Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Մայրաքաղաք սորա բերդաւոր անուանի, պարսպապատ ՚ի սպիտակագոյն որձաքար վիմաց, գրեթէ ընդ չափու բարձրութեան պարսպին Ամթայ. եւ առ պարսպաւ խրամ խոր փոսիւ հատել յապառաժի, շրջապատ նորա իբրեւ երկուց ժամուց ճանապարհ. ունի գրունս չորս. 1. Սամսադ գափուսի. 2. Պէկ գափուսի. 3. Խառան գափուսի. 4. Ասլան գափուսի. ընդ որում աստի եւ անտի նորա են երկու առիւծունք քանդակեալք ՚ի վիմի: ՚Ի հարաւկողմն քաղաքին ՚ի գլուխ վերամբարձ սեպացեալ ապառաժի է բերդ իւր ամուր, առ որով խրամ խոր հատել նոյնպ յապառաժի. ունի գրունս չորս են ՚ի նմա բերդակալ, եւ իբր 60 տունք տաճկաց. եւ քարաշէն մզկից մեծաշէն, որ ՚ի նախնումն էր եկեղեցի յանուն սրբոյն Սարգսի, առ որով` աստի եւ անտի կանգուն կան մինչեւ ցայժմ երկու բարձրաբերձ քարաշէն զանգակատունք, գիրք բերդիս զուարճալի յոյժ. զի առ բարձրութեանն երեւի անդուստ քաղաքն ողջոյն հանդերձ ծովակօք եւ պարտէզք որք ՚ի ներքո եւ որ արտաքոյ քաղաքին. եւ դաշտավայրն որ ՚ի հիւսիսակողմն:

Բնակիչք սորա արք կորովիք տունք իբր 12000 յորոց իբր 2000 են տունք հայոց, իսկ մնացեալքն տաճկաց, գտանին անդ եւ ասորիք սակաւք. բազմութիւն արուեստաւորաց են ՚ի սմա յազգէս հայոց մանաւանդ քարակոփ, ճարտարապետք, եւ կտաւագործք առաւել քան 400 Թէղկեահ: Ունի Ուրֆա վաճառանոցս, հրապարակս, բաղանիս, եւ աղբիւրս, որոց պատուական ջուրք գան արտաքուստ ՚ի կրկին տեղեաց. առաջինն կոչի Քէրուզ սույի, որ ՚ի նախնի ժամանակից անտի բերեալ է ՚ի հեռուստ բազում աշխատանօք ընդ ստորեկրեայ քարաշէն խողովակս, միւսն Ճօսաղ սույի, որ յանցել դարու բերաւ ՚ի մօտաւորագոյն վայրէ քան զառաջինն ըերկրեայ ճանապարհիւ ՚ի ձեռն Ստեփաննոսի ճարտարապետի:

Բայց քաղաքն ՚ի մի կողմն իւր ՚ի բարձրաւանդակի առաջի գլխաւորք մզկթին ունի երկու փոքր լճակս, յորոց թէպէտ հոսին ջուրք ականակիտք սակայն ՚ի սկզբանէ անտի ՚ի գործ ածել ՚ի բնակչաց ՚ի մաքրել զաղտեղուիս քաղաքին ընդ ստորերկրեաց խողովակս, յոռոգել զպարտէզս որք ներքոյ եւ արտաքոյ քաղաքին. եւ դարձուցանել զաղօրիս որք են արտաքոյ, առ որովք են զբօսանաց տեղիք, յորոց մի է եւ Քէօչք շէյխ ալիին:

Առաջին լճակն որոյ շրջապատն ոչ ժամանէ ՚ի կէս մղօն` կոչի ՚ի բարբառ արաբացւոց Խալիլ Իպրահիմ. զի սեփհական համարին զսա Աբրահամու նախ քան զկոչումն իւր յայ ելանել ՚ի խառանէ. ուստի եւ այն մզկիթ է երեւելի ուխտատեղի առ տաճիկս: Իսկ երկրորդն որ փոքր է քան զառաջինն կոչի պատել շուրջանակի կոփածոյ քարամբք մինչեւ ՚ի ստոր. ջուրք սոցա բղխեն ՚ի ներքուստ ՚ի յատակն իւրեանց պղպջակելով իբր ՚ի կաթսայէ որ յեռանդեան կայցէ. լի են ՚ի նոսա ձկունք թզաչափք, բայց արգելել է որսալ ամցն տաճկաց եւ քրիստոնէից զի խափանել համարին զօրհնութիւն եւ զպէրէքէթ Աբրահամու. այլ ընդ հակառակն կերակուր արկանեն ՚ի սնունդ նոցա. յորում պահու լինի տեսիլ զուարճալի, անբաւ բազմութեան ձկանց զմիմեամբք եռալ ելեւէջս առնելով. մինչ գրեթէ եւ արտաքս ոստնուլ. զորս եւ մարթ էր ձեռամբ ունել: Այս երկու լճակք են` զորս Շնորհալին գեղեցիկ ստորագրէ յՈղբսն Եդեսիոյ, զորմէ տես ՚ի հին Ուրհայ: Ընդ մէջ երկուց լճակացս` են կրկին քարաշէն բարձր զանգակատունք:

՚Ի նորոգ շինուածս Ուրֆայի, երեւելի է պալատն փաշային, զոր ետ շինել զամս ԺԲ Համապալ օղլու Ահմէտ փաշայն` այր հզօր փարթամ եւ հաճոյ թագաւորին. ՚ի զնզ տեղեաց բերել երեւելի ճարտարապետս. 4 բաղանիք են յայսմ պալատն 12 պարտէզք. մի ճարտարագործ շատրուան, եւ 365 սենեակք լ թուոյ աւուրց տարւոյն:

Մի միայն եկեղեցի 4 այժմ ՚ի ձեռս ազգիս հայոց անուանել Աստուածածին, բայց պանծալի ՚ի մէջ համօրէն քրիստոնէից ՚ի նախնի ժամանակաց անտի, զոր ասեն լինել առաջին եկեղեցի քրիստոնէից կառուցեալ Աբգարու թագաւորին մերոյ. որ յառաջ քան զամենայն թագաւորս ՚ի հաւատաց ՚ի Քրիստոս այս եկեղեցի ունէր ասեն եօթն քարաշէն գմբէթս, այլ անանունն որդի աբգարու որ յետ մահու հօրն եբաց զդրունս մեհենից, կործանեաց զվեցն եւ մնաց մինն միայն մինչեւ ցայսօր: ՚Ի ձախակողմն դասու եկեղեցւոյս է մատուռն. յորոյ յորմն քանդակել կայ ՚ի վիմի պատկեր Աստուածամօրն հանդերձ Աստուածորդւովն ՚ի գրկին. զարդարել ոսկի արծաթի եւ մարգարտայեռ զարդուք եւ յաճախեալ յուխտաւորաց զանազան կողմանց: Պատմի թէ ՚ի սկիզբն անդ ՚ի կատարիլ շինութեան եկեղեցւոյ. այս պատկեր ինքնին գտաւ քանդակել ՚ի վիմի եւ ՚ի նորին անուն եկեղեցին կոչեցաւ Աստուածածին. սոյն այս պատկեր է` յորմէ ձայն լսելի եղեւ ամենեցուն վասն սրբոյն Ալէքսիանոսի: Մուծէք առ իս զայրն այ, որոյ եւ բնակութեան տեղին կայ մինչեւ ցայժմ ՚ի յետուստ եկեղեցւոյն կցել յորմն նորա ՚ի ձեւ մատրան կոչեցել Մատուռն սրբոյն Ալէքսիանոսի, եւ յաճախել յամենայն շաբաթս յուխտաւորաց: ՚Ի ներքոյ եկեղեցւոյս է վիմափոր գամբարան, ուր է մարմին Ադդէի հայրապետին զոր սպան անանունն: Այս եկեղեցի է աթոռ արքեսպսին Ուրֆայի հանդերձ բազմութեամբ քահանայից, ընդ կաթուղիկոսիւ Էջմիածնի: Ասորւոց եկեղեցի է փոքր եւ աղքատին յանուն սրբոյն Պետրոսի:

Բազում մզկիթք են յՈւրֆայ, յորոց ոչ սակաւք ՚ի նախնումն էին եկեղեցիք` քրիստոնէից, երեւելին այն մեծակառոյց մզկիթ` որ ՚ի հնումն էր եկեղեցի Քառասուն մանկանց. բարձրակ եւ գմբեթայարկ կոփածոյ վիմաշէն ՚ի հիմանց մինչեւ ՚ի կատար գմբեթին. ունի գրունս 5. յորոց մին որմով որոշեալ կայ ՚ի մզկթէն եւ փակել ՚ի վաղ ժամանակաց. յոր մերձենալ անգամ երկնչին ՚ի բանալ, բայց տեղին պատուել է ՚ի ծածուկ ՚ի քրիստոնէից զի անդէն ասեն լինել մարմին սրբոց: ՚Ի մենարէի սորա որ ՚ի հնումն էր զանգակատուն, երեւին մինչեւ ցայժմ տեղիք զանգակացն, գլուխ նորա գմբեթաւորք. ՚ի ներքուստ մարթ է նաեւ ձիով եւ ուղտու ելանել ՚ի վեր. դաւիթ մզկիթ առհասարակ սալայատակ եւ ընդարձակ ունի գրունս երիս առ որովք եդեալ կայ շղթայ ՚ի խափանել զմուտս անասնոց:

Երեւելի են եւս հինգ մզկիթք զորս ՚ի վերջին ժամանակս շինեաց վերագրել Ստեփաննոս կամ Փանոս ճարտարապետն յազգէս հայոց, այր երեւելի ՚ի մէջ քաղաքիս` եւ սիրելի յոյժ Համպալ օղլուին սակս բազում մեծագործութեանց իւրոց. բայց յետ մահու սորա` մեծամեծք տաճկաց առ նախանձու զոր ունէին, կախել ետուն զփայտէ. զոր ոչ կարացին դարձուցանել ՚ի հաւատոց բազում սպառնալիք եւ մեծամեծք խոստմունք սիրելեաց իւրոց տաճկաց որք սիրէին եւ խնայէին ՚ի կեանս նորա սակս երախտեաց իւրոց ՚ի վերայ քաղաքին:

Եէնիշէհիր: Թարգմանի նոր քաղաք. է իբր արուարձան Ուրֆայի մերձ նմա. բնակիչք սորա տաճիկք որք յառաջագոյն բնակէին յաշխարհին Պարսից, ՚ի միում քաղաքի, այլ յահէ շահ Դահմաս գուլի խանին փախուցեալ հանդերձ ամենայն ընտանեօք օ ընչիւք իւրեանց եկին յՈւրֆա, որոց փաշայն ետ զայս տեղի ՚ի շինել քաղաք: ՚Ի շրջակայս Ուրֆայի են քանի ինչ եկեղեցիք եւ ուխտատեղիք ոմանք ամբողջ եւ ոմանք քայքայեալք, որք եւ օր ըստ օրէ քանդին. զի հանապազ մեծամեծ քարինս կոփելն եւ պատրաստելս առնուն ՚ի պէտս այլոց շինուածոց:

Սուրբ Սարգիս: Մենաստան հայոց բնակել ՚ի քանի մի աբեղայից, իբր կէս ժամաւ հեռի ՚ի քաղաքէն յարեւմուտս հարաւոյ նորա. ՚ի ներքոյ եկեղեցւոյ սորա է տապան վիմափոր, ունելով ՚ի ծածկոյթ վէմ մեծ կապարաւ ամրացուցել շուրջանակի, յորում ասեն լինել մարմին սրբոյն աբբայի եփրեմի , զոր լատին կրօնաւորք ոմանք ձեռնարկին երբեմն բառնալ անտի, այլ աբեղայից ՚ի վերայ հասել արգելին զնոսա. Աբգարու եկեղեցի: Հեռի է ՚ի սբ Սարգսէ իբրր միով ժամաւ. կառուցել քառակուսի ձեւով առ լերամբ. բայց հատել առ հասարակ ՚ի միաստանի լեռնացեալ ապառաժ վիմի, տանիք նորա որ է տափարակ, երեք խորանքն ՚ի նմա, եւ կամարք դրուագազարդք առ նոքօք, բեմքն որք բացատ են յորմոյն, աստի ճանք խորանացն, վերնատունն է իւր սանդուղք եւն, այս ամենայն են գործել եւ կոփել կռանահարութեամբ ՚ի մի միայն վիմէ, յոր չիք բնաւ կիր այսինքն քիրէճ, որ է գործ անհնարին աշխատուեց եւ ծախուց: Երկու եւեթ լուսամուտս ունի. մի ՚ի վերայ դրան յորմէ առնու զլոյս, իսկ երկդն է առ վերնատամբ, որ է խողովակաձեւ երկայնաձիգ ծերպ որ ձգի մինչեւ ՚ի միւս ծայր ապառաժ լերինն, ուստի թուի բացել ոչ ՚ի լուսաւորութիւն եկեղեցւոյն, որում չէ հնար անցանել ընդ այնչափ խորս, այլ առ ՚ի տալ անցս շարժման օդոյ յեկեղեցւոջ: Առ սովին եկեղեցեաւ են աւերակք քարակերտ շինուածոց եւ պատշկամբք, զորմէ տեղեակք ասեն լինել ամարանոց սրբոյն աբգարու թագաւորին, որ ընդ մասին հատել եւ կոփել էր ՚ի նմին լեռնէ, եւ ընդ մասին շինել մեծամեծ քարամբք, յորոց ընդ ժամանակս ժամանակս առին մեծամեծք տաճկաց ՚ի պէտս շինուածոց իւրեանց:

՚Ի սոյն լեառն մերձ ՚ի վերոգրեալ եկեղեցին է լայնարձակ խորամուխ քարանձաւ խաւար ամենեւին, եւ ՚ի նմա այլ անձաւ փոքր քան զառաջինն. յայսմ անձաւի են երկու մեծամեծ վիմափոր դամբարանք, զորոց ասեն տեղեակք ՚ի միումն լինել մարմին սրբոյն աբգարու արքային, իսկ ՚ի միուսումն մարմին աբդիու իշխանին, որ էր պատուական յամենայն տանն արքայի. պատուել է տեղիս ՚ի յուխտաւորաց:

Իսկ ՚ի գլուխ լերինն երեւի աւերակ մեծաշէն եւ քարակերտ եկեղեցւոյ եւ մենաստանի ՚ի կոփածոյ քարանց, յորոց վասն զի ստէպ ստէպ առնուն ՚ի գործ շինուածոց քաղաքին, ընդ մեծի մասին քանդեալ կայ այժմ:

՚Ի հիւսիսակողմն Ուրֆայի իբրեւ երկու քարընկէց հեռի, է քարայր յօրինեալ ՚ի ձեւ մատրան, որ էր ասեն ճգնարան սրբոյն եփրեմի, ոչ այնչափ հեռի անտի ՚ի լերինս անդ ցուցանեն զմենաստան նորին սրբոյն եփրեմի, որ է ամայի:

Սուրբ դաստառակ, կամ Աղբիւր դաստառակի: Անկանի յարեւմուտս հարաւոյ Ուրֆայի, ժամաւ եւ կիսով հեռի ՚ի բերդէ քաղաքին, է անդ սրահաձեւ ընդարձակ հին շինուած, եւ առաջի շինուածոցն է ջրհոր վիմափոր բոլորաձեւ, որ ՚ի յատակն կոյս լայն է, իսկ ՚ի բերանն կոյս անձուկ: Այս է այն ջրհոր` ուր ՚ի դառնալն անանայ յեէմէ, առ ահի ասպատակացն ընկէց զկենդանագիր դաստառակ փրկչին: Յաճախեալ է տեղիս յուխտաւորաց, եւ ամի ամի առաջնորդն հդրձ քհնիւք եւ բազմաամբոխ ժողովրդեամբ հանդիսիւ մատուցանէ աստէն պատարագ: Յարեւմտեան կողմն ջրհորոյս իբրեւ կէս ժամանակ հեռի, ՚ի գլուխ լերին են երեք մեծամեծ ծառք կարգաւ առ միմեանբք, եւ ընդ նոքօք երեք գերեզմանք սբց վկայիցն գուրիասայ, սամանասայ, եւ աբիբայ, որք կատարեցան ՚ի յՈւրֆա յանտոնիոսէ իշխանէ յաւուրս դիոկղետիանոսի կայսեր:

Սուրբ Յակոբ: Մենաստան քարաշէն եւ մեծագործ եկեղեցի ՚ի նմ հդձ կրկին բարձր զանգակատամբք արք առ հասարակ կանուգուն կան մինչեւ ցայսօր, իբր 2 ժամաւ հեռի յՈւրֆայէ ՚ի գլուխ բարձր լերին, որ իբրեւ զամիսս 10 ծածկել կայ ձեամբք. պատմեն թէ յայս մենաստան բնակեցաւ երբեմն սբ Յակոբ մծբնայ հայրապետն: Ամի ամի ՚ի տօնի սրբոյն առաջնորդն հդձ բազմութեամբ ժողովրդեան գայ յայս եկեղեցի, զգիշերն ողջոյն հսկելով ժամերգութեամբ եւ պատարագ մատուցանելով հանդիսիւ:

Կարմուճ ՚ի հն Կամուրջ: Գեօղ մեծ իբրեւ 2 ժամաւ հեռի յՈւրֆայէ ՚ի հարաւոյ արեւելից, բնակիչք սորա առ հասարակ յազգէս հայոց արք հզօրք եւ քաջասիրտք, յորոց եւ այլազգիք երկնչին. եւ ոչ տան թոյլ երբէք այլազգեաց բնակիլ ՚ի գեօղ իւրեանց. ունին եկեղեցի եւ քհնյս: Երեւին նիդ հետք աւերակաց յորսէ յայտ է թէ ՚ի հնումն էր քաղաք: Բերէ ցորեան ընտիր, գարի, կորեակ, նուռն եւն:

Չարմէլիք: Գեօղ իբրեւ միօրեայ հեռի յՈւրֆայէ, ընդ մէջ նորա եւ Պիրէճիկոյ, առ արքունի ճանապարհաւն որ հանէ ՚ի Հալէպ. բնակիչք սորա քուրդք. ՚ի վերայ բլրոյ մերձ նմին է վաղեմի բերդ քայքայեալ, զի յրջագոյն էր աւան մեծ եւ երեւելի: