Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Յառաջ ժամանակաւ սեփհական էր սա փոխարքային միանգամայն ընդ Կիպրոս կղզւոյն. որոյ բերդաքաղաք հեռի է յատանոյ գրեթէ աւուր եւ կիսոյ ճանապարհ առ յարեւելս հիւսիսոյ նորա. կառուցեալ ընդ զառ ՚ի վայր լերին յարեւելեան կողմն նորա, առաջի նորա անցանէ առու, իսկ ՚ի միւս կողմն լերին անցանէ վտակ կոչեցել Ասմնձուկ, որ խառնի ապա ՚ի Ճիհան գետ. առ վտակաւս է եւ Տէպպաղխանէ ռմկ Թապախանէ. այսինքն գործարան խաղախորդաց: Այս քաղաք ունի շուրջանակի պարիսպ ՚ի մեծամեծ կոփածոյ վիմաց, որ ուրեք է քայքայեալ եւ ուրեք ուրեք եւս պակասի. զի բնակիչք ՚ի կիր առնուն զվէմսն ՚ի պէտս այլոց շինուածոց. սոյն պարիսպ շրջապատելով ձգի մինչ ՚ի գլուխ քարակտուր լերին ուր է բերդն զարդարել աշտարակօք. յորում տեսանին եւ աւերակք հին շինուածոց. բղխէ ՚ի նմա եւ ջուր պատուական. ՚ի ներքոյ բերդին գոյ այր փոքր յանուն սրբոյ Աստուածածնին, ուր յաճախէն ուխտաւորք յամենայն Գշաբթիս աղուհացից:

Բնակիչք քաղաքիս տաճիկք իբրեւ 400 կամ 600 տունք. եւ յազգէս հայոց իբրեւ 100 տունք, որոց երկու եկեղեցիք են կոչեցեալք սուրբ Սարգիս եւ սուրբ Աստուածածին, յորմէ յայտ է անհմտութիւն Յոհաննու Սդիլինկի ՚ի վարս սրբոյ Լուսաւորչին յօդ. գ. 40, որ գրէ թէ այժմ հազիւ անունն եւեթ կայ քաղաքին Սսոյ: Յամարայնի քաղաքապետն եւ ընդ նմա ամենայն քաղաքնցիք թողեալ զքաղաքն ՚ի ձեռս պահապանաց` սփռին յամարանոցս: Երկու մզկիթք են ՚ի սմա, եւ կրպակք եւ վաճառանոցք, թէպէտ եւ աղքատինք:

՚Ի հարաւային ծայր քաղաքիս է կաթուղիկոսարանն, որոյ եկեղեցին յանուն սրբոյ Լուսաւորչին յառաջագոյն էր փոքր, եւ մենաստան նորին քայքայել, զորոյ զառաջին շինութիւն գրեթէ ՚ի հիմանց արար Ղուկաս կաթուղիկոս Սսոյ ՚ի թուականիս ՌՃՁԳ, որպէս եւ գրել կայ ՚ի ճակատ անդր եկեղեցւոյն արտաքուստ, եւ յամին 1734: Պատճառ այսր շինութեան եղեւ այն բարի գուշակութին աջպան տր յուսկան հօր ղուկասու, զոր գուշակեաց վասն Հէքիմ օղլու Ալի փաշային. զի սորա նախ քան զելանել ՚ի պատիւ վէզիրութեան, ընդ դիպուածոց իմն ՚ի կաթուղիկոսարանն եկել, եւ զԱստուածաշունչ գիրս ՚ի ձեռին առել, ասաց առ տէր Յուսիկ բանալ եւ ընթեռնուլ զինչ վասն անձին իւրոյ գիրն գուշակէր, իսկ նորա բացել զգիրս թագաւորաց եւ զհատուածս ինչ բանից ընթերցել, մեկնեաց վասն հասանելոյ նորա ՚ի պատիւ վէզիրութեան, որում խոստացաւ անդէն Հէքիմ օղլուն պարգեւս բազմապատիկս շնորհել թէ լռումն առցէ իւրն բաղձանացեալ գուշակութիւն:

Իբրեւ Հէքիմ օղլուին հասանէր ՚ի 1731. լինել վէզիրազէմ, տէր Յուսկան ընդ ակնկալել գուշակութեան առ նա ինքն ՚ի Կոստանդնուպօլիս գնացել հրովարտակաւ զկաթուղիկոսութին Սսոյ գրաւէր, ցեղի եւ տան իւրում սեպհականել. եւ զՅոհաննէս Հաճնցին յաթոռոյն ընկեցել զորդին իւր զՂուկաս կաթուղիկոս կացուցանէր. ընդ նմին հրաման առնոյր շինութեան կաթուղիկոսարանին եւ եկեղեցւոյն, եւ ՚ի պարգեւ զերկիրն որ շուրջ զնովաւ յինքն ըունէր: Իսկ Ղուկաս յետ նստելոյն յաթոռ թէպէտ զեկեղեցին եւ զմենաստանն ընդարձակէր, բայց առ ՚ի չգոյէ դրամոց ոչ կարացել զամենայն տեղիս շնորհեալ ՚ի Հէքիմ օղլուէն լնուլ շինութեամբ, 40 կանգնաչափ տեղի թողոյր առանց շինութեան:

՚Ի հին շինուածոց Ռուբինեանց, մնացեալ կան այժմ եկեղեցին սրբոյն Սոփիայ, մասն ինչ թագաւորական պալատին, եւ բանտն կամ գանձատունն: Եկեղեցին սրբոյն Սոփեայ շինել ՚ի ա Հեթմոյ, է ՚ի հիւսիսային ծայր քաղաքին ՚ի մէջ պարսպին, ՚ի տաճկաց կոչեցել Չանկլը քելիսա վասն զանգակատանն, ձեւ եկեղեցւոյս է երկայն եւ կամարաշէն կանգնել ՚ի վերայ չորից սեանց. տանիք սորա է խանգարել, այլ որմունք խորանք եւ այլ ամենայն շինուածք են ՚ի մեծամեծ յահագին հատորոց սրբատաշ վիմաց, մածուցեալք կապարաւ որպէս է տեսանել նաեւ ՚ի նախնի շինուածս ինչ յեէի: Աւագ սեղան նորա է գմբեթայարկ, աստի եւ անտի այլ եւս երկու սեղանք նովին շինուածոց, իսկ ՚ի վերայ նոցա վերնատունք, յորս յերկոսին կան կրկին այլ սեղանք, շուրջանակի արտաքուստ ՚ի վերին կողմն` մեծամեծ երկաթագիր տառիւք փորագրել կան անուանք թագաւորցն Հեթմոյ, Լեւոնի, եւն: ՚Ի յեկեղեցւոյն մարթ է ելանել ՚ի զանգակատունն` որ է բարձր, քառակուսի, գլուխ նորա տափարակ, ունելով կրկնակի պատուհանս յիւրաքանչիւր կողմն, եւ կայ անարատ եւ ամբողջ այլ առանց զանգակաց: Կից ընդ եկեղեցւոյս է եւ մատուռն ինչ:

Մօտ առ այս եկեղեցի է եւ նախնի թագաւորական ապարանք Ռուբինեանց կամ որպէս կոչեն Դարպաս, որ է բոլորակաձեւ շինուածք յահագին կոփածոյ վիմաց. իւրաքանչիւր վէմք երեք եւ չորս գրկաչափ մեծութեամբ, առ հասարակ մածուցեալք կապարաւ. ունի զերիս դրունս ՚ի հիւսիս յարեւմուտս եւ ՚ի հարաւ, իսկ յարեւելեան կողմն ունի երիս մեծամեծ պատուհանս, յորոց միջինն է բոլորաձեւ, ՚ի վերայ երեցունց դրանց գտանին քանդակավործ զարդք ՚ի վիմի արուեստագործ դրօշուածովք. ընդ մի դուռն մարթ է ելանել ՚ի տանիս ապարանիցն, ուստի երեւին առ բարձրուեն ամենայն շրջակայք սահմանք: Այժմ լքեալ կան այս ամենայն շինուածք եւ զկարասն քակել առնուն հագարացիք ՚ի պէտս իւրեանց. նաեւ զվէմսն իսկ ՚ի բաց տանէին եթէ գոյր հնար: Յարեւմտեաց կողմն պալատիս յերկիր անկեալ կան երեք եւ չորս մեծամեծ սեաւ սիւնք մարմարիմնեայք: Իբրեւ քարընկէց մի հեռի ՚ի պալատէս բղխէ ջուր. յորոց մին է քաղցր ընդ երկրեաց ճանապարհ ածել անդ. իսկ միւսն լեղի:

՚Ի մէջ անդ պարսպին է եւ բանան, բայց արտաքոյ շինութեանց, տեսանի անդ վիմափոր այր մեծ առ ասմնձուկ վտակաւն. որ կարէ տանիլ ոգիս իբրեւ 2000. բնակիչք կոչեն զայս այր Կէօվէրճինլիք, քանզի անբաւ բազմութիւն վայրի աղաւնեաց դադար ունին ՚ի նմ, առաջի այրին է պարիսպ թանձր որ ունի դուռն փոքրիկ, ընդ որ միայն մարթ է մտանել յայրն: Առաջի դրանս է վայր տափարակ եւ ՚ի նմա լուսամուտ, ուստի երեւին գետնափոր շինուածք. որով տափարակ վայրն է տանիք նոյն շինուածոց. զսմանէ ասեն լինել նախնի բանտն Սսոյ, եւ կամ մանաւանդ տուն գանձուցն յիշատակել ՚ի Վարդան պատմագրէ:

Ունի Սիս զուարճալի եւ բարեբեր պարտէզս ՚ի միւս կողմն վերոգրեալ առուին` որ ոռոգէ զնոյն պարտէզս, բաց յայլոց պտղոց լինին ՚ի նոսա լեմոնք, թուրինճք, եւ 15 տեսակք ընտիր խաղողոյ: ՚Ի ծայրն անդ պարտիզաց է եկեղեցի սրբոյն Մերկերիոսի, որոյ որմունք եւեթ մնացել են այժմ, ուր յաճախեն յամենայն աւուրս ուրբաթու յինանց: Եւ ՚ի համօրէն գաւառին Սսոյ աստ եւ անդ ՚ի վերայ լերանց են եկեղեցիք կանգուն կացեալք մինչեւ ցայժմ ՚ի վաղ ժամանակաց հետէ:

Հանդէպ Սսոյ իբրեւ ժամաւ եւ կիսով հեռի անտի ՚ի վերայ ապառաժուտ լերին` է կործանել եկեղեցի, որոյ որմունք եւեթ մնացել կան այժմ իբրեւ կանգնաչափ բարձրութեամբ, եւ հիմն նորա ՚ի տեղիս տեղիս է նոյն իսկ թանձրութիւն առապար լերինն: ՚Ի ներքին ճակատ եկեղեցւոյս երեւին տակաւին տեղիք խորանաց, իսկ ՚ի դուռն անդ են երկու սեաւ ամուր վէմք, եւ խաչք փորագրեալ ՚ի նս. ՚ի շրջակայս երեւին եւ հետք պարսպաց մենաստանի, եւ արտաքոյ յարեւմտեան կողմն աղբիւր ՚ի վիմի սքանչելի անմահական ջրոյ:

Զայս մենաստան ասացին լինել Արքակաղին անուանել մենաստան նախնեաց ՚ի ժամանակս Ռուբինեանց. որ յառաջագոյն ծածկեալ գոլով յանտառախիտ կաղնի ծառոց անյայտ էր մնացեալ ամենեւին տեղին, բայց յաւուրս միքայէլ կաթուղիկոսին Սսոյ` որ նստաւ յամին 1737, միաբանք ոմանք ընթերցեալ ՚ի գիրս թէ հանդէպ Սսոյ է մենաստանն, յուզել սկսան զամենայն լեառն անտառացել յանհամար կաղնի ծառոց. եւ ՚ի մացառախիտ վայրս լերին անհնարին աշխատութեամբ գտին զայսոսիկ հետս: Յայնժամ ապա հրաման տուել Միքայէլ կաթուղիկոսի հատանել զամենայն ծառս բուսելս ՚ի մէջ եկեղեցւոյն եւ մենաստանին. եւ սեղան ուղղել մատուցին հանդիսիւ պատարագ առաջի բազմութեան ուխտաւորաց: Մին ՚ի միաբանից գտողաց զտեղին, պատմեաց մեզ զայսոսիկ:

Պուճագ: Գիւղ առ ստորոտով նոյն լերին` յորում է վերոգրել մենաստանն ՚ի միւս կողմն. 3 ժամաւ հեռի ՚ի Սսոյ, բնակիչք նորա տաճիկք. եւ ՚ի հայոց սակաւք: ոմանք:

Պէրսպէրթ կամ Պէրսպիրթ, որ է աղաւաղութիւն հին անուանն Բարձր բերդ: Բերդ ՚ի վերայ բարձու լերինն որպէս է հայկական անունն յայտ առնէ, միօրեայ հեռի ՚ի Սսոյ ՚ի հիւսիսակողմն նորա, թափուր է այժմ այս քաղաք, զի չեն բազում ժամանակք յորմեհետէ բնակիչքն առ ահի աւազակաց առ հասարակ փոխեցան անտի եւ եկին յԱտանա. այլ ՚ի ժամանակս խաղաղութեան յամարայնի գնան անդ ՚ի զբօսանս:

Վաքա ՚ի հնումն Վահկա: Գիւղ բնակել ՚ի հայոց ՚ի հիւսիսային վերջին սահման նահանգին Ատանոյ, զանազան եկեղեցիք են ՚ի սմա, սուրբ Հրեշտակապետ, սուրբ Թորոս, սուրբ Մինաս, եւ սուրբ Մինաս, եւ սուրբ Գէորգ եւ մենաստան յանուն սրբոյն Յոհաննու յԱւարտ գեղջն, եւ վանք կիսաւեր որոյ եկեղեցի սրբոյ Աստուածածնին. զոր Ներսէսի կաթուղիկոսի ասեն շինել: Աստ է տուն Աջպանին, որոյ ազգատոհմի վասն զի սեփհական են ժառանգութեամբ յորդւոց յորդի քանի ինչ նշխարք եւ աջք, յայն սակս կոչի այս տուն Աջպան, նաեւ տուն Լուսաւորչի, որք ՚ի թվականիս ՌՃԼԴ եւ յամին 1685. չորեքտասան ազգ իջել թուէին ՚ի սկզբանէ աջպանութեան իւրեանց. վասն այսր տոհմի ասեն լինել արքայազուն ՚ի ցեղէ Ռուբինեանց, որ եւ ընկալաւ ապա նաեւ զկաթուղիկոսութիւն Սսոյ որպէս պատմեցաք ՚ի վերոյ: Աջքն են ա սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին յարծաթի անօթի, յորոյ վերայ են կնիք պէսպէս թագաւորաց Ռուբինեանց. բ Սրբոյն Սեղբեստրոսի. գ. սրբոյն Նիկողայոսի հայրապետին եւ դ. Պարսամայ ճգնաւորի որպէս ասեն:

Գապուրկալը: Գեօղ փոքրիկ ՚ի մէջ Մարաշոյ եւ Սսոյ` մերձ ՚ի Սիս, բնակել ՚ի տաճկաց եւ ՚ի հայոց, մօտ ՚ի շատաջուր դաշտն Սըմպոս ուր են եւ շամբք. ՚ի հիւսիսային կողմն դաշտիս ՚ի վերայ քարաժէռ բլրոյ է բերդ վաղնջական:

Գարս. Գիւղ ՚ի դաշտի 6 ժամաւ հեռի ՚ի Սսոյ, բնակել ՚ի տաճկաց եւ ՚ի սակաւուց հայոց:

Ֆէքէ: Գիւղ հանդէպ Ասմաճա գեղջ, որոյ բնակիչք տաճիկք եւ յազգէս հայոց, եկեղեցի սորա վայելչակերտ շինել ՚ի նախնեաց:

Մալխըտըրլը: Գիւղ կառուցեալ ՚ի վերայ լերին միօրեայ հեռի ՚ի Սսոյ. յորմէ եւ անդր աւարտի դաշտավայրն Սսոյ, եւ 6 կամ 8 ժամաւ հեռի յԱտանայ. բնակիչք սորա են Ավշարք եւ Ողջազընլըք, որք են ցեղք թիւրքմէնից:

Դրազարկ անապատ: Եկեղեցի յանտառախիտ ձորամիջի, հեռի ՚ի Սսոյ իբրեւ միօրեայ յարեւմտեան կողմն նորա, իսկ յանաւարզոյ իբրեւ երկօրեայ. անցանէ առ նովաւ եւ առու, երեւին անդէն նաեւ աւերակք ինչ նախնի հռչակաւոր մենաստանին զորմէ տե'ս ՚ի հին Կիլիկիա: Լինի ՚ի Դրազարկ որկամիչ գունով դեղին, եւ կաղին առատ, որպէս եւ ՚ի Սիս:

Անաւարզա կամ Այնզարպէ. վասն հին անուանց սորա տեսցես ՚ի հին Կիլիկիա: Բերդաքաղաք մերձ ՚ի գետն ճիհան ՚ի հարաւկողմն Սսոյ` 6 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ առ արեւմտեան ստորոտով լերին ՚ի տափարակի. որոյ դաշտ կոչի Չուգար օվա, պատել կրկին պարսպօք. որ է ամուր յոյժ ՚ի մեծամեծ սրբատաշ վիմաց յօրինել. ՚ի մէջ երկուց պարսպաց ՚ի խրամ. ուստի ՚ի միոյ պարսպէ մինչեւ ցմիւսն ձգել կայ կամուրջ մեծ ընդ որ լինի մտանել ՚ի քաղաքն: Տեսանին ՚ի սմին քաղաքի բազմութիւնք եկեղեցեաց, բաղանեաց, մեծագործ ապարանից, տանց, շինեալք առհասարակ ՚ի պատուական եւ ՚ի մեծամեծ վիմաց, բայց առհասարակ թափուր ՚ի բնակչաց, յորում ոչ գտանի ամենեւին եւ ոչ մի ոք. այլ փոխանակ մարդկան օձք մեծամեծք որջացեալք ՚ի տունս, ծառք եւ մոլախոտք բուսեալք յապարանս, եւ բազում ուրեք քարինք շինուածոց անկեալք ՚ի փողոցս, ուստի չէ մարթ համարձակ շրջիր ՚ի սմա առ ահի օձից, եւ չեղեւ մեզ մարդ դիտել ՚ի գրոց` թէ էր վասն այսպիսի քաղաք լի մեծագործ շինուածովք այսպէս դատարկացաւ ամենեւին ՚ի բնակչաց:

Պարիսպք քաղաքին ՚ի ստորէ ձգին մինչեւ ՚ի բերդն անչ որ է ՚ի գլուխ որածայր ողորկ քարալերին. սակս սաստիկ զառ ՚ի թափ գոլոյ այսր լերին` ՚ի քաղաքէ մինչ ՚ի բերդն շրջապտոյտ գծիւ հատել կան աստիճանք ՚ի նոյն կարծրակուռառապարի լերին զորոյ զտեսակ կոչեն մղի: ՚Ի գլուխ լերինս է տեղի տափարակ` յորում կան շինուածք ինչ քայքայեալք, բայց ամբողջ կայ տակաւին մատուռն համակ քարաշէն եւ գմբեթունակ ՚ի վերայ չորեցունց սեանց հաստատեալ, յորոյ ՚ի վերին կողմն արտաքուստ շուրջանակի գրել կան անուանք թագաւորաց ոմանց Ռուբինեանց մեծամեծ երկաթագրովք: Առ ստորոտով բերդիս յարեւելից կուսէ նորա անցանէ Ճիհան գետ: Մերձ յԱնաւարզա է շամբ ՚ի ճախճուտ վայրի, յորում լի են վարազք:

Գարափունղար: Աղբիւր 3 ժամաւ հեռի յանաւարզայ ՚ի հարաւակողմն նորա, յաղբերէ աստի մինչեւ ցքաղաքն յառաջագոյն էր ջրանցք հաստատեալ ՚ի վերայ յոքնաթիւ քարաշէն կամարաց` առ ՚ի ջուր ածել յանաւարզայ, բայց այժմ բազումք ՚ի կամարացն քանդեալ կան, եւ ոմանք միայն կանգուն մնացեալք:

Թէլի Համտուն. ՚ի գիրս մեր Թիլ Համտնոյ: Բերդ եւ աւան պարսպապատ յարեւելս Անաւարզայ, իբրեւ միօրեայ հեռի ՚ի նմանէ, առ վտակաւն որ խառնի ՚ի Ճիհան գետ: ՚Ի վերայ բլրոյ կառուցել գոլով կոչեցաւ յայս անուն, զի Թէլ ՚ի լեզու արաբացւոց Բլուր թարգմանի: Ունի պարտէզս բեղմնաւորս:

Եըլան գալէսի, կամ Եըլանլը գալէ, կամ Շահմարան գալէսի: Բերդ ՚ի գլուխ լերին քանի ինչ ժամաւ հեռի յանաւարզայէ, ՚ի ձախակողմս ճանապարհին որ գնայ ՚ի Մամեստիոյ ՚ի Գուրտ Գուլազին. այս բերդ թափուր է ամենեւին ՚ի բնակչաց, եւ մերձենալ իսկ անդ ոչ ոք իշխէ բնաւ սակս բազմութեան օձից որք որջացել ունին ՚ի նմա, յայսմանէ Քեաթիպ չէլէպին, Տիրլէր քի շահի մարան անտէ տիր. այսինքն ասեն թէ թագաւորն օձից անդ է:

Սէրֆէնտքէար: Բերդ ՚ի ձորավայրի ՚ի վերայ վիմի, զոր միով օթեւանաւ յարեւելից հարաւոյ Այնզարպէի դնէ Քեաթիպ չէլ. մերձ ՚ի հարաւոյ անցանէ Ճէյհան գետ: