Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Առաջինն անկանի յարեւելակողմն Ամթայ բնակիչք նորա քուրդք ապստամբք, որք կարեն հանել զօրս բազումս:

Երկրորդն կոչի նաեւ Ամատա եւ Իմատիէ. որ է գաւառ փաշայութեան պալատի, որ հիւքիումէթ գոլով ՚ի ձեռս քուրդ պէկին, առ սակաւ գրեթէ բոլորովին եղեւ ինքնագլուխ եւ անկախ յամի: Ձգի յարեւելեան կողմն Տիգրիսի հանդէպ Ճէզիրայի. ՚ի հիւսիսոյ սահմանակից է Բաղիշոյ. յարեւելից սահմանակից է Վանայ. իսկ ՚ի հարաւայ` Շէհրիզուրայ: Երկիր որ գոլով լեռնային դժուարին է թշնամեաց մուտս առնել ՚ի նմա. եւ վիճակք որ ընդ մեծի մասին ձգին ՚ի գոտիս Ճուտի լերանց` որք ՚ի հնումն կոչէին կարգուաց լերինք, ուստի Ամէտիտ ընդ մասին` մեզ թուի անկանիլ ՚ի Մոկաց նահանգ Մեծին Հայոց, ընդ մասին թերեւս նաեւ ՚ի Կորճէք նահանգ, եւ ընդ մասին արտաքոյ Հայաստանեայց:

Բազմամարդ է այս գաւառ բնակել ՚ի քրդաց, որոց մեծ մասն են ցեղք կոչեցեալ Միւզուրի եւ Զիպարի, յորոց երկոքին եւս են ցեղք ընտիրք ՚ի մէջ քրդաց, կոչեցան սոքա Զիպար յանուն վտակին, առ որով են բնակութիւն նոցա. որով եւ անունս Ջիպարի երբեմն փոխանակ գաւառի առել լինի. գտանին նաեւ բազմութիւն եէզիտցոց, քէլտանցոց, նաստուրեանց, նաեւ հայոց` որք սակաւ են քան զայլս. հայք են ռայէ որպէս եւ յայլ տեղիս. բայց նաստուրիք աշհայըր ասին, որք ո'չ տան տուրս (մասսարըֆ, այլ գրեալ են ՚ի զինուորութիւն, եւ գնան ՚ի պատերազմ եւ յաւազակութիւն մանաւանդ ՚ի կողմանս Սալմաստայ. այս նաստուրիք ունին ուրոյն պատրիարգ. ա'յլ ՚ի միւս նաստուրի պատրիարգէն` որ նստի յԱլգոշ: Զսովորական լեզու գաւառիս խառն դնէ Քեաթիպ չէլէպի` քրդաց եւ արաբացւոց:

՚Ի հիւսիսային լերանց Ամէտիոյ բղխէ երեւելի վտակն Տիգրիսի կոչեցեալ մեծ Զապ. ՚ի հնումն առ պտղոմ Լիգոս, որ յն նշանակէ Գայլ. առ պլինիոսի կոչի` Զէրպիս. սկզբնաւորեն զայս վտակ նաեւ ջուրք հոսեալք ՚ի հարաւոյ կողմանէ նահանգին Վանայ, նաեւ ջուրք բղխեալք ՚ի նահանգին Շէհրիզուրայ. ջուր սորա յստակ յոյժ եւ քաղցր. ընթացքն շրջապտոյտ եւ անհնարին անագընթաց, յորմէ կոչեցաւ նաեւ Ապիճիւնուն այսինքն Ջուր մոլեգին. պէսպէս գետակս յինքն ընկալել երկօրեայ ՚ի վայր կոյս քան զՄուսուլ առ Հատիսէ քաղաքաւ, առաջի Թօփրագ գալէի անկանի ՚ի Տիգրիս կամ Դկլաթ: Դավէռնիէ ՚ի վերայ սորա դնէ կամուրջ 29 կամարօք ՚ի կոփածոյ քարանց, ընդ որ էանց ինքն, շինել որպէս ասեն ՚ի Մեծէն Աղէքսանդրէ յանցք զօրաց իւրոց ըդէմ Դարեհի, փոքր ինչ հեռի է աստի եւ փոքր Զապ վտակ, զորմէ տե'ս ՚ի Շէհրիզուր: Այլ վասն Մեծ Զապ գետոյն պարտ է իմանալ զբանս Քեաթիպ չէլէպիին որ յետ դնելոյ թէ ՚ի լերանցն Իմատէի իջանէ, եւ յետ ստորագրելոյ զՄեծ Զապն եւ զՓոքրն` գրէ, Սոցա մին ՚ի լերանց Հայաստանեայց ելանէ: Աստի բղխէ եւ Տուրնահ գետակն սրընթաց, զոր նոր արեւելեան ճանապարհորդն Սէսգինի դնէ լինել Գէնդրիդէս գետակն Քսենոփոնտեայ եւ Դիոդորայ, զորմէ տե'ս ՚ի հին Մոկաց նահանգին:

Բերէ ՚ի լերինս իւր որ ՚ի մէջ մայրաքաղաքին իւրոյ եւ Ճէզիրայ` գղթոր. եւ ՚ի դաշտավայրս` թիւթիւն. մեղր. մոմ. գինի պատուական, զանազան տեսակս ընտիր խաղողոյ. յորոց զմին կոչեն Միրան այսինքն իշխանուհի, որ է իբր Գըշ իւզիւմի` բայց քաղցր. թուզ. ընկոյզ, նուռն, սեխ, եւն. տեղայ անդ եւ գազպէ. բազում ինչ ՚ի պտղոց իւրոց առաքէ ՚ի Մուսուլ: ՚Ի կենդանեաց գտանին արջ, գայլ, վագր, յովազ, աղուէս, ճագար, նապաստակ, նաեւ զայլամն. եւ յանապատ տեղին նաեւ առիւծ: Ցեղ պէյին Ամէտիոյ է հին, որոյ շիրիմք նախնեաց կան մինչեւ ցայժմ ՚ի 700 ամէ հիճրէթին սկսել, այսինքն ՚ի 1300 ամէ Քրիստոսի. զանուն փաշայի կրէ յանձին, եւ է զօրաւոր յոյժ յամուր վայրս Ճուտի լերանց, եւ կարգ է հանել զօրս 40000. ունի գիւղօրէս բազումս եւ բերդս` որոց յոլովք են ՚ի կողմն Շէհրիզուրայ:

Ամէտիա: Գլխաւոր բերդաքաղաք գաւառին իբր երկօրեայ հեռի ՚ի Ճէզիրայէ. եւ եռօրեայ ՚ի Ճուլամերկայ եւ ՚ի Մուսուլայ, կառուցել ՚ի բոլորակաձեւ սարահարթի` որ է գլուխ բարձր եւ դժուարակռիւ լերին. ընդ որ հազիւ մարթ է ՚ի միում ժամու ելանել ՚ի վեր. այս վէմ յորոյ վերայ կառուցել կայ քաղաքն, ՚ի տեղիս բարձր է յերկրէ 100 կանգնաչափ. ՚ի տեղիս տեղիս 50 կամ 60. եւ ՚ի տեղիս տեղիս 20: Օդ քաղաքիս յամարայնի վնասակար ուստի եւ պէյն ելան ՚ի լերինս. ՚ի մէջ քաղաքին են միայն ջրհորք երկու. յորոց ՚ի կիր առնուն ՚ի բաղանիս եւ յայլ պիտոյս, այլ զջուր իւրեանց ընդ մեծի մասին կրեն դրաստուք յաղբերաց, որք են 3 կամ 4 մեծամեծ աղբիւրք գրեթէ ՚ի կէսն անդ ճանապարհի լերին, բղխեալք յապառաժ վիմէ:

՚Ի մէջ քաղաքին եւ վաճառանոց, եւ աստ եւ անդ բազում մզկիթ եւ դասատունք շինել յիշխանաց որ. որոյ վասն ոչ սակաւ ընթերցասիրութիւն կայ ՚ի սմա: Ստորեւ լերին են պարտեզք եւ ջուրք կարկաջահոսք: Զայս քաղաք շինեաց ասէ Քեաթիպ չէլէպին Իմատէտտին զէնկի` առօղն քաղաքին Ուրֆայի. որդին Ագսէնգուրայ` փոխանակ Ասէպ բերդին Ճուլամերկի, որ է գաւառ Վանայ զոր նա ինքն կործանեաց. բայց վասն բերդի սորա որ հատել է յԱռապարի. ՚ի յԱրտաշիսէ արքայէ հիմնել համբաւեն ոմանք:

Զախօ. կամ Զախու: Յառաջագոյն էր գաւառ փաշայութեան Պաղտատի, այլ հիւքիումէթ գոլով տիրէր առանձին պէկ նորա. բայց ՚ի բազմաց հետէ անկաւ ընդ իշխանութեամբ պէկին Ամէտիոյ. եւ է գլխաւոր ՚ի մէջ վիճակաց նորա, յորում նստի երբեմն եւ պէկն Ամէտիոյ. բնակիչք սորա են Սէնտի եւ Սիւլէյմանի կոչեցել տոհմք քրդաց. ՚ի սմա ծաղկեցան ըստ մեծի մասին գիտնականք քուրդ ազգին: Գլխաւոր գիւղաքաղաք սորա համանուն` կառուցել կայ առ Քարնուպ վտակաւ Տիգրիսի, զոր ոմանք կարծեն լինել Նիքիֆօրոս գետակն նախնեաց, առ որով է եւ բերդ. բնակիչք են քուրդք, քէլտանիք, որք եւ ունին եւ եկեղեցի, եւ հրէայք. ՚ի վերայ ջրոյն ունի եւ կամուրջ քարաշէն, որ շինեալ ասի ՚ի պարսից: