Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Բերդ սորա անուանի ՚ի ԺԲ դարու հետէ միօրեայ հեռի ՚ի Պիրէճիքոյ, եւ գրեթէ երկօրեայ յՈւրֆայէ, կառուցել ՚ի գլուխ լեռնացել ապառաժի, որ է ցամաք կղզի յերից կողմանց եւս պատեալ ջրով. զի յարեւելից առ սովաւ քերէ եւ Եփրատ գետ. յարեւմտից եւ ՚ի հարաւոյ` Մէրզպան կամ Մարզման վտակ Եփրատայ , իսկ ՚ի ցամաքին կողմանէ ապառաժ լեռան այն գոլով քարանձաւ ուղղաձիգ եւ ողորկ ամենեւին որպէս թէ կռանաւ կոփեալ, բնաւ անմատոյց է մարդոյ, նմին իրի ճանապարհ ելանելոյ ՚ի բերդն է ՚ի կողմանէ Մէրզպան վտակին, յորոյ վերայ է կամուրջ քարաշէն, ՚ի կամրջէ անտի մինչեւ ՚ի բերդն է մի միայն անցք ընդ զառ ՚ի վեր լերինն որ հանէ ՚ի բերդն, եւ ՚ի նոյն անցս յեօթն տեղիս եօթն գրունք են քարակոփք մի զկնի միոյ, եօթներդն է նոյն իսկ դուռն բերդին` որ պատեալ է քարաշէն ամբակուռ պարսպաւ: Սակաւ բնակութիւնք են այժմ ՚ի բերդին իբր 50 տանց առ հասարակ տաճկաց, ուր նստի եւ բերդակալ այսինքն Տիզտար, իսկ մեծ մասն բերդին դատարկ է եւ անբնակ, եւ ուրեք ուրեք աւերակ հին շինուածոց:

Չիք ՚ի սմա աղբիւր ինքնաբուղխ, այլ ըմպեն յանձրեւոցին ջուրց, սակայն երկայնամտութիւն եւ արուեստք նախնեաց լցել ունի զպակասութիւն բնականին, զի ՚ի վերուստ անտի մինչ ՚ի յստակ քարալերինն զօրութեամբ կռանաց բրել կայ գուբ կամ մանաւանդ ըերկրեաց ճանապարհ քառակուսի ձեւով, շուրջանակի ունելով 360 աստիճանս հատելս ՚ի նմին ապառաժ լերին ընդ որս ՚ի ժամանակի երաշտութեան եւ երկար պաշարման թշնամւոյն, մարթ է համարձակ իջանել ՚ի ստոր առանց տեանելոյ ամենեւին թշնամւոյն, եւ առնու զջուր ՚ի գետոյն Եփրատայ` յոր ժամանէ այս գուբ: ՚Ի ժամանել ՚ի կէսն անդ այսր գբոյն կամ ճանապարհին է քարայր ինչ խաւարին հատել կողմնակի ՚ի նոյն լեառն. եւ պատուել յուխտաւորաց յոյր սակս եւ զաստիճանսն կոչեն սորա սանդուղք աւանդելով թէ բնակարան էր այս այր սրբոյն ճգնաւորի ուրուք առ ժամանակօք շնորհալւոյն. եւ ընդ դաստիարակութեամբ նորին մարզել: ՚Ի բերդի աստ է եւ բանտ խորանդունդ, ուր արկանեն զմեծամեծս վասն ծանր յանցանաց:

Երեք եկեղեցիք են ՚ի սմա մեծամեծք եւ քարաշէնք կանգուն մնացեալք մինչեւ ցայժմ այլ ամայի քորք են սուրբ Սարգիս. սուրբ Գեորգ, եւ սուրբ Ներսէս Շնորհալի, որ կառուցել կայ ՚ի բարձրագիտակ վայրի լերին, իբր թագ ՚ի գլուխ համօրէն բերդին, գմբեթունակ համակ քարաշէն ՚ի հիմանց մինչ ՚ի գագաթն գմբեթին, որ ընդ մասին քանդեալ կայ, յօրինել ընդ նախնի գթական ձեւոյ եւ ՚ի ներքուստ յերիւրել պէսպէս գրուագօք եւ քանդակօք: ՚Ի ներքոյ եկեղեցւոյս է ծերպ` ընդ որ երեւին մթին տեղի անյայտ, անդ ասեն լինել զմարմին սրբոյ հայրապետին Ներսէսի, զորմէ տե'ս ՚ի հին Հռոմկլայ ամի ամի բազումութիւն գաւառականացն եւ այլ շրջակայ սահմանաց եւ Ուրֆայեցւոց, ժողովել աստէն հանդերձ բազումութեամբ քահանայից, մեծաւ հանդիսիւ մատուցանեն պատարագ, իւրաքանչիւրք տալով սակաւ ինչ տուրս սպասաւորի բերդակալին, որ նստի առ դրան եկեղեցւոյն: Պատուել է անուն սրբոյս եւ առ այլազգիս, մինչեւ շրջակայ բնակչաց այլազգեաց յանուն սորա երդնուլ: Առ եկեղեցեաւս է եւ նախնի կաթուղիկոսարանն մեծաշէն, որ ընդ մեծի մասին թէպէտ աւերակ է, այլ տեղի սրահիցն եւ սենեկաց երեւին մինչեւ ցայժմ: Է ՚ի ռումգալէ եւ մզկիթ մեծաշէն, որ էր մի ՚ի յեկեղեցեաց այսր բերդի: Շրջակայ սահման սորա ունի պարտէզ եւ միրգս առատս, եւ անկանի ընդ թեմիւ կաթուղիկոսին Սսոյ: Յայնկոյս մարզման վտակին են քանի մի տունք աղքատինք, որ փոքր ինչ յառաջ էր քաղաք. անդ յամենայն բշիս լինի վաճառ, ուր ժողովեն ՚ի համօրէն մերձակայ շինից զամենայն կարեւորս կերակրոց եւ հանդերձից:

Մէրզպան, կամ Մարզման: Վիճակ Ռումգալէի ուստի բղխէ մարզման վտակ զոր ՚ի վերոյ յիշատակեցաք:

Էնհէզ: Գեօղ առ ռումգալէիւ յարեւմտից Եփրատայ. բնակիչք սորա առ հասարակ յազգէս հայոց, որք ունին մեծագործ եկեղեցի քարակերտ ՚ի նախնեաց անտի մնացեալ:

Ճիպին. Գեօղ յարեւելից Եփրատայ մերձ ՚ի Ռումգալէ, իբրեւ միօրեայ հեռի յՈւրֆայէ: Բնակիչք սորա առ առ հասարակ յազգէս հայոց, որք ունին եկեղեցի մեծաշէն առ հասարակ յորձքար վիմաց, եւ առ նովաւ զանգակատուն նոյնպէս քարաշէն: Արտաքոյ գեղջս տեսանին բազմութիւն մեծամեծ վիմափոր գերեզմանաց. որք ցուցակ են նախնի մեծաշինութեան տեղւոյս: Արահ, Հայնի, Քէշիշլիք: Են երեք գիւղօրէք մերձ միմեանց եւ Ռումգալէին յարեւելից Եփրատայ, բնակիչք երից գիւղօրէիցս եւս են Կէսկէօք, որք առ բռնութեան դարձել գոլով յազգէս հայոց ՚ի տաճկութիւն մէջ ԺԲ դարուն որպէս ասեն, ակամայ միայն պահեն, զծէսս նոցա, եւ յօժարակամ զծէսս քրիստոնէից: Զգենուն ընդ տաճկաց, բայց հասարակ լեզունց է հայկական, եւ այն յստակ ընդ հնչման, եւ խառն ընդ գրաբառի. արքն որք շրջին աստ եւ անդ` գիտեն խօսել եւ ՚ի բարբառ, տաճկաց, բայց կանայք նոցա քանզի միշտ առանին են` գրեթէ առ հասարակ բաց ՚ի հայկականէն ոչ գիտեն այլ ինչ բարբառ, եւ այն մաքուր եւ յստակ ընդ հնչման եւ ընդ բառից` որ մերձենայ ՚ի գրաբառն: Բնաւ խորշին բնակել ՚ի քաղաքս տաճկաց, զի մի բռնադատեսցին ՚ի պահպանութիւն օրինաց նոցա: զորդիս իւրեանց Մկրտիչ տան, եւ դնեն անուանս կամ աննշանս եւ կամ հին նահապետաց եւ մարգարէից, եւ ոչ դնեն անուանս սոսկ տաճկականս, բայց ՚ի լինել մանկան ութամեայ կամ իննամեայ, թլփատել տան:

՚Ի յամուսնանալ իւրեանց գիշերոյն գնացել յեկեղեցին կատարել տան քհնյին զամ օրհնութիս խորհրդոյ պսակին. բայց ապա գնացել ՚ի յՈւրֆա ամուսնական եւ ըստ տաճկական օրինի: Պահեն խստութեամբ զամ պահս ծիսի հայոց զշաբաթականս եւ մանաւանդ զքառասնորդականն, եւ զառաջաւորացն յորում բազումք յաւուրս երիս ամենեւին անսուաղ անցանեն, թէպէտ եւ առ անսուղութեն անկանիլ դիպեսցի նոցա ՚ի մահիճս. իսկ զպահս տաճկաց ոչ պահեն եթէ ոչ յորժամ գտանին ՚ի քաղաքս բնակիչս ՚ի տաճկաց:

Յաւուրս կիւրակէից գնան յեկեղեցիս մերձակայ գիւղօրէից հայոց. վասն յԷնհէշ ՚ի Ճիպին եւն, տեսանեն պատարագ, խաչակնքեն զդէմս առնեն ծնրադրութիւնս, մատուցանեն զորդիս իւրեանց առ ՚ի ընթեռնուլ ՚ի վերայ աւետարան. իսկ ՚ի յաւագ Եշաբթի գիշերայն մատուցանել տան պատարագ առանձին վասն իւրեանց, եւ խոստովանել հաղորդին օրինաց, իսկ ՚ի մզկիթ ոչ գնան, բայց եթէ յորժամ գտանին ՚ի յՈւրֆնոյ կամ յայլ քաղաքս տաճկաց. Բազում յարգութեամբ ընդունին միւռոն ՚ի նուիրակէ կաթուղիկոսին Սսոյ, եւ իւրաքանչիւր գիւղօրէք տան ողորմութիւն 50 ղուռուշ: Բայց թէ երբեմն մօնլայ ոք եկեսցէ առ նոսա ՚ի մերձակայ տեղեաց, պէսպէս ճանապարհու փութով հնարին հանել զնա անտի: ՚Ի հիւանդանալ իւրեանց` գեշերայն բերել քահանայ խոստովանին եւ հաղորդին, բայց ՚ի մեռանելն կոչել զիմանան ՚ի քաղաքէն, նմա տան թաղել իբր տաճիկ յետ թաղելոյ` տարել քահանայ ՚ի վերայ գերեզմանի մեռելոյն, կատարել տան զամենայն կարգս քրիստոնէական թաղման: Եւ ապա սոքա ընդ կիսոյն քրիստոնէից եւ ընդ կիսոյն տաճկաց նմանելով, երբեմն այսպէս ձեւանալով եւ երբեմն այնպէս, երկոցունց եւս հաղորդին, այլ յերկոցունց եւս պակասին, եւ ընդ արժանւոյն կոչին յամցունց Կէսկէս. եւ աղաւաղանօք կասկաս: Այս հայկական անուն է զոր ծեթքելով յիտալական բարբառ կոչեցին Ասսասք կամ ընդ նոցա Ասսասինի. քանզի եւ այս անուն ՚ի ԺԱ եւ ՚ի ԺԲ դարուն ՚ի ժամանակս խաչակրաց մուծաւ յիտալացւոց բարբառ. որով կոչէին յայնժամ ժողովուրդ ինչ զկողմամբք Կիլիկիոյ, որք ընդ կիսոյն քրիստոնեայ էին եւ ընդ կիսոյն յօտար գեն խառնել: Եւ քանզի սոքա աւազակութեանց պարապէին, յայնմանէ սովորութիւն եղեւ առ իտալացիս զամենայն աւազակս կոչել Ասսասինի. վասնորոյ վայրապար տառապեցան ոմանք ընդ որս եւ երեւելին Մուրադորիոս վասն ստուգաբանութեան այսր ասսասինի անուան, յԱրշակունի անուանէ կարծել ածանցել, եւ ոմանց յայլ անուանէ:

Բաց ՚ի յերեցունց գիւղօրէիցս գտանին ՚ի սցէ, եւ յայլ տեղիս. ոչ տան հարկս այսինքն խարաճ, այլ միայն տուրս վասն կալուածոց իւրեանց. զի գենիւ տաճիկք համարել են առ ամսին, թէպէտ իբրեւ անմիտ եւ տգէտ օրինաց. բարուք հիւրասէր են, բազում մեծարանս առնելով մանաւանդ հայոց: Երկիր երեցունց գիւղօրէիցս բերէ բամբակ բազում, ցորեան, ոսպն ազնիւ, որ միով եռացմամբ հրոյ իսկ եւ իսկ եփի կատարել, եւ այլ պէսպէս արմտիս. ՚ի պտղոց բերէ սեխ, մեղրապոպ մեծ եւ քաղցր, կաղին ընտիր, եւ Շամ ֆըստըխի: