Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Յայլազգեաց աղաւաղանօք կոչի Սիվէրէք ՚ի հնումն Սեւաւերակ: Կոչեցաւ այսպս, զի հող նորա եւ քարինք առ հասարակ են սեւորակ, եւ մնացորդ հին շիջեալ հրաբուխին: Այս գաւառ ապառժուտ ձգի մերձ ՚ի յԵփրատ յարեւելեան կողմն նորա. եւ առ արեւմտեան ստորոտով Սեաւ լերին` կոչեցեալ Գարաճայ տաղ: Երկիր որ ապառաժուտ գոլով, ունի այգիս պտղաւէտս, որք բաց ՚ի յայլ պտղոց առատ բերեն ընկոյզ, նուռն, եւ մանաւանդ ազգս ազգս խաղողոյ ազնիւ յոյժ. յորս է տեսակ ինչ` որ ՚ի խորին ձմերային ժամանակի հազիւ հասունանայ. բերէ եւ տեսակ ինչ վայրենի Շամ ֆըստըխի: Եւ ՚ի Սեւէրէկ գիւղաքաղաքէ մինչ ՚ի կամուրճ գիւղաքաղաք ունի անտառ պէսպէս վայրի ծառոց, յորս գտանին նաեւ խնձորենիք եւ տանձենիք: Էշ գաւառիս` բազում եւ անուանի:

Պէյ որ հպատակ փաշային Տիարպէքիրոյ, ունի ընդ իւրեւ բազմութիւն գիւղօրէից. որոց բնակիչք քուրդք եւ հայք:

Սեւէրէկ: Գլխաւոր գիւղաքաղաք համօրէն գաւառին, յարեւմուտս հարաւոյ քաղաքին Տիարպէքիրոյ կամ Ամթայ եւ ՚ի հիւսիսակողմն Ուռհայոյ երկորեայ հեռի ՚ի նմանէ: Բնակիչք սորա տունք իբր 1000, յորոց իբր 200 են հայք, իսկ մնացեալքն տաճիկք մանաւանդ միլլի քուրդք, որք են բազումք:

Պակազի: Գիւղաքաղաք` ուր նստի վօյվօտայ որոյ բնակիչք խառն:

Միլլիուրայ: Գիւղաքաղաք ՚ի սահմանին Սեւէրէկայ, հեռի ՚ի յԱմթայ իբր 28 ժամաւ, յորում են բազմութիւն միլլի քրդաց. յորմէ եւ կոչեցաւ յայս անուն որ նշանակէ պալատ կամ բնակութիւն միլլի քրդաց, ուրանոր առնուն պաճ, այսինքն տուրս ՚ի ճանապարհորդաց: Մեծ վաճառ սորա է պատուական նկարեն նուրբ գորգն, այսինքն խալի եւ սէճճատէ, զորս գործեն կանայք քրդաց գրեթէ ամքին. եւ անբաւ բազմութիւն պարարտ ոչխարաց եւ կաթնեղինաց:

Շրջակայ ոլորտ որ բարեբեր, յորում լինին բազում ազգ մրգեղինայ. բայց քան զայլս պատուական եւ առատ խաղող, սեխ, եւ մեղրապոպ:

Գարաճայ տաղ. ՚Ի հն Սէաս չիտան. որ է մասն արոսի: Է երկայնաձիգ գօտի լերանց, որ շրջապտոյտ աղխաղխմամբ ձգի յարեւելս մինչ ՚ի Պարսս, եւ անդր եւմ մանաւանդ ՚ի հիւսիսակողմն. որք ՚ի հնումն առհասարակ կոչէին Տուրոս, զորմէ տե'ս ՚ի հին Հայաստան: Բայց Գարաճայ տաղ որպէս եւ ՚ի հնումն Սեաւ լեառն կոչի այն մասն միայն Տորոսի, որ է ՚ի մէջ Տիգրիսի եւ Եփրատայ. եւ ձգի ընդ մէջ Տեւէրէկի Ամթայ Մերտինոյ եւ Ուռհայոց: Կոչեցաւ ՚ի հնումի Սեաւ եւ այժմ Գարաճայ` որ զնոյն նշանակէ, վասն զի են լերինքառհասարակ սեւացեալք. եւ հող եւ առապարք նոցա` եւ մնացորդք հին շիջել հրաբուղխին, ոչ միայն այս լերինք, այլ նաեւ շրջակայ երկրին առհասարակ` կապան, ջերմուկ, արզնի եւն. որպէս առաւել եւս յայտնի ցուցանէ նիւթն հոսել ՚ի հրաբուղխէ Լավա կոչեցել, որ գտանի ՚ի տեղիս տեղիս հարուստ տարածութեամբ: Բաց յայլ ջրոց` բղխեն ՚ի վերայ լերինս երկու աղբերակունք եւ առուք. որոց ապա միացեալ գործեն վտակ մեծ կոչեցել Կէօքջէ սու, որ թափի ՚ի Տիգրիս կամ ՚ի Շադ ՚ի վերայ վտակին է եւ կամուրջ քարաշէն: Բղխէ եւ այլ վտակ որ նոյնպէս խառնի ՚ի Տիգրիս: Այս լերինք են ՚ի ձեռս միլլի քրդաց, որք եւ իբր 80000 վրանք. յորոց բազումք են կէօչէրէվլի այսինքն թափառականք եւ բնակին ՚ի սոսա զամիսս 4. սկսեալ ՚ի մայիսէ մինչեւ ՚ի յօգոստոս, ուր եւ չունին ինչ երկիւղ ՚ի թշնամեաց. զի է տեղի ապահով սակս դժուարակռիւ բարձրութեան լերանց. են ՚ի նոսա եւ բերդք անառիկք կոչեցեալք` Թելքիարան. Թէլճէզիր. Ճալապ. Էնծէլի. եւն:

Այս Միլլի քուրդք` են արք կորովիք քաջամարտիկ գազանաբարոյք եւ վայրենիք ապստամբք ՚ի տրութեն օսմանեանց. ունին գլխաւոր պէյ որ մեծ է իշխանութեամբ երեւելի գտաւ ՚ի նա յաւուրս սուլթան Համիտին Թէմիւր կամ Թիմուր. որ զփաշայութեան անուն էառ յինքն ընդ որում էին 40 հազար տունք քրդաց. եւ 70 հազար հեծելալօրք ընդ մեծի մասին եէզիտիք: Ընտրելագոյնք ՚ի զօրս մանաւանդ քրդաց եւ եէզիացոց էին առ սմա. ընտիր նժոյգ քիահէյլան երիվարք մատակք` որպիսիք ոչ գտանին այլուր` էին առ սմա. ամենեւին ոչ թողլով ՚ի զուգաւորիլ ընդ ձիս. կաթամբ սնուցանելով եւ գարեօք կերակրելով 8 օդդա յաւուրն միանգամ, ոչ տալով բնաւ ջուր ՚ի յարբումն, կամ յարդ եւ այլ խոտ ինչ ՚ի կերակուր եւ զօրն ողջոյն թողլով յարեւու. այսպիսի մատակ նժոյգք յորժամ մատնեն ՚ի պատերազմ սլանան ոչ իբրեւ երիվարս, այլ իբրեւ թռչունս օդապարիկս. զաւուրս երիս կռուին անըհատ, ոչինչ խոնջեալք եւ ոչ իսկ բացեալք զբերանն առ տագնապ շնչոց, որպէս դէպ լինի յայլ երիվարս, եւ յայլ ամենայն կենդանիս:

Այսպիսի պատրաստութեամբ ինքն հանդերձ եղբօրորդւովն սփռեալ կայր աստ եւ անդ, տիրապետեալ ընդ ամենայն Միջագէտս եւ ընդ շրջակայ սահմանս, կալել ունելով զանցս կարաւանացն առնոյր ծանր պաճ այսինքն տուրս, եւ այնպէս արձակէր: Բազում անգամ եւս արշաւէր աստ եւ անդ. եւ քանդել զգիւղօրէս յաւարի առնոյր զամ, ամի ամի 20 հազար առնոյր ՚ի Տիարպէքիրոյ. 40 երբեմն նաեւ 50 հազար այնոյր յՈւրֆայոյ. զի առաւել բռնակալեալ ունէր ՚ի նահանգն Ուրֆա. եւ յամենայն առաւել բռնակալեալ ունէր ՚ի նահանգն Ուրֆա. եւ զամենայն շրջակայ սահմանաց ժողովէր տասանորդս եւ հարկս. ապա ձեռնամուխ եղեւ իշխել նաեւ ՚ի Հալէպ: Փաշայն Տիարպէքիրոյ բազում անգամ ել ՚ի վերայ Թէմիւր փաշային` բազմաձեռն զնդաւ իբրեւ 18 հազարաւ, բայց սորա քաջութիւն այնչափ ահեղ էր ՚ի պատերազմի, զի նուազ զօրօք զորս ունէր յայնժամ առ իւր, ցան եւ ցիր առնոյր զայնչափ մեծ բանակ մանաւանդ քաջութիւն դստէր իւրոյ, որոյ բռնութիւն արտաքոյ իգական բնութեան ՚ի յարձակիլն ՚ի մէջ զօրաց իբրեւ զփոթորիկ ինչ շփոթել խռովէր զամ բազմութենէ շրջակայ զօրացն. նման անուանի նահատակացն՚ի պատերազմի: Բայց յաւուրս սուլդան Սէլիմի թօթափել ՚ի զօրութեան, փախեաւ ՚ի կողմանս Հզուայ: