Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Վիրք որպէս զբոլոր Հայաստան, նոյնպէս եւ զայն սահման Հայաստանեայց` որ անկանի ընդ տէրութեամբ իւրեանց, կոչեն Սօմխէթ, եւ զհայս Սօմէխի: Այս անուն գտանի յիշատակել եւ առ նախնիս, քանզի Վարդան ցուցանէ թէ Վիրք զկողմանս Տաշրայ, եւ կամ զԳուգարս ուր էր Տաշիր, կոչէին յաւուրս իւր Սօմխէթ: Եւ կրտսեր եղբայրն (ասէ, բ Սմբատայ տիեզերակալին) ժառանգէ զՏաշիր սեւորդւովքն Ձորագետին, եւ զԿայեն. եւ զԿայծսն, զԽորխոռունիք որ ՚ի Խոռայ շինեցաւ, որ է Խոշոռնի, եւ Խոռակերտ. եւ զԲազունիք` որ է Բազկերտ ՚ի գաւառն Տաշրայ. եւ այլ բերդք անուանիք եհաս Գուրգենայ` զոր Վիրք Սօմխէթ կոչեն:

Այս մասն որ է հիւսիսային կողմն Մեծին Հայոց` է փոքրագոյնն ՚ի մէջ այլոց երկուց մասանց. յորում ՚ի հին նահանգաց Մեծին Հայոց անկանին Ուտի, մեծ մասն Գուգարաց, եւ մասն ինչ Արցախայ: Անծանօթ է սա գլխովին եւրոպացւոց աշխարհագրաց. զի զայս երկիր ընդ մեծի մասին դասեն ընդ բնիկ սահմանս Վրաց: Յառաջագոյն էր ընդ տէրութեամբ վրաց, այլ այժմ ընդ համօրէն Վիրս էանց ընդ տէրութեամբ Ռուսաց: Դիրք որ թէպէտ է հիւսիսակողմն, բայց ցրտութիւն օդոյ նորա ոչ է որպէս զԷրզիռումայ, զՄշոյն, եւ զայլ ցրտային տեղեաց Հայաստանեայց: Երեւելի տեղիք են յետագայքդ:

Թիֆլիս: Է աղաւաղութիւն կամ տառադարձութիւն անուան վրաց` առ որս կոչի Թպիլիս քալաքի. եւ երբեմն սոսկ Քալաքի, որ նշանակէ Քաղաք. նոյն անուն առ նախնիս մեր տառադարձութեամբ կոչեցաւ Տփխիս, կամ Տփղիս. զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան: Էր մայրաքաղաք արքայանիստ տէրութեան Վրաց, ՚ի Քարթլ նահանգի Վրաց, առ Կուր գետով ՚ի հարաւոյ նորա, տասնօրեայ հեռի յԵրեւանայ ՚ի հիւսիսակողմն նորա. եւ վեցօրեայ հեռի յԱխլցխայէ ընդ արեւելս նորա. կառուցել յոտս լերին` որ է ՚ի գօտւոյն լերանց Վրաստանի. ՚ի գետոյն կողմանէ անպարիսպ է, իսկ յայլ կողմանց պատեալ է ամուր պարսպաւ. ունի դրունս 5: ՚Ի հարաւ կուսէ ուն բերդ հզօր ՚ի վերայ բլրոյն` շինեալ ՚ի տաճկաց յամին 1576. յորժամ առին զհամօրէն երկրին Քարթլայ. առաջնորդութեամբ հռչակաւոր Մուսդաֆայ փաշային. որում ո'չ կարաց զդէմ ունել Սիմոն խանն` որ առ նովին ժամանակօք իշխան էր Քարթլայ: Ճիհաննիւմայն դնէ բերդս 2, եւ դրունս 3, որոց դրունք հանդէպ են միմեանց. եւ գետն Կուր անցանէ ընդ մէջ. պարիսպքն յերկուց կողմանց շինել կան ՚ի վերայ երկուց մեծամեծ առապարաց, որոց միջոց անձկագոյն գոլով. լայնութիւն գետոյն է իբրեւ 10 կանգուն:

Քաղաքն է մեծ բազմավաճառ, բնակել ընդ մեծի մասին ՚ի հայոց եւ ՚ի սակաւուց վրաց եւ յայլազգեաց. յորում յառաջ քան զխռովութին որ եղեւ ՚ի 1795, յոյժ նուազել էին պարսիկք, եւ նկուն եղեալք: Ապարանք խանին վրաց որ է ՚ի սարահարթի առ Կուր գետով` է մի ՚ի գլխաւոր զարդուց քաղաքին. հանդէպ այնր հրապարակ` եւ առ նովաւ շուրջանակի կրպակք վաճառուց, ունի եւ այլ շուկայս եւ վաճառանոցս: Երկու առաջնորդք հայոց նստին ՚ի Թիֆլիս. յորոց մին առաքի յԷջմիածնէ, իսկ միւսն է նոյն ինքն առաջնորդ վանացն Հաղբատայ. երկոքին եւս ունին զանազան եկեղեցիս, որք կոչին: Բերդի մեծ եկեղեցին, որ է հին շինել ՚ի 80 թուականիս հայոց. ուր նստի առաջնորդն Հաղբատու: 2 Բերդի փոքր եկեղեցին: 3 Վանք կամ Վանքի եկեղեցին` յանուն վերափոխման կուսին, յեզր քաղաքին առ Կուր գետով, ուր նստի առաջնորդ Թիֆլիսու առաքեալ յԷջմիածնէ. կոչի սա յոմանց եւ Փաշա վանք: 4 Սահակաշէն յանուն սուրբ Աստուածածնի: 5 Քարափի եկեղեցին. յանուն Յովհաննու Մկրտչի: 6 Բեթղէհէմի սուրբ Աստուածածին, ՚ի բարձր վայրի քաղաքին: 7 Կուսանաց եկեղեցին, ստորեւ վերոգրելոյն եւ մերձ առ այն, յանուն Ստեփաննոսի Նախավկային. ուր ցուցանեն զբազուկ նորին եւ զմասն ինչ գագաթան: 8 Մուղնի սուրբ Գէորգ. կոչեցաւ այսպէս յանուն միւս Մուղնի սուրբ Գէորգայ, որ է ՚ի Հայաստան առ Արագած լերամբ, ուստի բերին զմասն ինչ սրբոյն Գէորգայ. առընթեր սորա է եւ մատուռն նորաշէն: 9 Ճկրաշէն. կոչեցաւ այսպէս` ընդ որում շինութիւնն նորա սկիզբն էառ ՚ի բարկութենէ. զի Ճըկր առ վրացի հայս նշանակէ բարկութիւն. այլ` եկեղեցին է յանուն Աստուածածնի: 10 Նորաշէն: 11 Կոզմայի եկեղեցի` յանուն Կոզմայի եւ Դամիանոսի. ուր գոյ մասն նշխարաց սրբոյն Գէորգայ: 12 Սուրբ Նշան: 13 Քամօյենց տէր Գաբրիէլի եկեղեցի:

Եպիսկոպոս վրաց կոչի Թպիլէլի այսինքն Թիֆլիսեան. բաց ՚ի նմանէ ՚ի Թիֆլիս նստի եւ կաթուղիկոս Վրաց` որ առ նոսա կոչի գաթալիգօս. սակս մերձ գտանելոյ առ իշխանն որպէս թուի. քանզի աթոռանիստ քաղաք նորա է Ցխէթա. մայր եկեղեցի նոցա կոչի Սիոն, որ է հին եւ գմբեթաւոր առհասարակ յորձաքար վիմաց շինել, ուր նստի եպսն: Անչիս խատի. որ պարտ է լինել Աչընտիս խատի, այսինքն տպաւորել պատկեր. զի է յանուն դաստառակի պատկերին Քրիստոսի, զոր առաքեաց Փրկիչն մեր առ Աբգար. զորմէ աւանդեն վիրք` թէ ընդ բազում ժամանակս պահեցաւ յայս եկեղեցի. սա է երեւելի եկեղեցի զկնի Սիոնին, որ հայի յարեւելից կուսէ ՚ի Կուր գետ կառուցեալ ՚ի վերայ սարահարթի: Մերձ ՚ի սա ՚ի նոյն գիծ` է եկեղեցի գաթալիգօսի, առ որով է եւ տուն կաթուղիկոսին: Խարէպս. այսինքն աւետման եկեղեցի վայելչակերտ. շինել ՚ի լատինացւոց յայսմ դարու. այլ ՚ի ծագել գժտութեան ինչ ընդ ստինս յաւուրս Դահմուրէս կամ Դամռազ խանին հօր Էրէկլի թագաւորին, առել ՚ի լատինացւոց փոխեցին ընդ ծիսի իւրեանց. եւ փոխանակ այնր ետուն լատինացւոց տեղի ինչ մօտակայ, ուր շինեցին եկեղեցի փոքր: Սուրբ Գէորգ. է առաջի պալատն խանին: Ծմինտա Սամէպա, որ է սուրբ Երրորդութիւն: Պետրէ Պաւլէ. այսինքն Պետրոս Պօղոս: Մէտէխ, որ է գմբեթաւոր յանուն սբ Աստուածածնի յայնկոյս կամրջի. եւն:

Երկու մզկիթ են ՚ի Թիֆլիս` դատարկացեալք յառաջ քան զվերոգրել խռովութիւնն. եւ արգելել ձայնատուութիւն ՚ի մէնարէսն:

Արտաքոյ քաղաքին յարեւելից հարաւոյ են ջերմուկք առողջարարք, ՚ի վերայ ականց ջրոյն ոմանց ՚ի նոցանէ շինեալ կան ՚ի նախնեաց աւազանք քարաշէնք փոքր գմբեթիւք ՚ի ջերմաջուրց աստի ընկալաւ այս քաղաք զիւր անուն Թպիլիս քաղաքի, որ առ վիրս նշանակէ. Ջերմ ջրոյ քաղաք. մերձ ՚ի ջերմուկսն եւ եկեղեցի հայոց յանուն սրբոյն Սարգսի: ՚Ի միւս ծայր քաղաքին յայնկոյս հեղեղատին է տափարակ տեղի, որ կոչի Տաքի թաղ. յորում են առանձին բնակուիք հայոց, եւ եկեղեցիք անուանեալք Տափի թաղի Քամօյենց եկեղեցի ¹. Տափի թաղի սբ Սարգիս. յափն Կուր գետոյն` մերձ ՚ի վանքն, մերձ ՚ի սա է եւ այլ եկեղեցի: ՚Ի ժամանակս վերոգրել Դահմուրէս խանին բազում քանդմունս եւ աւերմունս գործեցին լէզկիք ՚ի շրջակայս Թիֆլիսու եւ յամենայն 0 մոտակայս տեղիս զամս բազումս, մինչեւ քաղաք աւաք, շէնք, եւ ՚ի գիւղօրէք առհասարակ եղծան եւ դատարկեցան ՚ի բնակչաց: Իսկ ՚ի 1795 յօգոստոսի յարձակեցաւ ՚ի վերայ Թիֆլիսու պարսից խանն միաբանեալ ընդ լէզկիից. եւ զաւուրս 21 ՚ի նմա կացել, զոմանս սպան, զոմանս փախոյց, եւ առհասարակ յաւարի առել ՚ի գերութիւն խաղացոյց զերիտասարդս եւ զկուսանս` բնակեցուցել զնոսա յԵրեւան. ՚ի Կէնճէ. ՚ի Թէվրիզ: Սակս բերոց Թիֆլիսու տե'ս ՚ի Քարթլ նահանգ վրաց:

Հաւլապար: Գիւղ յայնկոյս կամրջոյն ՚ի կողմն նախայիշատակել Մէտէխ եկեղեցւոյն, յորում բնակին յազգէս հայոց. եւ ունին եկեղեցիս կոչեցել Մէլիքի վանք. Տէր Աստուածատուրի եկեղեցին: Մէլիք միսայէլի եկեղեցին:

Հաղբատ եւ Սանահին: Եի երկու գիւղօրէք ժամաչափ հեռի ՚ի միմեանց. մերձ ՚ի Դօմանիս գիւղաքաղաք. եռօրեայ հեռի ՚ի Թիֆլիսէն ՚ի հարաւկողմն նորա. եւ իբր միօրեայ հեռի ՚ի Լօռի գիւղաքաղաքէն յարեւելս հիւսիսոյ նորա. յերկուս գիւղօրէս եւս են վանք մեծաշէնք, զորոց տե'ս ՚ի հին Հայաստան յՈւտի նահանգին. բայց մանաւանդ մայրավանքն Հաղբատայ. յորում են նաեւ պայծառաշէն մատուռք եւ շիրիմք թագաւարազանց եւ երեւելի արանց. եւ այր ինչ հանդէպ վանացն ՚ի դժուարին բարձրաւանդակի. յորում նախնիք վանաց պահէին զմատեանս առ ահի ասպատականաց լեռնականացն: ՚Ի սկզբանէ անտի պէսպէս եւ մեծամեծ թըշուառութիւնս կրեցին այս մենաստանք, որպէս եւ այլ ամենայն շրջակայ վայրք յարշաւանաց հինից լէզկիից. եւ բազում անգամ թափուր մնացին ՚ի բնակչաց եւ աւերակ մանաւանդ 40 կամ 50 ամօք յառաջ. յետ որոյ վերստին շինեցան տեղիքս` ՚ի հրամանէ Էրէկլի արքային վրաց. եւ առաջնորդ կարգեցաւ ՚ի Հաղբատ Աբրահամ վադապետ թէքիրտաղցի. որոյ աշակերտ Պետրոս անուն յաւանդութենէ ծերունեաց տեղւոյն իրազեկ լեալ այրին. եւ ՚ի Թիֆլիս քաղաքէ հիւսունս հնարագէտս ածեալ, պէսպէս մեքենայաւոր գործեօք ելին ՚ի դժուարամատոյց յայն պարեխ վիմին. եւ բացեալ զդուռն այրին, գտին ՚ի նմա բազմութիւն երկաթագիր եւ բոլորագիր մատենից. բայց առհասարակ եղծել եւ խանգարեալ. մինչեւ յայնչափ բազմութենէ մատենից մի միայն գտին անարատ զերդերդոց մեկնութիւն Գրիգորի Նիւսացւոյն գրել ՚ի Տարոն ՚ի թուականիս հայոց ն:

Մօտ ՚ի Թիֆլիս գտանի հանք արծաթոյ: ՚Ի վերայ վտակի Կուր գետոյ ո'չ այնչափ հեռի ՚ի վերոգրեալ գիւղօրէիցս գոյ կամուրջ մեծագործ միակամար. եւ յերկուս կողմանս կամրջոյն կրկին իջեւանք այսինքն խանք. եւ ՚ի նոսա սենեակք բազումք ՚ի դիւրութիւն ճանապարհորդաց:

Կոտս: ՚Ի հն էր գաւառ կոչեցել կոտայք. իսկ այժմ է գիւղ մեծ 2 ժամաւ հեռի ՚ի Թիֆլիսոյ. եւ է սեփհական դաւիթ սէրտարին, որ է փեսայ էրէկլիին քաջութեամբ հռչակաւոր. բազում ամօք յառաջ զէզկին ասպատակել յաւարի առ զսա:

Դօմանիս. կամ Դէմանիս: Գիւղաքաղաք որ ունի զամուր բերդ ՚ի վերայ լերին առ վտակաւ որ խառնի եւ Կուր գետ. են ՚ի սմա տունք իբր 500 վիրք եւ հայք: ունի ընդ ոլորտս իւր գիւղօրէս իբր 30, բնակել ՚ի վրաց. բայց ընդ մեծի մասին աւերեալ ՚ի 50 եւ ՚ի 60 ամաց հետէ յարշաւանաց լէզկիից. երկիր նորա բեղմնաւոր յարմտիս: Ընդ արեւելս քաղաքին մինչեւ ՚ի գետն Կուր` է դաշտ լայնարձակ կոչեցեալ Քարաիա. կամ Խարաբաղ. որ է տեղի արօտից խաչանց եւ արջառոց շրջակայ բնակչաց:

Օզունլար. ՚ի հնումն Օձուն: Գիւղ իբրեւ 10 ժամաւ հեռի ՚ի Հաղբատայ ՚ի մէջ գեղջն ՚ի հարթարդակ վայրիս երեւի քարաշէն գմբեթաւոր եկեղեցի ամբողջ:

Լօռի: Գիւղաքաղաք հին եւ անուանի. առ վտակաւ որ գնայ ՚ի ղազախ գիւղաքաղաք. եւ անտի թափի ՚ի Կուր. բերդ սորա անպիտան. բնակիչքն տունք իբր 300, հայք, վիրք նաեւ պարսիկք: Ունի ընդ ոլորտս իւր գիւղօրէս իբր 20 բնակել ՚ի վրաց եւ ՚ի հայոց. բայց ընդ մեծի մասին աւերեալ կան յասպատակելոյ լէզկիից: Երկիր սորա առատ յարմտիս` այլ նուազ ՚ի պտուղս. գտանի տօսախ այն է շիմշիր առատ: Անկանի ՚ի Տաշիր գաւառ հին նահանգին Գուգարաց. յորոց բերս դնէ խոր նաեւ զտօսախ:

Բամպկի ձոր. ՚ի տաճկաց կոչի Փամպուք: Անուն գաւառի որ է ՚ի մէջ ձորոց. որ թերեւս երբեմն սակս բեղմանւոր գոլոյ ՚ի բերս բամբկի` կոչեցաւ յայս անուն, այժմ չիք ինչ մշակութիւն այսպիսի յերկիր սորա. եւ բնակիչքն որք են հայք նաեւ պարսիկք. առհասարակ տունք իբր 1000, են կեօչէրէվլի այսինքն վրանաբնակք որք ՚ի ձմերայնի միայն բնակել աստէն, յամարայնի սփռին ՚ի շրջակայ լերինս:

Ղազախ: Գիւղաքաղաք մեծ քան զԼօռի. առ վերոգրեալ վտակաւ Կուր գետոյ, բնակեալ նոյնպէս ՚ի վրաց եւ ՚ի հայոց:

Գանձասար: Մենաստան կառուցել ՚ի վերայ լերին առ գետակաւ, յարեւելեան կողմն լճին Սեւանայ մօտ ՚ի նա: Առաջնորդ սորա կրէ զանունս կաթուղիկոս. իբր յաջորդ կաթուղիկոսացն Աղուանից, բայց չունի ինչ թեմ որպէս ասեն բաց ՚ի վերոգրել գեղջէն. զի Կէնճէ եւ այլ շրջակայք են թեմ Էջմիածնի:

Մեյտան: Աւան յարեւելեան ծայր լճին Սեւանայ. 3 ժամաւ հեռի ՚ի վանաց գանձասարայ. բնակիչք սորա տունք իբր 200, որք ըստ մեծի մասին են յազգէս հայոց. եւ սակաւք ՚ի պարսից:

Կէնճէ, կամ Կանճա: ՚Ի հնումն որպէս եւ այժմ յոմանց կոչի Գանձակ, որ անկանէր յարցախ նահանգին: Բերդաքաղաք ընդ արեւելս լճին Սեւանայ հեռի անտի իբր 9 ժամաւ. իսկ յԵրեւանայ չորեքօրեայ. կառուցել ՚ի տափարակի. բնակիչք նորա տունք իբր 12000. որոց մեծ մասն պարսիկ են. եւ մնացեալքն հայք: Նստի աստ եւ խան: Ունի պէզաղիսթան (ռամկօրէն` պէզէզթէն) եւ շուկայ. եւ է գլխաւոր վաճառատեղի այնր կողման. յորում են երթեւեկութիւն կարաւանաց: Սորա մետաքս անբաւ, զոր առաքէ ՚ի զանազան մայրաքաղաքս. ունի ՚ի շրջակայ լերինս եւ հարուստ հանք երկաթոյ: Ջուր քաղաքիս է գետակն կոչեցել Պէրպէր որ գայ ՚ի շրջակայ լերանց: Սահման սորա լի է այգեստանեօք եւ պարտիզիւք. որք բերեն գրեթէ զամ ազգս պտղոց. յորս թուզ եւ թութ առատ յոյժ. այլ ընտիր քան զամենայն պտուղս բերէ, նուռն, կաղին եւ խաղող` յորմէ եւ գինի սորա պատուական յոյժ: Տորոն սորա որ է քէօք պօեասի մի միայն ՚ի մէջ ի եւ գերագոյն քան զԿիպրոսին եւ քան զԳարամանիոյ. ուստի սփռի ընդ զանազան երկիր. ՚ի շրջակայ սահմանս իւր լինին երիվարք ընտիրք: Ունի ընդ իւրեւ գիւղօրէս իբր 40 բնակելս ՚ի հայոց հանդերձ եկեղեցեօք իւրեանց. եւ են ընդ իշխանութեամբ կաթուղիկոսին Էջմիածնի:

Շամքօր. կամ Շամքար. ՚ի գիրս օսմանեանց կոչի Շէմքիառ: Աւան առ Կուր գետով յարեւմուտս հարաւոյ նորա մօտ ՚ի Պէրտէ. բնակիչք նորա ընդ մեծի մասին պարսիկք, յորում է մզկիթ մեծաշէն. եւ մինարէ նորա բարձր յոյժ:

Քանտա: Աւան առ ափն Կուր գետոյ յարեւմուտս հարաւոյ նորա. տունք իբր 250. ընդ մեծի մասին լէզկիք. եւ մնացեալքն վիրք եւ հայք. գրեթէ առհասարակ ձկնորսք. զի առատ ելանէ ՚ի գետոյն Մոռինա ձուկն, թէպտ հեռի է տեղի ՚ի Կասպից ծովէն. զորոյ զխավերան հանել եւ զձուկն ապխտեալ տանին ՚ի վաճառաւ ՚ի Գարապաղ ՚ի Շաքի, ՚ի Շիրվան եւն: