Փաշայութիւն
երկդուզէան:
՚Ի
գիրս
մեր
կոչի
նաեւ
Երկիր
Գամրաց,
եւ
Առաջին
Հայք:
Այժմ
է
գաւառ
այսինք
Լիվա
կամ
Սանճագ
Գարամանու,
բայց
մեք
կոչեցաք
նահանգ
հայելով
՚ի
կարգ
աշխարհին
Փոքուն
Հայոց:
՚Ի
բնակիչս
սորա
՚ի
քաղաքին
եւ
՚ի
գիւղօրէս
բազում
են
հայք
քան
զյոյնս,
յորս
միայն
բնակեալքն
՚ի
գիւղօրէս
որք
կոչին
Էւքառա,
պէլէկէսի,
նիրզէ.
Մանճուռուան,
եւ
տէրէվէնք,
գիտեն
հայերէն,
որպէս
եւ
քաղաքացիքն.
իսկ
բնակիչք
այլոց
գիւղօրէից`
անգէտ
են
գլխովին
վարել
միշտ
թուրքաց
բարբառով:
Բնութեամբ
ճարտարք
են
եւ
յաջողակք
՚ի
գիւտս
արուեստից.
մանաւանդ
՚ի
ճարտարապետութե.
եւ
ընդ
մեծի
մասին
են
հիւսունք.
որմնադիրք,
քարահատք,
քանդակագործք,
նկարիչք.
մանաւանդ
երեւելի
ճարտարապետք.
զի
ոչ
միայն
յայս
գաւառ.
այլ
նաեւ
՚ի
Ստանպօլ
մեծամեծ
ապարանք
իշխանաց
թագաւորին,
մզկիթք,
եւ
բաղանիք,
կեսարացւոց
հայոց
եւ
յունաց
են
գործած,
թո'ղ
զայլ
փոքր
շինուած
տանց:
Օդ
որ
ցուրտ.
ոչ
լինին
անդ
պտուղք
որք
խնդրեն
գաւառ
ջերմ,
են
թզենի,
ձիթենի,
եւն:
Ընդ
ոլորտս
մայրաքաղաքին
Գայսերիոյ
ստէպ
ստէպ
իջանէ
մառախուղ,
թէպէտ
անվնաս:
՚Ի
շրջակայս
մայրաքաղաքին
է
լեառն
Եըլանլը
տաղի,
եւ
Էրճիէզ,
Էրճիէս,
կամ
Արճիաս.
որք
են
աղաւաղութիւնք
հին
անուանն
Արզէօս,
ընդ
մեզ
Արգէոս.
՚ի
գիրս
տաճկաց
անուանի
նաեւ
Ճէպէլի
էրճասիպ:
Լեառն
անունի
՚ի
հին
եւ
՚ի
նոր
պատմութիւնս,
մի
՚ի
մեծամեծ
լերանց
ի,
լայնանիստ
եւ
բարձր.
գրեթէ
երգ
մասն
նորա
՚ի
գլուխն
կոյս
միշտ
ծածկել
ձեամբք,
որ
իբրեւ
գլխարկ
ինչ
սպիտակ
երեւի
՚ի
հեռաստանէ
քանի
մի
աւուրց
ճանապարհաւ.
ուր
ձիւնէ
նաեւ
յօգոստոսի
եւ
՚ի
մէջ
ճեանց
գտանի
որդնուկն,
զորոյ
զջուրն
կոչեն
Ապու
զէմլէմ:
՚Ի
մեջն
անդ
լերին
բղխէ
աղբիւր,
որոյ
բարեհամ
եւ
առողջարարութիւն
համբաւեալ
է
առ
ամսին.
գտանին
յայս
լեառն
արջ.
գայլ,
եւ
վաշագ
կենդանին:
Առ
ստորոտով
նորին
են
աւերակք
կամարակապ
շինուածոց
ցիր
եւ
ցան
անկեալք,
եւ
առ
նոքօք
շինուած
ինչ
ընդ
նմանութեան
տաճարի,
եւ
այր
փոքրիկ
քարակոփ
քառակուսի
ձեւով,
ընդ
որ
մտել
դժուարութեամբ
ընդ
ծերպ
ինչ
անձուկ
յոյժ,
երեւին
բազմութիւն
ոսկերաց
մարդոյ.
նաեւ
զմռսել
անփուտ
մարմինք:
Պօղոս
Ղուկասեան
հնագիր
թագաւորին
Գաղղիոյ.
եւ
կրկին
ճանապարհորդ
յարեւելս
՚ի
սկիզբն
անցել
դարու
՚ի
հարցանելն
վասն
մարմնոց,
լուաւ
՚ի
բնակչաց
լինել
մարմին
40
մարտիրոսաց.
որոց
ժամանակ
է
անյայտ
(ա):
Այս
այր
յառաջագոյն
ունէր
դուռն,
այլ
փակել
կայ
ասէ
այժմ.
ետես
նաեւ
աւերակս
պարապաց
աստ
եւ
անդ
շեղջելս.
փոքր
ինչ
հեռի
անտի
է,
այլ
աւերակ
առաւել
հարուստ
տարածութեամբ,
զոր
կարծէ
լինել
հին
քաղաքն
կեսարիա.
եւ
բազում
ըերկրեայ
ճանապարհս
քարակոփս,
յորս
ընդ
մեծի
մասին
մտել
եգիտ
լի
ոսկերօք.
զորոց
բնակիչք
ասէին
լինել
ոսկերս
մարտիրոսաց.
եւ
ամիւ
նմանէր
տեղին
նախնի
գերեզմանատանց,
բայց
ոչ
ուրեք
եգիտ
մակագրուիւն:
Յաւերակաց
աստի
իմաստասիրեն
Մառգինիէ,
Պիշինկ,
եւ
այլք
ընդ
Պօղոսի
Ղուկասեան`
թէ
հին
Կեսարիա
ո'չ
է
այժմեան
Կեսարիա
քաղաքն,
այլ
այն
աւերակ.
որոյ
վասն
տե'ս
եւ
՚ի
հին
Հայաստան:
Ալի
տաղը,
յն
Լեառն
սրբոյն
Բարսղի,
որ
է
երկգագաթն,
վասնորոյ
՚ի
Վարս
Բարսղի
կոչի
Երկորեակ,
եւ
ընդ
ոմանց
յերիս
է
բաժանեալ,
անկանի
սա
ընդ
մէջ
Էրճիշէի
եւ
քաղաքին
Գայսերիոյ
՚ի
հիւսիսակողմն:
՚Ի
գլուխ
նորա
որոյ
բարձրութիւն
տեւէ
գնացս
հնգից
ժամուց,
է
անապատն
սրբոյն
Բարսղի,
որ
այժմ
անշէն
է.
եկեղեցի
նորին
որ
է
յերկուս
բաժանել,
ընդ
մասին
է
յանուն
կուսին,
եւ
ընդ
մասին
յանուն
սրբոյն
Բարսղի:
Ամի
ամի
՚ի
տօնի
համբարձման
գնան
անդր
յուխտ
հայք
եւ
յոյնք,
ուր
՚ի
խթման
՚ի
միջօրէի
պատարագեն
հայք
եւ
յոյնք.
ընդ
խորանաւ
յունաց
է
փոքրիկ
դուռն
կանգնաչափ
քառակուսի,
ընդ
որ
մտել
գնան
ընդ
երկրաւ
մինչեւ
՚ի
չափ
ընթացից
միոյ
ժամու.
եւ
զայն
լինել
աւանդեն
այրն
ճգնութեան
սրբոյն
Բարսղի.
գտանին
անդ
քանդեալ
եկեղեցիք,
գերեզմանատունք,
խորանք:
Ոչ
գտանի
յայս
լեառն
աղբիւր,
այլ
ջրշիղջ
այսինքն
սառնիչք
երեք,
զորս
լնուն
ձեամբք.
մին
՚ի
նոցանէ
է
մեծագործ
յորում
գտան
ասեն
եւ
ձուկն
30
օդդա
մեծութեամբ:
Ունի
գետակս
զանուանին
Գարա
սու,
որ
է
թարգմանութիւն
հին
յունական
անունն
Մէլաս,
որ
նշանակէ
Սեաւ.
բղխէ
սա
մերձ
՚ի
մայրաքաղաքն
իբր
5
մղոնաւ,
եւ
յարեւելս
ընթացել
խառնի
յԵփրատ:
Յայս
նահանգ
բղխէ
եւ
մեծ
ակն
ինչ
Գըզըլ
Ըրմագին.
իսկ
միւս
մեծ
ակն
որ
՚ի
Սեւաստ
բղխէ,
ընթանայ
՚ի
հիւսիսոյ
այսր
նահանգին:
Անուանի
կամուրջն
՚ի
վերայ
Գըզըլ
Ըրմագին
կոչեցել
Եալընըզ
կէօղ`
իբր
3
ժամաւ
կամ
12
մղօնաւ
հեռի
է
՚ի
Գայսերի
քաղաքէն,
՚ի
ճանապարհին
որ
՚ի
Գայսերիոյ
տանի
յԷնկիւրի,
՚ի
ստորոտի
մեծ
ձորոյ.
կոչեցաւ
այսպէս
սակս
գոլոյ
միակամար,
լայն
5
քայլ,
երկայն
160
ոտն,
բարձր
յերեսաց
ջրոյ
115
ոտն,
յորում
գտանի
ասեն
մակագրութիւն
յունական.
քրիստոնէայք
կոչեն
կամուրջ
սրբոյն
հեղինայ,
եւ
համարին
շինել
՚ի
նոյն
թագուհւոյն:
՚Ի
սահմանս
Գայսէրիոյ
է
եւ
այլ
կամուրջ,
որ
սակս
գոլոյ
բազմակամար`
կոչի
Չօգ
կէօղ:
Գօրամազ:
Գետակ
որ
բղխէ
՚ի
համանուն
լեառն,
եւ
անցանէ
ընդ
Գայսերի:
Այս
նահանգ
բերէ
ազգի
պտուղս,
մանաւանդ
տանձ,
խնձոր,
եւ
ծիրան
ընտիր,
մեղր,
միս
ապխտել
զոր
տանին
աստ
եւ
անդ
մինչեւ
՚ի
Կոստանդնուպօլիս
եւ
սեկ
այսինքն
Սախտիան
գեղին
պատուական:
Վասն
սորա
այսպէս
յարքունի
դիւանագրին.
Սանճագ
Գայսերիոյ,
յորում
նստի
երկտուզեան
փաշա,
եւ
կամ
Միւթէսէլլիմ
(կմ
միւսէլլիմ)
եւ
գատըլք
(ց
թեմք)
պարունակեալք
՚ի
սմա
են.
ա.
Գայսէրիէ.
բ.
Ինճէսու.
որ
՚ի
նահիէ.
գ.
Գարահիսարի
տէվէլիս.
դ.
Եահէալը.
ե.
Կիւսթէրէ.
զ.
Իսլամլը.
Եւ
յիւրաքանչիւրումն
՚ի
թեմից
աստի
նստի
գատը,
բաց
՚ի
Գայսէրիոյ
որ
է
մօնլայութիւն:
