Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն եռդուզեան:

Սահման ունի իւր ՚ի հիւսիսոյ` զԳարաման նահանգ, յարեւելից` զՄարաշ, ՚ի հարաւոյ զՄիջերկրական ծով, իսկ յարեւմտից զՔիւթահիէ: Բնակիչք սորա օսմանեանք, թիւրքմանք, եւ հայք, յորոց բազումք գտանին դարձեալ ՚ի կրօնս տաճկաց. բազմութիւն բնակչաց այսր նահանգի պարապին յաւազակութիւնս եւ յաւարառութիւնս, կալել ունելով զկիրճս լերանց եւ զանցս ճանապարհաց:

Թիւրքմանք ընդ օրինի քրդաց վրանաբնակք են եւ բաժանեալ ՚ի պէսպէս տոհմս` որք կոչին Պահըլը. Շամպէյատի. Գարագայալը. Ագճա գօյունլու. Փէհլէվանլը. Անամասլը. Տէտէսլը եւն. սոքա ՚ի ձմերան բնակին ընդ մէջ Ատանայի եւ Տարսոնի. իսկ տոհմք կոչեցեալք Գարալար, Ճէրիտ, Ավշար, Պօզտօղան եւն, ՚ի ձմերան բնակին ընդ մէջ Ատանայի եւ անտրընի որ մերձ է ՚ի Մարաշ. յորոց ավշարն բնակի ՚ի Չուգուր օվա` ուր է Անաւարզա. իսկ յամարայնի բնակի մերձ ՚ի Կէմէրէք եւ ՚ի զԱմանաթի. այլ հասարակ գրեթէ ազգ թիւրքմանաց ժողովին յամարայնի ՚ի Ուզուն խայլայն, որ է մօտ ՚ի Կիւրիւն եւ ՚ի Տէրէնտէ: Իւրաքանչիւր աշիրէթ այն է տոհմք` ունին ազնուականս որք կոչին թոռունլար, զհասարակ թիւրքմանս իբրեւ հպատակս ունին, մինչեւ գան հարկանել զնս, եւ ազատ են ՚ի տրոց` զոր ունին տալ թիւրքմանք ՚ի վարձ արօտոյ անասնոց իւրեանց. ՚ի թոռունլարաց աստի ոմն է գլխաւոր. որ է պետ ամենայն ազգին եւ կոչի Թիւրքման պէկի: ՚Ի կողմանէ օսմանեանց կարգել է Թիւրքման աղասի կամ վօյվօտասի, որ է պաշտօն ընդ իշխանութեամբ գըզըլար աղասիին ընդ որում հարէմէյն, եւ վաճառի յարքունուստ, սովորաբար ընդ նախնի կանոնաց առնու զայս պաշտօն եէտէքճի պաշին գըզըլար աղասիին: Ամի ամի յորժամ լինին կտուրք խաշանց իբր յամսեանն օգոստոսի, գայ թիւրքման աղասին ՚ի ուզուն եայլայն առ թիւրքման պէկին յառանձին վրանի որ կոչի օրթա լատըրի. եւ յառաջիկայութեան նորին մի առ մի ՚ի թիւրքմանաց անտի ժողովէ զսակ տարեկան տրոց որպէս է կանոնել է, ոչինչ այլայլութեան առնելոյ եւ այս է մի ՚ի պաշտատականաց մօր թագաւորի որ կոչի Վալիտէ խասի:

Օդն Ատանայ ՚ի դաշտավայրս եւ ՚ի ձորամէջս ջերմ է յոյժ նեղացուցիչ եւ վատ, մինչեւ յամարայնի ՚ի միջօրէի ՚ի տեղիս տեղիս հալել տապոյ արեգական զկապարս, եւ գրեթէ ամենայն երեւելի քաղաք սորա կառուցել կան ՚ի ջերմ տեղիս, յայն սակս քաղաքացիք կամայ ակամայ ստիպին խոյս տալ յամարանոցս որք ընդհակառակն եի տեղիք հովասունք, առողջ եւ զուարճալիք, որք կոչին Հօրտում, Իւսկիավէն, Վադա, ՚ի հնումն Վահկա, Ասմաճա, որ հեռի է ՚ի Սսոյ 12 ժամաւ, եւ յայլ տեղիս զօրոց ստորեւ:

Լի են ՚ի սահմանի Ատանայ լերինք դժուարինք սակս քարաժեռ խոժոռութեանց, որք ՚ի հնումն կոչէին Տօրոս, եւ էին ծայր եւ սկիզբն նորին երկայնաձիգ գօտւոյ այժմ ընդ մասին կոչին յանուն Այասայ եւ Փայասայ. եւ ընդ մասին այլեւայլ անուամբք: Լի են եւ կապանք եւ կիրճ դժուարինք, յորս նեղութիւն կրեն յոյժ ճանապարհորդք, նաեւ անտառք պէսպէս ծառոց: Ունի գետս զճիհան եւ զսէյհան, զորոց տես ՚ի Մարաշ: Քեաթիպ չէլէպին յԱտանա դնէ եւ զգետակն կոչեցեալ Գըրգ կէչիտ, ընդ որ ճանապարհորդք այնր կողման քանզի ստէպ ստէպ ունին անցանել առ շրջապտոյտ ընթացիցն, յայն սակս կոչեցաւ Գգըրգ կէչիտ, որ թարգմանի քառասուն անցք. այս գետակ յետ ընթանալոյ ասէ իբրեւ կէս օթեւան` յինքն ընդունի զԳարասու, մերձ ՚ի կամուրջն իւր որ կոչի Ադ քեօփիւր ընդունի եւ զայլ առու` որոյ աղբիւր կոչի Չէքէր պունարի, ապա խառնի ՚ի Չագըտ կամ Չագըռ վտակ: Բայց այլուր սոյն այս մատենագիր ՚ի ստորագրելն անդ զՄիւրատ, զԳըրգ կէշիտ սույին իջուցանէ ՚ի Միւրատ: Աստ եւ անդ յամարանոց լերինս իւր` (յորոց մի է եւ Պուլաթմազ լեառն) ելանեն աղբիւրք եւ ձկունք:

Երկիր Ատանայ բերրի եւ արգաւանդ: ՚ի շրջակայս Սէյհանայ են առհասարակ պարտէզք եւ անդաստանք, որք են ազգս ազգս տրտմեաց, ցորեան, սիսեռն, կնճիթ, զոր կոչեն քիւնճի որ է սուսամ, եւ գրեթէ զամենայն ազգս պտղոց, մանաւանդ լեմոն պատուական, թուրինճ, աղաճ, եւ շէքէր գամըլի եւն, որով ընդ արժանւոյն ամէնաբեր կոչէ խորենացին զերկիրն կիւլիկիոյ: Բերէ կերաւ եւ զողալ կամ հոն այսինքն գըզըլճըգ. զորոյ զկորիզն մանրել ՚ի կիր առնուն ՚ի դեղ փորհարութեան. ունի եւ պտուղ ինչ քաղցր եւ անուշահոտ, զոր կոչեն Ուրկամիլ. ձեւ նորա նման սալորայ. իսկ կորիզն ծիրանոյ, գունով դեղինս նախ զկատարել հասունանալն չորացուցել ՚ի գործ ածեն նաեւ ՚ի կերակուրս փոխանակ թթու նիւթոց:

Այլ ՚ի վեր քան զամ բերէ բամբակ առատ ատոքացել բուսով գրկաչափ բարձրացել յերկրէ որում հաւասար առատութեամբ սակաւ ուրեք է տեսանել. ՚ի ժամանակս քաղելոյ` բազմութեան աղքատ օտարականաց անդր հաւաքեալ եւ տասանորդս ՚ի նոյն բամբակէն ՚ի վարձ աշխատանաց իւրեանց առել, սոյնպէս խմբովին սփռին յանդաստանս ՚ի ժողովել յորս ՚ի ներքոյ բուսոց բամբակին սերմանել կան մեղրամոմք, առ ՚ի զովացումն հաւաքողաց:

Ունի եւ անտառս կաղնի եւ մանաւանդ փիճի ծառոց, որով կոչեն հայկազուն բնակիչքն զամ չամ ծառս յայն սակս մի ՚ի գաւառաց Ատանայ ՚ի բարբառ տաճկաց Սարը չամ կոչեցաւ, սակս առատութեան ծառոյն: Ունի եւ գիհի այսինքն արտըճ եւ զամալաղ, ուստի հոսի ձութ առատ եւ անուշահաոտ: ՚Ի յանասնոց ունի առիւծ, վարազ, եղջերու, եւն. եւ պէսպէս թռչունս: ՚Ի լերինս սորա դնէ Քեաթիպ չէլէպին նաեւ հանքս ոսկւոյ արծաթոյ եւ պղնձոյ:

Վասն նահանգիս այսպէս յարքունի դիւանագրին. Էյալէթ Ատանայի, յորում նստի էռդուզեան վալի յԱտանա քաղաքի, որ եւ է դատաւորութիւն, Գատըլըգ (թեմք) որք ՚ի սմա` են սոքին:

ա. Ատանա.

բ. Գարաիսալու.

գ. Սարըլամ կամ Սարուլամ:

դ. Սիս

ե. Էլվանլը.

զ. Ոալազ.

է. Կէօքջէլի.

ը. Այաս.

թ. Դարսուս.

ժ. Պուրէկիր.

ժա. Գաւառսն:

Եւ յիւրաքանչիւրումս ՚ի թեմոյ աստի նստի գատը. նաեւ սուպաշի եւ վօյվօտա:

՚Ի թեմից աստի Սիս եւ Դարսուս փոքր ինչ յառաջ յորժամ Կիպրոս կղզի սեփհական էր փոխարքային այսինքն վէզիրիազէմին, սոքա եւս կցորդ գոլով Կիպրոսի, միանգամայն ընդ նմա սեփհական էին վէզիրին, որ անմիջապէս առաքեր զիւր վօյվօտա եւ ընդ ոմանց ասելոյ յառաջագոյն համօրէն Ատանա էր ՚ի նահանգին Հալպայ: Այժմ ոչ սակաւ տեղիք ՚ի բաց ելին յիշխանութեան փաշային, զի ապստամբք աւազակապետք տիրապետեալ ունի ՚ի կողմանս կողմանս` յորս գլխաւորն յաւուրս սուլդան Համիտի էր Քիւչիւք Ալի կոչեցեալն. որ զառաջինն ոչ այնչափ ՚ի վեր հանեալ ունէր զիւր ապստամբութիւն, իսկ ՚ի վերջին ամս նորին արքայի խնդրեաց ՚ի տէրութենէ կամ տալ նմա զփաշայութիւն Ատանոյ, եւ կամ տալ բազմութիւն քսակաց առ ՚ի շինել զքայքայել կամուրջն մեծ, զոր ընդ ասելոյ ոմանց` զսուղ ինչ քայքայեալն նա ինքն ետ քակել բոլորովին. իսկ իբրեւ տէրութիւնն զլացաւ նմա տալ զերկոսին եւս, յայնժամ առիթ առել յայտնի ՚ի վեր եհան զապստամբութիւնն, եւ բազմութեամբ հեծելազօրաց կալել զանձուկ կապանն որ է մի միայն անցք ճանապարհորդաց եւ հիւճաճից որք գնան ՚ի Մէքքէ, ոչ թողոյր նոցա անցանել նախ քան զառնուլ ծանր ծանր տուրս զոր ինչ եւ կամէր, պատճառանօք շինութեան կամրջին: