Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ երեւի լինել հին Գըզէզ գաւառն Աղձնեաց նահանգին. մանաւանդ զի բերէ նաւթ եւ գղթոր. զորս բերէր եւ Աղձնեաց նահանգն, անկանի յարեւելս հարաւոյ Սասնոյ: Օդ գաւառիս ջերմ յոյժ եւ վատ. յայն սակս կոչի ՚ի քրդաց վասն ջերմութեանն պռի, որ նշանակէ ձմերանոց. յամարայնի յաճախեն տենդք սաստիկ յոյժ: Երկիր սորա է հովիտ պատեալ յերկուց կողմանց լերամբք, եւ ՚ի լերանց անտի առուք երկու հոսեալ, միանան ապա ընդ միմեանս եւ կազմեն գետակ` որ կոչի Ապի Երզէն. այսինքն Ջուր Էրզէնի. յորոյ վերայ կայ կամուրջ քարաշէն. եւ ՚ի վայր կոյս Հըսնիքիյֆին խառնին ՚ի Տիգրիս կամ ՚ի Շադ. երկիրն ուր հոսին երկու առուքս եւ ապա միանան, լինի իբրեւ կղզի շրջապատեալ ՚ի ջուրց. յայնմ վայրի կառուցեալ կայ Խզու քաղաք:

Բերէ ցորեան ընտիր, գարի, որիզ առատ, բամբակ, եւ գղթոր. (որ եւ առատ բուսանէր ՚ի հին Աղձնեաց նահանգին): Բերէ գրեթէ զամ տեսակս պտղոց, խաղող յորմէ եւ գինի առատ եւ ազնիւ. թուզ, սալոր, ծիրան, պէսպէս տեսակս պատուական տանձի եւ խնձորոյ. սերկեւիլ, հունապ, փշատ եւն: Լինին ՚ի նմա նաեւ պէսպէս ծաղկունք անուշահոտք, վարդ, շուշան, բրաբիոն, հարսնամատն այն է նունուֆար. մեռոն ծաղիկ, մանուշակ, եւ այլ այսպիսի տեսակք ծաղկանց անբաւ: Լինի նաեւ նաւթ սպիտակ, մեղր առատ յոյժ, գազպէ, աղ սպիտակ ՚ի զանազան տեղիս. թիւթիւն պատուական մանաւանդ ՚ի գիւղն` Սարիճ, եւ ձիք մեծագինք քիահէյլան, որք կոչին Քիւրիտ աթլարը:

Գոլով հիւքիումէթ, իշխանութիւն գաւառիս է ՚ի ձեռս պէյին որ է ինքնագլուխ, եւ ոչ է ընդ իշխանութեամբ փաշային Տիարպէքիրոյ. եւ գրեթէ միշտ է պատերազմ ՚ի մէր փաշային եւ բնակչաց սորա. ունի ընդ իւրեւ բազմութիւն գիւղօրէից, որոց բնակիչք ընդ կիսոյն քուրդք եւ ընդ կիսոյն հայք. որք ոչ որոշին ՚ի տաճկաց. զի գլխարկ հայոց է սպիտակ որպէս եւ տաճկացն. հայք ո'չ տան անդ հարկս. որպէս եւ յայլ կողմանս ինչ քրդստանու համարձակ կատարեն զպաշտօն քրիստոնէութե, մինչեւ յայտնի տանել առ հիւանդս զսրբութիւն յայտնի պատարագել եւն: Են անդ եւ ասորիք` որք կրօնիւ անուանին եագուպիք. նաեւ ասորեստանեայք` որք կրօնիւ անուանին նաստուրիք, եւ զանազան ցեղք քրդաց, ասա բնակի այժմ նաեւ ցեղն Սըլիվանցի վարեալ յերկրէն Մշոյ: Են եւ եւս գիւղօրէք յորս բնակին եէզիտք գրեթէ համաչափ թուոյ ցեղից քրդաց, այս եէզիտիք Հզուայ բաժանին յերկուս ցեղս, որք կոչին Ախըկան եւ Նախիպան: Բնակիչք գաւառիս գործեն խոշոր գորգս, կապերտս եւ գուլպայս ասուեղէնս: Խզու կամ Հզու: Գլխաւոր բերդաքաղաք գաւառին ուր նստի պէյ իւր. չորեքօրեայ հեռի ՚ի Մշոյ եւ երկօրեայ կամ եռօրեայ ՚ի յԱմթայ. առուք շրջակայ լերանց ՚ի բացուստ շրջապատեն զտեղին` յորում կառուցեալ է այս քաղաք իբրեւ կղզի: Բնակիչք սորա իբր հազար տուն, ընդ կիսոյն քուրդք, եւ ընդ կիսոյն հայք. եւ է թեմ մենաստանի սրբոյն Պետրոսի` որ ՚ի Սասուն:

Հեռի ՚ի Խզուայ իբր ժամաւ միով առ ջրով, է մենաստան քարակերտ, որ կոչի Կոնոնոսի վանք. ռամկօրէն Եօթ դասու կանոնս. ունի եկեղեցի վայելուչ օրօրօցաձեւ. արտաքոյ ՚ի ձախակողմն մտից կից ընդ որմն եկեղեցւոյն է տապան սրբոյն, առ որ գնան յուխտ նաեւ քուրդք, եւ կոչեն Շէյխ իւրմեր. յոր անուն կոչեն եւ զեկեղեցին: քառորդաւ ժամու հեռի աստի է մենաստան Ատովմեանց, որ այժմ եւ աւերել: Վանք Կանոնոսի ունի ՚ի շրջակայս լիճս աղի, յորս արձակել այլուստ ջուր` դառնայ յաղ. զորս այժմ գրաւեցին տաճիկք: ՚Ի թեմի սորա են գիւղօրէք իբր 200. յորոց յամս ինչ կէսն շինին, եւ միւս կէսն աւերին. իսկ յայլում ամի աւերեալ գիւղօրէքն շինին, եւ շինեալքն եղծանին:

Մեծամեծ գիւղօրէք ՚ի նոսա են Զօխ. ուր են տունք իբր հազար. հայոց իբր 150, ասորւոց 50, իսկ մնացեալքն քրդաց. այժմ աստ նստի պէյն հզուայ, փախուցել ՚ի Սասնոյ` որ նստէր յառաջ:

Պարա: Էր գիւղ մեծ, յորում էին տունք իբր հազար, առհասարակ հայք, որոց այժմ աւերեալ մնացին իբր 70 տուն. ունի եւ մենաստան Տղայ մանուկ` կոչեցեալ:

Զըվընկ: Գիւղ ՚ի դաշտի նախիպան եէզիտցոց` իբր 500 տանց:

Ռընտուան: Գիւղ եէզիտցոց ՚ի բլրի ուր են տունք իբր 200. գտանին եւ ՚ի հայոց տունք իբր 50, հնդձ եկեղեցեաւ կոչեցել Սբ Գէորգ. ուր համարձակ կատարեն զպաշտամունս քրիստոնէուե, առաջի գեղջս անցանէ ջուրն կոնոնոսի վանաց: Վիճակ գեղջս կոչի Պէրէք եւ Պամարտի աբըկան, որ է անուն ցեղի նոցա:

Միճէտ աղի պամարտ: Վիճակ 6 ժամաւ հեռի յառաջնոյն, յորում են գիւղօրէք իբր 20. յորոց իբր 10 բնակեալ են ՚ի հայոց, եւ 10 ՚ի քրդաց, ՚ի գիւղօրէս ինչ գտանին եւ ասորիք:

Ճրշան: Գիւղ յորում են տունք քրդաց իբր 500. իսկ հայոց 5. 6:

Միւլիֆան: Որ պարտ է լինել Մլէհվան, որ ՚ի բարբառ արաբացւոց նշանակէ Ալլեհանք. զի ՚ի լնուլն զջուրս աղի ջրհորոց ՚ի դուրս, դառնայ յաղ սպիտակ. յորմէ տանին աստ եւ անդ:

Սըլհ: Գիւղ յորում ելանէ աղ:

Բերդ: Յայս գիւղ է բնական բերդ յապառաժուտ բլրի, ուր նստին հօրեղբօրորդիք պէյին. 20 տուն են ՚ի նմա հայոց, եւ իբր 100 քրդաց:

Պառընջ: Գիւղ յորում են իբր 50 տուն հայոց:

Հաֆըք: Յայս գիւղ են 10, 15 տուն հայոց, ուր ելանէ հունաբ:

Հըզիաթ. Ամերիկ. Մրէրիկ: Երեքին սոքա որոց բնակիչք են խառն, եւ այլ գիւղօրէք որք ձգին մինչեւ ՚ի Զըվընկ գիւղ Իսքեան աղային (որ այլ է ՚ի վերոգրեալ Զըվընկէ), թէպէտ եւ են ՚ի Հզու, սակայն Մուսերիք եւ Սառմնցիք տիրեն, որք են ՚ի Սուսան գաւառ: