Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն եռդուզեան:

Յարքունի դիւանագրին եւ յարքունի հրովարտակս կոչի յանուն Ռագգայի, որ է քաղաք պարունակել յայս նահանգ. յոմանց կոչի եւ Բուհա. ՚ի հնումն կոչէր Ուրհա եւ Եդեսիա:

՚Ի հիւսիսոյ սահմանակից է նահանգին Տիարպէքիրոյ, յարեւելից` նմին նահանգին եւ Մուսուլայ, ՚ի հարաւոյ` Իրագ արաբացւոց, իսկ յարեւմտից` Պիրէճիքոյ եւ Մարաշոյ: Գտանին ՚ի սմա անապատք յորս ընդ չորս կամ հինգ աւուրս չիք տեսանել ոչ քաղաք եւ ո'չ գեօղ, այլ յածին ՚ի նա քուրդք աւարառուք հանդերձ անտոնովք իւրեանց: Բնակիչք որ զանազան ազգք, օսմանեանք, քուրդք որք են բազումք թիւրքմանք, նաեւ արաբացիք եւ հայք, են եւ ասորիք այլ սակաւք:

Օդ Ուրֆայի առողջ, ջուրն բարի, եւ երկիրն արգաւանդ. բերէ արմտիս առատ, ցորեան, ոսպն, բակլա, եւն: Բայց առաւել քան զայլ բերս առատ ազնիւ է սորա բամբակ: ՚Ի մէջ պտղոց սքանչելի է նուռն քաղցր եւ մեծ մինչեւ ոմանց կշռել մի օդդայ եւ առաւել եւս, հատք ոմանց մինչեւ ՚ի չափի փոքր հունապի, իսկ որիզքն մանր, կեղեւ նորա նուրբ եւ թափանցիկ. գործեն ՚ի պտղոց աստի նաեւ գինի պատուական: Սքանչելի է եւ չամիչն եռատեսակ յորոց մի տեսակն գերեզմանցէ քան զայլս, ունի Ուրֆա եւ գինի պատուական, նաեւ իւղ բայց սովորաբար ՚ի կիր առնուն զիւղ չուշմայի, այսինքն չըռլըզան. ՚ի կենդանեաց խաչն ընտիր, եւ երիվար թեթեւ ընթաց:

Յառաջագոյն ունէր է փայտ բաւական առ ՚ի պէտս բնակչաց զի անտառն ժամանէր մերձ ՚ի քաղաքն, այլ բնակչաց առ սակաւ ոտկաւ հատեալ եւ փոխանակ հատելոց անհոգացել նորոգ անկել, այժմ նուազել է յոյժ անտառն. եւ երկօրեայ տարակայութեամբ հարկ է գրաստք բերել փայտ ՚ի քաղաքն, նմին իրի հասարակ ժողովուրդք վառեն անդ զուռս որթոց հատելոյ, եւ զտերեւն անուանել պիան, նաեւ քակորս անասնոց:

Գլխաւոր վաճառք որ են գինի, չամիչ, զոր ըստ մեծի մասին առաքէ, ՚ի Հալէպ, յորմէ գործեն նոքա ցքի. կտաւ բամբակի հասարակ եւ նրբանիւթ. գրեթէ ոչինչ ընդ հատ ՚ի բամբակի բեհեզիցն Հնդկաց զորս նոյնպէս առաքէ ՚ի Հալէպ, ուստի սփռի եւ այլուր. վաճառէ աստ եւ անդ նաեւ խաչն եւ երիվար եւ մարթս ներկեալս ՚ի գոյն դեղին, պատուական քան զայլոց տեղեաց:

Գլխաւոր իշխանութիւն այսր նահանգի փոքր ինչ յառաջ յաւուրս սուլդան Համիտի գրեթէ ընդ ամի անցել էր ՚ի ձեռս Թիմուր փաշային զօրապետի ապստամբ միլլի քրդացն, որ եւ առնոյր հարկս ՚ի քաղաքէն նաեւ յամենայն գիւղօրէից. որում բազում անգամ զդէմ կալեալ փաշային Ուրֆայի բազմաթիւ զորովք իւրովք եւ ոչինչ օգտել, ակամայ կամօք յանձն առնոյր ապա կատարել զկամս նորա:

Թեմք սորա են եօթն, որպէս է տեսանել յարքունի դիւանագրին: Էյալէթ (այսինքն նահանգն) Ռագգայի, յորում նստի էռդուզէան վալի ՚ի յՈւռհա ուր եւ դատաւոր ընդ նմին. գատըլըք (այսինքն թեմք) պարունակէալք ընդ սովու են սոքին:

ա. Թուհա. (որ Ուրֆա)

բ. Տէյրի ռահպէ.

գ. Ճէմասէ.

դ. Խապուր.

ե. Հառան, որ է Խառան

զ. Գօլհիսար.

է. Սիւտրէ.

Ես յիւրաքանչիւրումն ՚ի սոսա նստի գատը: