Քաղաք
սորա
հռչակաւոր
փարթամ
եւ
բազմավաճառ.
իբր
աւուր
եւ
կիսոյ
ճանապարհաւ
հեռի
՚ի
Սեւստայ
՚ի
հիւսիսակողմն
նորա,
մերձ
՚ի
Եէշիլ
ըրմադ.
քայքայել
բերդ
նորա
շինել
՚ի
վաղուց`
է
՚ի
ծայր
բարձրագլուխ
ապառաժի,
ուր
ասի
լինել
մակագրուի.
այլ
պարիսպ
նորա
անկել
կայ
աստ
եւ
անդ.
աստի
արձակեն
ռումբ
՚ի
պայրամս
իւրեանց.
յորում
են
իբր
20
տունք
տաճկաց:
Իսկ
քաղաքն
է
անպաիսպ
սկսել
՚ի
զառ
՚ի
վայրին,
եւ
ընդ
մեծի
մասին
ձգել
՚ի
ցածուն
տեղիս.
շուրջ
պարփակել
՚ի
ձորամիջի
յեօթն
կարմրահող
ապառաժուտ
լերանց.
յորոց
երեքն
են
գլխաւորք.
անցանէ
ընդ
մէջ
առու
Խըտըրլըխ
ձայնել
որ
խառնի
՚ի
Եէշիլ
ըրմագ,
այսինքն
՚ի
ջուրն
Ամասիոյ.
՚ի
հն
կոչեցել
Իրիս.
ունի
կամուրջ
քարաշէն
5
կամարօք,
եւ
ջուրն
Պէկզատ.
յոր
անուն
կոչի
եւ
թաղն.
լերինք
կոչին
Ղըժղըժ
յարեւելս.
Խաչ
տաղը
յարեւմուտս.
Եայլաճըգ
առ
որոյ
ստորոտով
է
վանքն:
Բնակիչք
սորա
են
տունք
իբր
16000.
յորոց
իբր
2500
են
յազգէս
հայոց.
300
՚ի
յունաց.
իսկ
մնացեալքն
տաճիկք,
եւ
քանի
մի
տունք
հրէից.
առատութիւն
է
անդ
ջրոյ
որ
գայ
՚ի
հեռաստանէ
՚ի
բարձրաբերձ
լերանց
եւ
բաժանի
յաղբիւրս
եւ
յերեւելի
տունս:
՚Ի
կողմանէ
արուեստաւորաց
մարթ
է
կոչել
զԹօգաթ
քաղաք
պղնձագործաց
կամ
ղազանճոց.
որոց
գործ
համբաւել
է
եւ
ընտիր
համարել
քան
զայլ
ամենայն
տեղեաց
օսմանեան
տրութե,
յայն
սակս
պղնձի
անօթք
Թօգաթու,
սեղանք,
կրակարանք,
կաթսայք
եւն.
սփռին
յԷրզիռում,
՚ի
Կոստանդնուպօլիս,
յԱմասիա,
եւ
անտի
՚ի
Սամսուն,
եւ
յայլ
նահանգս:
Բազում
գտանին
եւս
երկաթագործք
դարբինք,
ոստայնանկք,
ջուլհակք,
պասմաճիք,
եւ
խաղախորդք
կամ
թապագք.
եւ
ներկարարք
մորթոց.
աստ
եւ
անդ
առաքէ
կարմիր
կտաւ,
պասմայ
չիթ,
պասմայ
չէմպէր,
եւ
պողասի:
Ունի
պէզազիսթման
ռմկ
պէզէսթէն.
4
զոյգ
բաղանիս
մեծամեծս.
եւ
10
փոքունս.
իջեւանս
այսինքն
խան
5,
յորս
բնակին
վաճառականք.
հրապարակ
մեծ
մի
միայն
առաջի
վօյվօտա
խանիին.
շինուած
թիմարխանէին`
է
գործ
հին:
Եօթն
եկեղեցիք
են
հայոց,
որք
են
1
Դաշ
նէրտիվէն,
որ
է
յանուն
սրբոյն
Ստեփաննոսի,
ուր
նստէր
առաջնորդ
թեմին.
՚ի
մուտս
դրան
սորա
է
եկեղեցի
յունաց:
2
Կաթնաղբիւր,
որ
է
յանուն
սուրբ
Աստուածածնի,
եւ
է
այժմ
աթոռ
առաջնորդին:
3
Սուրբ
Սարգիս,
՚ի
կողմն
Թահթի
գալէի:
4.
Պազարճուխ,
որ
էր
յանուն
սրբոյն
Սարգսի,
իսկ
այժմ
սրբոյն
Գէորգայ.
եկեղեցի
հին,
խորանք
նորա
քարակերտ.
թէպտ
ոչ
բազում
ամօք
ինչ
յառաջ
քակել
ոմանց
զարձանս
եւ
զայլ
քարաշէնս
ինչ,
՚ի
բաց
բարձին
անտի:
5.
Սուրբ
Մինաս,
առ
ստորոտով
Ղաշ
կոչեցեալ
լերին:
6.
Եկեղեցին
Պարսամայ
՚ի
Խաչ
կամ
Ղաշ
լերին:
7.
Քառասուն
Մանուկ.
որ
սուղ
ինչ
բացատ
է
՚ի
բնակութեանց
քաղաքին.
եւ
առ
նովաւ
է
գերեզմանատուն:
Յեկեղեցեաց
ասին
՚ի
հրդեհին
որ
եղեւ
՚ի
1792,
այրեցան
կաթնաղբիւր
սուրբ
Սարգիս,
միւս
սուրբ
Սարգիս,
եւ
սուրբ
Մինաս.
եւ
՚ի
նմին
ամի
արքունի
հրամանաւ
նորոգ
շինեցան.
յորում
կաթնաղբիւր
նուիրեցաւ
յանուն
Աստուածածնի.
եւ
եղեւ
առաջնորդարան
եւ
պաղարճուխն
յանուն
սրբոյն
Գէորգայ.
ընդ
սոսին
նորոգեցաւ
եւ
դաշ
ներտիվէնն
որ
էր
հնացեալ:
Երկու
են
գերեզմանատունք.
մին
արտաքոյ
քառասուն
մանկանց
առ
լերամբ
յարեւելս
կոյս.
իսկ
միւսն
առ
եկեղեցեաւ
պարսամայ
յարեւմուտս
կոյս:
Արտաքոյ
քաղաքին
իբր
2
ժամաւ
յարեւմտեան
կողմն
է
մենաստան
Սուրբ
աննա
կոչեցել:
Յունաց
եկեղեցի
է
մի
միայն,
բայց
արտաքոյ
քաղաքին
՚ի
գիւղն
Կէքսի
իբր
միով
ժամաւ
հեռի
է
եկեղեցի
սիւնազարդ
քարաշէն.
կոչեցել
յայն
սակս
Մէրմէռ
քիլիսա,
որ
ասի
շինել
՚ի
յուստինիանոս
կայսերէ:
Երեք
են
երեւելի
մզկիթք,
Ուլու
ճամի,
Ալի
փաշա
ճամիսի,
եւ
Մէյտան
ճամիսի.
որ
յառաջագոյն
ասի
լինել
եկեղեցի.
իսկ
փոքունք
բազումք:
՚Ի
սկիզբն
անցել
դարու
պատմի
լել
հրկիզութիւն
մեծ
՚ի
քաղաքիս,
որ
այրեաց
զմեծ
մասն
քաղաքին:
Ոչ
սակաւ
վնաս
ետ
եւ
հրկիզութիւնն
որ
եղեւ
՚ի
յօգոստոս
մէյտանին
՚ի
1775.
եւ
հրդեհն
մեծ
՚ի
1792.
եւ
վասն
այսր
ամի
թողաւ
քաղաքին
տարեկան
տուրքն
զոր
ունի
տալ
՚ի
գանձն
արքունի:
Մալիքեանէ
Թօգաթու
սովորաբար
է
64
քսակ:
Հարկն
ռայեային
ամի
ամի
՚ի
60
էն
մինչ
՚ի
65
քսակ:
Մաքսն
վաճառի
45
քսակի:
Վօյվօտայուին
է
250
քսակի:
Առ
՚ի
լրացուցանել
վօյվօտային
զայս
ամենայն
սակ,
գրեալ
է
՚ի
ֆերմանի
նորա
թէ
լրացուսցի
՚ի
ճէրիմէէն.
այսինքն
՚ի
տուգանելն
վօյվօտային
զոք
՚ի
քաղաքացւոց
՚ի
պատիժ,
զնոյն
տուգանս
տացէ
՚ի
գանձն
արքունի.
եւ
այնպէս
լրացուսցէ
զիւր
պարտս
տարեկան
տրոց.
յայսմանէ
բռնաւոր
իշխանաց
քաղաքին
համարձակութիւն
առել
յանիրաւի
տուգանեն
զայս
ոք
եւ
զայն:
Վօյվօտան
առնու
իսպէնճ
յիւրաքանչիւր
քաղաքացւոց
25
փարայ.
իսկ
՚ի
գըզըլպաշից
72
փրյ.
այլ
այս
ամենայն
տուրք
փոփոխին
ընդ
ժամանակին:
Պօյախանան
որոյ
շինուածն
է
քարաշէն,
եւ
՚ի
նմ
են
գործավարք
20,
յորում
վաճառեն
զլիվիտն
՚ի
պէտս
ներկոյ,
վաճառի
18
քսակի.
իսկ
յառաջագոյն
վաճառիւր
50
քսակի:
Մէնզիլն
վաճառի
40
քսակի:
Գալխանայն
3
քսակի:
՚Ի
կողմանէ
վաճառականութեան`
ընդ
արժանւոյն
գրէ
Դուռնըֆօր
բ.
434.
թէ
Թօգատ
է
իբր
կեդրոն
վաճառականութեան
Փոքուն
Ասիոյ.
նաեւ
գիրք
սորա
գրեթէ
է
՚ի
կեդրոնի
այլոց
վաճառատեղեաց
Փոքուն
Ասիոյ.
բայց
պարտ
է
ասել
եւս
թէ
՚ի
Թօգատ
գտան
յառաջագոյն
եւ
գտանին
եւս
վաճառականք,
զորոց
նման
սակաւ
ունի
տէրութիւն
Օսմանեան
ընդ
ամենայն
սահմանս
իւր
որ
յԱսիա.
անդ
յաճախեն
երթեւեկութիւն
կարաւանաց
յամենայն
կողմանց:
՚Ի
Գայսէրիոյ
գայ
՚ի
Զ
աւուրս,
բերելով
զտորուն
կամ
զքէօք
պօյասի,
եւ
զդեղին
ներկ
ինչ:
Յանկիւրիոյ
՚ի
ԺԳ
աւուրս.
բերելով
զցփիս
եւ
զայլ
վաճառս
իւր:
Յիզմիրոյ
՚ի
ԻԵ
աւուրս
բերելով
չուխայ,
համեմ,
շաքար,
թուղթ,
եւ
զայլ
վաճառս
եւրոպեան,
եւ
՚ի
յԱյտընոյ`
բամբակ:
՚Ի
Կոստանդնուպօլսոյ
՚ի
Ի
կամ
՚ի
ԻԱ
աւուրս,
բերելով
պէսպէս
վաճառս,
առ
որ
ինքն
առաքէ
զիւր
կտաւ,
զպողասի,
զպղնձի
գործած,
եւն:
՚Ի
յԷրզիռումայ
՚ի
ժե
աւուրս,
բերելով
պղինձ,
երկաթ,
զորս
գործել
պէսպէս
անօթս
դարձեալ
առաքէ
յԷրզիռում:
՚Ի
Տիարպէքիրոյ`
՚ի
ԺԸ
աւուրս,
բերելով
կտաւի
գործածս
եւ
գխթոր:
՚Ի
Մուսլայ`
՚ի
Լ
աւուրս,
բերելով
կտաւս,
ներկեալ
թաշկինակս,
եւ
գխթոր:
Եւ
այսպէս
Թօգաթ
քաղաք
է
միջնորդ
վաճառականութեան
վաճառատեղեաց
փոքուն
Ասիոյ
ընդ
մեծին
Ասիոյ:
Յառաջագոյն
աստ
գային
նաեւ
վաճառք
Հնդկաց
ընդ
Մուսուլ,
նոյնպէս
եւ
վաճառք
Պարսից,
բայց
՚ի
բազմաց
հետէ
խափանեցաւ:
