Գաւառ
Տիարպէքիրոյ
ընդ
իշխանութեամբ
Մատէն
Էմինիին.
ձգել
յարմտեան
կողմն
Տիգրիս
կամ
Շադ
գետոյ:
Ունի
՚ի
հիւսիսակողմն
գաւառին
՚ի
սահմանակցութեան
Խարբերդի
ծովակ
կամ
լճակ,
որ
՚ի
տաճկաց
կոչի
Կէօճիաք
որ
զնոյն
նշանակէ.
՚ի
հն
կոչէր
ծովք.
հեռի
՚ի
գիւղաքաղաքէն
Արզնի
իբր
24
ժամաւ,
անկել
է
սա
՚ի
մէջ
երկուց
երկայնանիստ
ապառաժուտ
լերանց,
որք
կոչին
Ծովուց
լերինք.
շրջապատ
լճակիս
տեւէ
ժամս
իբրեւ
12.
ջուր
նորա
քաղցր
եւ
վճիտ,
յստակ
նորա
խիճային.
ունի
բազմութիւն
մանրձկանց`
զոր
կոչեն
Խտուտ.
եւ
յաղեալ
տանին
այսր
անդր,
որ
նման
է
ամենեւին
Կիւմիւշ
ձկան
ծովու
ընդ
չափուն
եւ
ընդ
համայն:
Յարեւմտեան
կողմն
է
կղզեակ,
եւ
գիւղ
՚ի
նմա
յորում
են
60
տունք
առհասարակ
յազգէս
հայոց,
որք
ընդ
մեծի
մասին
են
արուեստաւորք,
ոստայնանկք,
ներկարարք,
դերձակք
առ
՚ի
յօրինուած
զգեստուց
քրդաց,
ունին
եւ
նաւակս
երկուս,
զմին
վասն
անասնոց
իւրեանց.
եւ
զմիւսն
վասն
մարդկան.
քանզի
արտաքոյ
կղզւոյն
շուրջանակի
զլճակաւս
ունին
իւրեանց
արտորայս,
այգիս,
պարպէզս,
եւ
հօտս
եւ
անգեայս
ուստի
պէտս
ունին
բնակիչքն
ելումուտս
առնել.
եւ
ամենայն
ընդ
ամէ
վասն
այսր
գնեն
կարգաւ
զոմն
՚ի
պաշտօն
նաւավարութես
այսորիկ.
է
անդէն
՚ի
կղզւոջն
եւ
եկեղեցի
կոչեցել
Սուրբ
Նշան,
ուր
ցուցանեն
զմասն
ինչ
՚ի
կոնքոյ,
յորում
լուաց
տէրն
մեր
զոտս
աշակերտաց:
Իշխանութիւն
կղզւոյս
եւ
գեղջս`
է
՚ի
ձեռս
միոյ
՚ի
պէյիցն
Խարբերդու,
որում
տան
զհարկս
եւ
զհասս
իւրեանց:
Այս
կղզեակ
կամ
գիւղ
՚ի
գիրս
մեր
կոչի
Դղեակ
ծովք.
որ
եւ
եղեւ
առ
ժամանակ
մի
աթոռ
կաթուղիկոսի
՚ի
ԺԲ
դարուն:
Ունի
Արղնի
բազմաբեր
այգեստանեայս,
յորս
մի
միայն
որթ
տայ
բեռն
մի
խաղողոյ,
եւ
երբեմն
աւելի
եւս,
եւ
մի
ողկոյզն
կշռէ
2
նաեւ
3
օգգա.
գինի
սորա
որ
է
սեաւ`
առատ
յոյժ
եւ
ընտիր.
զորս
պահեն
յանօթս
կաւակարտս.
եւ
տանին
աստի
՚ի
շրջակայ
սահմանս,
մանաւանդ
՚ի
յամիթ.
որոյ
մի
օգգան
վաճառի
՚ի
յարզնի
4
փրյ:
՚Ի
լերինս
իւր
ունի
հանքս
արծաթոյ,
պղնձոյ,
եւ
մանաւանդ
ոսկւոյ
3
ժամաւ
հեռն
յԱրղնոյ,
եւ
իբր
չորեքօրեայ
հեռի
՚ի
հանքաց
կապանին.
են
անդէն
10
բովք
(օճախք)
վասն
արծաթոյ.
եւ
15
վասն
պղնձոյ:
Եթէ
սաստիկ
աշխատեսցին
բերէ
օր
ընդ
օրէ
15
կամ
20
օդդա
արծաթ
ոսկեխառն.
բայց
ոչ
նոյնչափ
մտանէ
՚ի
գանձն
արքունի:
Մի
պաթման
պղնձոյ
որ
է
6
օդդա,
վաճառի
անդէն
իբր
70
կամ
75
փբյ:
Ընդ
ժամանակս
ինչ
գտաւ
՚ի
սահման
գաւառիս
ջուր
ինչ
ընդերկրեայ.
որ
զերկաթս
փոխէր
՚ի
պղինձ.
զորեւ
՚ի
գործ
ածին
ընդ
ժամանակս
ինչ.
բայց
վասն
ոչ
բերելոյ
շահ
առաւել
քան
զծախսն.
խափանեցաւ:
Ունի
ընդ
իւրեւ
գիւղօրէս
նաեւ
վիճակս:
Արզնի
կամ
Արզնուտ:
Գիւղաքաղաք
համանուն
գաւառին
կառուցել
՚ի
դժուարին
գիրս
՚ի
կող
լերին,
առ
որով
անցանէ
վտակ
ինչ
Տիգրիսի.
18
ժամաւ
հեռի
՚ի
յԱմթայ:
Բնակիչք
սորա
տունք
իբր
400
որք
ընդ
մեծի
մասին
են
տաճիկք.
իսկ
մնացեալքն
հայք.
յերիս
բաժանեն
զայս
գիւղաքաղաք
կոչելով`
Վերին
քաղաք
Միջին
քաղաք,
եւ
Ստորին
քաղաք.
՚ի
վերինն
եւ
միջինն
են
մի
եկեղեցի:
Այս
գիւղաքաղաք
ոչ
գոյր
իբր
200
ամօք
յառաջ,
այլ
համօրէն
լեառն
էր
անտառ
լի
առիւծովք
եւ
այլովք
գազանօք,
իսկ
՚ի
յաւերիլ
շրջակայ
գիւղօրէից
որ
՚ի
դաշտին
Արղնոյ,
ժողովեալ
բնակչաց
յայսմ
վայրի
հիմնեցին
զսա.
եւ
մինչեւ
ցայժմ
՚ի
տօնի
եկեղեցւոյ
իւրաքանչիւր
եղծել
գեղջ`
բնակիչք
նորին
(յիշելով
աւանդութեամբ
զլինել
իւրեանց
՚ի
նոյն
գեղջէ)
գնան
անդ
յուխտ,
յեկեղեցեաց
ամանք
են
ամայիք,
ոմանք
կիսաւերք,
կոչեցեալք
Սուրբ
Կիրակոս,
Սուրբ
Եղիաս,
Սուրբ
Մամաս,
Սուրբ
Լուս`
որ
է
քակեալ
բոլորվին.
Աստուածածին,
եւն:
՚Ի
գլուխ
լերին
է
բերդ
զօրաւոր
՚ի
նախնի
ժամանակաց
կառուցել
յորում
են
բնակութիւնք
տաճկաց,
որք
թէպէտ
ազատեն
՚ի
տրոց
(սալեանին),
սակայն
զբանտարկեալսնդ
երբեմն
երբեմն,
նոքին
պարտական
են
պահել:
Բարձրահայեաց
Աստուածածին:
Մենաստան
անուանի
՚ի
կատար
վերոգրեալ
լերին.
որ
սակս
բարձրութեան
գրիցն
կոչեցաւ
յայս
անուն.
զեկեղեցի
սուրբ
Թադէոսի
Առաքելոյն`
ասեն
հիմնեալ
յանուն
Աստուածածնի.
բայց՚ի
ԺԳ
դարուն
Նաղաշ
Մկրտիչ
վարդապետ
եպիսկոպոս
Ամթայ
տեսեալ
զաւերումն
Նփրկերտի
կամ
Միւֆարղինոյ
զբազմութիւն
՚ի
նշխարաց
սրբոց
բարձեալ
անտի
՚ի
վերայ
գրաստուց
տարաւ
ամփոփեաց
՚ի
սուրբ
Կարապետն
Մշոյ.
յԱռաքելոց
վանս,
եւ
այլուր.
յորոց
բեռինս
եօթն
բերեալ
աստ,
նորոգ
շինեաց
զեկեղեցին
գմբեթաւոր
շինուածով
՚ի
ՊԽԴ
թուականին,
որպէս
գրեալ
կայ
՚ի
վերայ
դրան
նորա,
՚ի
ներքոյ
սեղանոյն
ամփոփել
զնշխարս
սբց.
որոյ
վասն
պատուեալ
կայ
տեղին
յամցունց:
Պատկեր
Աստուածածնի
սբ
՚ի
սեղանն
անդ,
նկարել
գոլով
ընդ
նախնեաց
օրինակի,
յաճախելն
առ
սա
նաեւ
ուխտաւորք
յունաց`
որք
գան
հանդերձ
ընտանեօք
իւրեանց
՚ի
յԱրղնոյ
Մատէն
գեղջէ.
զայս
պատկեր
Յոհաննէս
վարդապետ
արղնցի
՚ի
ԺԷ
դարուն
՚ի
Լէհաստանէ
ածեալ
ընդ
իւր,
եդ
՚ի
սեղանի
փոխան
առաջին
պատկերին:
Իսկ
հիմն
շինուածոց
մենաստանիս
եղեւ
՚ի
ՌՃԺԲ
թուականին
՚ի
ձեռն
Եղիազարայ
կաթուղիկոսի.
նախ
քան
զնստիլն
յաթոռ
կաթուղիկոսութեան.
զի
յառաջագոյն
միայն
եկեղեցի
կայր
առանց
մենաստանի.
՚ի
ժամանակս
բաղիշեցի
Նուրտինեան
Աբրահամի
առաջնորդին`
(որոյ
գերեզման
է
առաջի
դրան
եկեղեցւոյս),
այրեցաւ
փուռն,
խոհարանն,
եւ
մառանն
մենաստանի,
զորս
ապա
Կարապետ
վադապետ
Լուսիկ
աշակերտ
վերնոյն
շինեաց
դարձեալ
յաւուրս
սուլդան
Մուսդաֆային:
Այս
մենաստան
յառաջագոյն
էր
աթոռ
առաջնորդին
Տիարպէքիրոյ.
մանաւանդ
յամարայնի,
բայց
՚ի
նորումս
առաջնորդութիւն
մենաստանիս
բաժանեցաւ
յառաջնորդութեան
Տիարպէքիրոյ:
Արղնոյ
մատէն:
Գիւղ
3
ժամաւ
հեռի
յԱրղնի
գիւղաքաղաքէն.
ընդ
մէջ
նորա
անցանէ
ջուր
յորոյ
՚ի
մի
կողմն
բնակին
հայք,
եւ
՚ի
միւս
կողմն
յոյնք.
երկոքին
եւս
ունելով
մի
մի
եկեղեցի.
եւ
են
առհասարակ
գործավարք
հանքի
ժողովեալ
գոլով
աստի
եւ
անտի.
են
անդ
եւ
տաճիկք
նուազ
քան
զերկու
ազգսն:
Հազրու
կամ
Հազրք:
Գիւղաքաղաք
ինչ
կառուցեալ
՚ի
ձորավայրի
զորով
շրջապատեն
լերինք,
հեռի
՚ի
յԱմթայ
12
ժամաւ.
եւ
յառաքելոյ
Վանայ
Մշոյ
իբր
8
ժամաւ.
բնակիչք
որ
իբրեւ
1000
տունք.
յորոց
100
տունք
են
յազգէս
հայոց
իսկ
մնացել
քուրդք
՚ի
մէջ
աւանին
են
բազում
աղբերակունք
քաղցր
եւ
ցուրտ
ջուրց:
Շրջակայ
ոլորտ
սորա
բարեբեր
յոյժ
բերքն
առհասարակ
ազնիւ,
բերէ
գրեթէ
զամենայն
տեսակս
պտղոց.
բաց
՚ի
սեխայ
եւ
մեղրապոպէ:
Ցորեան,
որիզ,
եւ
խաղող
որ
է
առատ
է
սքանչելի:
Հաղբուցիք
ընդ
բարեկամս
սաստիկ
բարեկամք,
եւ
ընդ
թշնամիս
սաստիկ
թշնամիք:
Մօտ
՚ի
Հազրու
՚ի
վերայ
Ամպար
գետակին`
է
կամուրջ
քարաշէն
բազմակամար:
Այն
Իպրիգ:
Է
անուն
երկուց
քարաշէն
աւազանաց:
իբրեւ
քառորդաւ
ժամու
հեռի
՚ի
Հազրուէ,
յորս
հաւաքի
բարեհամ
ջուր
եկեղեցւոյն
որ
կայ
անդէն
եւ
առ
նովաւ
մենաստան
փոքր
խոնարհ
պարսպաւ.
յորում
են
8
եւ
9
սենեակք.
եւ
քահանայք
՚ի
նմա
սակաւք:
Այս
ջուր
յետ
բղխելոյ
յականէ
իւրմէ,
եւ
ճանապարհ
առնելոյ
սակաւ
ինչ,
ծակել
զլեառն
կամ
ինքնին,
եւ
կամ
առաւել
՚ի
մարդկանէ,
անցանէ
ընդ
երկրեայ
ճանապարհաւ
՚ի
ներքուստ
նոյն
լերին.
որ
տեւէ
իբր
կէս
ժամ:
Ճանապարհն
է
խոնարհ
եւ
անձուկ.
այլ
հնար
է
գնալ
ընդ
այն
կորանալով
ճրագ
՚ի
ձեռին
ուր
եւ
՚ի
ժամանակս
պատերազմի
թագուցանեն
զզարդս
եկեղեցւոյն:
Հայնի:
Աւան
6
ժամաւ
հեռի
՚ի
Հողոյ.
յորում
են
տունք
իբր
1000
յորոց
100
տունք
են
յազգէս
հայոց
իսկ
մնացեալքն
քուրդք:
