Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Իսեան թարգմանի Ապստամբութիւն, Իսքէան թարգմանի Բնակութիւն: Սովին անուամբ անուանի գաւառ ինչ ինքնագլուխ ապստամբ ՚ի փաշայէն Տիարպէքիրոյ. 1 օթեւանաւ հեռի ՚ի Հազրոյ, եւ իբր 4 օթեւանաւ հեռի ՚ի յԱմթոյ: Են ՚ի սմա պէսպէս գիւղօրէք որոց բնակիչք գրեթէ առհասարակ հայք, այլ սակաւք էն որք խօսին հայերէն եւ այն ծանր եւ աղճատեալ լեզուաւ. իսկ հասարակ լեզու նոցա է քրդերէն:

Գրեթէ անուամբ եւեթ ունին զքրիստոնէութիւնն, ոչ ունին անդ եկեղեցի եւ ոչ քահանայ. բազումք ՚ի նոցանէ եւ ոչ իսկ գիտեն խաչակնքել միանգամ ՚ի տարւոջ ՚ի տօնի խաչին բազմութեամբ գնան յուխտ ՚ի Հազրու յեկեղեցին Այն Իպրիգի. եւ անդ մնացել զաւուրս երիս կամ չորս տան պատարագ առնել, եւ զուրախութիւն իւրեանց կատարեալ անդադար հրազէնս արձակելով, գնան ապա ՚ի սորա Առաքելոց վանսն. եւ այս է բովանդակ տարեկան պաշտամունք նոցա: Որոշին հայք ՚ի տաճկաց սպիտակ պաստառ ՚ի գլխարկս իւրեանց:

Ունի այս գաւառ երկուս մեծամեծ լերինս տարակացս ՚ի միմեանց իբրեւ միով օթեւանաւ, եւ ՚ի մէջ նոցա այլ խոնարհ լերինս, որք են գօտի կցել ընդ լերանց Հազրոյ: Այս երկու լերինք որք տիրապէս կոչին Իսէան, կամ Իսքեան, են իբրեւ դրունք գաւառին, եւ տեղի ապաստանի ապստամբութեան սոցա. զի մի միայն է անցք ելից նոցա: ՚Ի վերայ երկուց լերանցս եւս է մի մի աւան անպարիսպ. ՚ի միում բնակին տաճիկ քուրդք, իսկ ՚ի միւսումն` որ է մեծ եւ բարձր քան զլեառն տաճկաց: Բնակին հայք, ՚ի վերայ երկուց լերանց եւս բղխէ ջուր պատուական: Երկիր նոցա բերէ ցորեան եւ այլ բազում արդիւնս:

Տաճիկք են առհասարակ հեծելազօրք եւ տիգաւորք, որք զորդիս իւրեանց յառաջին տիոց անտի կրթեն յայս արուեստ. իսկ հայք առհասարակ հետեւակք եւ ռմբաձիգք այսինքն թիւֆէնկճիք, ճարտարք յոյժ ՚ի ձգել զռումբս ՚ի նպատակս, զի զորդիս իւրեանց ՚ի հասանել ՚ի չափ հնգից ամաց վարժեն յայս արուեստս. եւ զի հանապազօր պարապին յայս գործ, ոմանք յուսուցանել մանկանց, եւ ոմանք ՚ի չկորուսանել զուսել վարժուին, յայն սակս զօրն ողջոյն լսելի լինին ՚ի վերայ լերին ձայնք հրազինաց: Այս է գրեթէ արուեստ նոցա եւ դարման, զի առաւել աւազակութեամբ ապրին քան թէ արուեստիւ. յորս սակաւ են յոյժ արուեստաւորք. երկրագործք, կտաւագործք եւն. եւ այն` կանայք նոցա, եւ ՚ի պէտս իւրեանց միայն, եւ ոչ վաճառի աղագաւ ինչ: Մարմնով են յաղթանդամք բարձրահասակք եւ զօրաւորք յոյժ. ՚ի գիւտս պատերազմի հնարագործ եւ ճարտարք. շրջին միշտ սպառազինեալք նաեւ մանկունք նոցա, ՚ի շրջիլն ՚ի գիշերի ՚ի լոյս լուսնի ՚ի յաղազակել զանցաւորս, յոտից մինչեւ ցգլուխ զգենուն սպիտակ, մինչեւ ճանապարհորդաց երեւիլ հատոր ինչ սպիտակ վիմի:

՚Ի լինել պատերազմի` զամենայն գաղթ եւ զկարասիս տանց գիւղօրէից իւրեանց թաղեն ՚ի գետնափոր գաղտնի գուբս, զոր չէ մարթ իմանալ. իսկ բնակիչքն ամրանան կամ ՚ի լեառն հայոց եւ կամ ՚ի լեառն քրդաց, որպէս եւ դէպ լիցի ընդ յարձակման թշնամւոյն. եւ զաւան լերին պատեն առհասարակ հողաշէն պատնշաւ. եւ զնոյն պատեն արտաքոյ 7. 8. մինչեւ 12 թացեալ` խորգովք, առկախել մի զկնի միոյ, ընդ որ ՚ի հասանել ռմբաց` ընկղմել ՚ի նմ, ոչինչ վնաս գործեն. զկանայս եւ զմանկունս իւրեանց դնեն յայնմ ամրափակ աւանին. իսկ ինքեանք հետեւակք եւ հեծելազօրք իջանեն ՚ի վայր ՚ի պահպանել զանցս լերին, փոփոխակի եւ կարդաւ պատերազմին, եթէ տիգաւ որ հեծելազօրն խորտակի եւ տկարանոյ յառաջ անցանէ ռմբաձիգ հետեւակք. իսկ ՚ի տկարանալն սց` յարձակին տիգաւորք: ՚Ի պատերազմիլն, կանայք եւ մանկունք նոցա յաւանին ձայն արձակել ուրախութեան երգեն զերգս ըդէմ թշնամւոյն. այնչափ է սոցա սիրելի պատերազմս զի զլուր գալստեան թշնամեաց, աւետիս համարին անձանց: Ուստի չեղեւ երբէք հնար նուաճելոյ կամ բառնալոյ զսոսա, ՚ի դիւրութիւն եւ յապահովութիւն անցաւորաց: Յամին 1782 փաշայն Տիարպէքիրոյ հանդերձ այլ եւս երկու փաշայիւք յարեաւ ՚ի վերայ սոցա 4500 զօրօք, եւ զաւուրս 8 պատերազմ տուել, եւ ոչինչ կարացել գործել` դարձաւ յետս կորուսել ՚ի զօրաց իւրոց իբրեւ 500, զորս կոտորեցին իսքեանցիք եւ յաւարի առին զամենայն: ՚Ի 1785 դարձել զօրս առաքեաց ՚ի վերայ սոցա, որոց սակաւ գոլով թուով քան զառաջինն, ոչ իշխեցին եւ ոչ իսկ յարձակիլ ՚ի վերայ: Բայց ՚ի 1798 սպանին զԻսքեան աղան զտէր երկրին. որում ապա յաջորդեաց որդի նորա: Երկիր այս Իսքեան տղային` կոչի Պանօքցաց երկիր. յորում են Հազրօղիճ: Քասքէ որ է աւան մեծ բնակել ՚ի քրդաց եւ ՚ի հայոց, որք գործեն սուսերս. եւ այս երկիր Պանօքցոց` է թէմ Սուրբ Յոհաննու որ եւ ի Մուշ: Քեաթիպ չէլէպին ՚ի ստորագրութեան Մէլազկէրտի` որ է Մանազկերտ. դնէ զմեծ լեառն ինչ Սէյհան կոչեցել յարեւմտեան կողմն Մանազկերտի որ թերեւս է սոյն այս լեառն. վասն բնակչաց սորա գրէ` թէ են քուրդք սեւաթորմիք. որոց տոհմ կոչի Պաթրէք աշիրէթի, որ թարգմանի Տոհմ Պաթրէքեան. զոր ոմանց աղաւաղանօք ընթերցեալ` այլազգ գրեն վասն բնակչացս: