ ՚ի գործ ածէ զամենայն իշխանութիւն եւ զդատաւորական պաշտօն. զի ոչ թողուն քուրդ պէյից նստիլ աստէն, որպէս եւ ՚ի Մոկս: Իբրեւ երկու աւուրբք հեռի ՚ի քաղաքէն Շատախոյ բղխէ Տիգրիս կամ Շադ գետն. որ աստէն յանուն վիճակին կոչի Շատախա գետ. եւ թերեւս անունս Շադ, զոր քուրդք եւ այլ ազգք տան մասնաւորապէս Տիգրիս գետոյ. է համառօտեալն անուանս Շատախ. քանզի բնակիչք զայս վտակ համարին մեծ ակն Տիգրիսի:

Ունի այս վիճակ բազմութիւն գիւղօրէից ընդ մեծի մասին բնակեալ ՚ի հայոց եւ ՚ի սակաւուց քրդաց. եւ են թեմ Աղթամարայ: Նոյն թուի մեզ լինել, կամ մի ՚ի յԱկանց որ Էսվէտ ջուրն, զորմէ Քեաթիպ չէր ՚ի ստորագրելն զջուրն Բաղիշոյ գրէ այսպէս: Ապի Պիտլիս (այսինքն ջուր Բաղիշոյ) սա առաջի Ռէշէն բերդին ընդ ջրոյն Էսվէտի խառնի. որ բղխի յերկուց ականց, ակն մեծագոյն վտակին ելանէ մերձ ՚ի բերդն Մէքս (Մոկս) յայրէ Իմեքէ լերին` որ է այր մեծ. այս ջուր խառնել ընդ գետակին Մէնսուպայ, եւ յետոյ առ Սղերտիւ առաջի զերես բերդին միակցի ընդ ջրոյն Պիտլիսի մերձ ՚ի Ռէշէն. ՚ի միջին սահմանի ջրոյն է վէմ ինչ որ կոչեն Դարընճա գայասի. սակաւ յոլովախուռն մրջմանց որ ՚ի նմա:

Շատախ: Քաղաք գլխաւոր ՚ի համանուն վիճակին առ սրընթաց գետովն Տիգրիսիւ կամ Շատախ: Բնակիչք սորա տունք իբր 500 ըստ մեծի մասին յազգէս հայոց եւ սակաւք ՚ի քրդաց:

Աղբակ, տաճկերէն կոչեցել Աղբատ: Վիճակ փոքր ՚ի գաւառին Ճուլամերկի. ՚ի սմա է վանք Բարդուղիմեայ Առաքելոյն իբր եռօրեայ հեռի ՚ի Վանայ: