Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն երկդուզէան:

՚Ի հիւսիսոյ` սահմանակից է փաշայութեան կամ նահանգին Սեւաստոյ եւ Գայսերիոյ. յարեւմտից Ատանոյ, ՚ի հարաւոյ` Հալպայ, իսկ յարեւելից` Եփրատայ եւ Մալադիոյ: ՚Ի սահմանս սորա են բազում քուրդ պէկ փոքրիկ. յորոց իւրաքանչիւր ունին 400 կամ 500 սէկմանս, այն է զորս. յայն սակս առ ահի սոցա փաշայն Մարաշոյ ոչ կարէ գործել զրկանս ինչ, զի ամքին միաբան ՚ի վերայ յարձակին նորա: Յամարայնի աստ ժողովին եւ տոհմք ինչ թիւրքմանաց, զօրաց տես յԱտանա: ՚Ի լերինս նորա անուանի է Ախըռ տաղի, ՚ի հնումն Աման կամ Ամանոս լեառն մեծ լայնանիստ եւ բարեբեր ՚ի հիւսիսակողմն մայրաքաղաքին Մարաշոյ:

Երեւելի գետ Մարաշոյ են Ճիհան կամ Ջհան. ՚ի հնումն Բիառամոս կամ Պիռամոս: Գետ ուղղեալ ՚ի Միջերկրական ծով, զօր գործեն երրեակ երեւելի ձորակք. յորոց երկուք բղխեն ՚ի Զամանթի գաւառ Մարաշոյ, իսկ երրորդն ՚ի վերայ Ախըռ տաղիին որ է ՚ի հիւսիսակողմն Մարաշ քաղաքին: Յետ անցանելոյ ընդ մէջ լերանց ընդ Մարաշ նահանգ ընթանայ ընդ նահանգն Ատանա առ Անաւարզա եւ Մսիս քաղաքօք. յինքն ընկալեալ զմեծ վտակն որ գայ ՚ի Պէրսպիրթոյ եւ անցանէ առ Սիս քաղաքաւ: Իբր 5 ժամաւ հեռի ՚ի Մարաշոյ` ունի ՚ի վերայ իւր կամուրջ քարաշէն 5 կամարօք:

Չագըտ. կամ Չագըռ. կամ Սէյհան, ՚ի հն Սարաս: Գետ նաւարկելի ուղղել ՚ի Միջերկրական ծով մեծ քան զՃիհան, որ նոյնպէս բղխէ ՚ի նահանգն Մարաշ. եւ անցեալ առ զանազան քաղաքօք Ատանա նահանգին, եւ առ նովին Ատանա քաղաքաւ ապա թափի ՚ի ծով, առ գետեզերք իւրով ունի բազում ջրաղացս, զորս ոչ բազում ինչ ամօք յառաջ շինեաց մարաշացի ճարտարապետ մի յազգէս հայոց: ՚Ի բերանի իւրում թէպէտ գտանի գիւղ, բայց չունի անդ նաւահանգիստ, այլ ՚ի մօտակայս իւրում բերանոյ:

Գօվայիգ կամ Գավիգ: Բղխէ ՚ի յԱյնթապ թեմին Մարաշոյ, որ ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ ընթացել, առ Հայպաւ ոռոգէ զամենայն պարտէզս եւ զանդաստանս նորա. եւ առ Քիննէօրին գեղջս զեղու ՚ի լճակն Մէրճի Ահմէր. ՚ի հնումն լիճ Խալգիսի կոչեցեալ. Ջուր սորա անյարմար յարբումն, այլ Հալէպցիք տան մասնաւոր տուրս Այնթապու ՚ի չարգելուլ զայս ջուր, որ է պատճառ ամենայն բերոց երկրին իւրեանց փոխանակ անձրեւոյ: Զայս գետ Պիշնիկ ՚ի ստորագրութեան Հայպայ անպատճառ կարծէ լինել Վիլօս կամ Պէլուս գետ ՚ի հնումն որ ոչ ՚ի լիճ Տիւրոսի եւ Պազոմայիդեայ, անպատճառ եւ Մէլէդիոս ՚ի ստորագրութեան Հալպայ դնէ լինել Սինկա կամ Սինզա գետն. որ ընդ Պտղոմեայ խառնէր յԵփրատ, իլ աշխարհագիր համարի լինել ՚ի հնումն Խալօս, զոր միայն Քսէնօֆոնդ յիշատակէ:

Դաշտ Մարաշոյ լի է պտզատու պարտիզովք, որք բերեն պտուղս բազմազանս, բայց առաւել անուանի ՚ի բերս նորա է որիզ ՚ի շատաջուր դաշտավայրի անդ քաղաքին. որի զԱրթազան անուանեալ, որ յինքն ձգելով զջուր առ Ատանայ ՚ի յեփելն, ուստի առաքէ մինչ ՚ի Հալէպ եւ ՚ի Շամ. բամբակ եւ ցորեան, յորոց առաքէ ընդ համօրէն շրջակայ, նաեւ փայտ. ունի եւ հանք երկաթոյ ընդ մէջ Մարաշոյ եւ Զէյթունի, յորմէ առաքէ մինչ ՚ի յԱնտիոք. ՚ի Դէրսիս. եւն:

Վասն Մարաշոյ այսպէս յարքունի դիւանագրին, Եյալէթ (այսինքն նահանգ) Մարաշոյ, յորում նստի եռդուղեան վէզիր, եւ կամ երկդուղեան փաշայ ՚ի Մարաշ քաղաքի, ուր եւ մօնլա. եւ գատըլըգ (թեմք) պարունակեալք ՚ի Սսոյն էյալէթ են սոքա:

ա. Մարաշ.

բ. Այնթապ.

դ. Զամանթի.

գ. Գարսի զիւլգատրիէ.

ե. Պէլաս, (թերեւս Պէլան).

զ. Էլպիսթան.

Յորս բաց ՚ի Մարաշոյ յիւրաքանչիւրումն գատի (այսինքն դատաւոր) նստի, եւ ՚ի կողմանէ տէրանց մալիքեանէից եւ թիմարից (այսինքն դաստակերտաց եւ կալուածոց) նստի վօյվօտա կամ սուպաղի:

Քեաթիպ չէլէպին ՚ի Ճիհաննիւմային այլազգ իմն ՚ի մէջ բերէ զգաւառս սորա, զորս եւ կոչէ սանճագս, ընդ որում երբեմն լինի նիստ եռդուղեան փաշայի որպէս ասացաք, որոյ գաւառք սանճագք կոչին: Սորա սանճագք են (ասէ) Գարսի Զիւլգատրիէ, Մալադիէ, Այնթապ, սիմսադ. ունի եւ վիճակս Էլպիսթան, Պէհէոնի, Պազարճըգ եւն: Այլ Մալադիէ եւ ա'յլ փաշայութիւն, եւ Պէհէսնի Գատըլըգ նորա, վասնորոյ երեւի թուել զհին սահմանս Մարաշոյ: Յեւրոպացւոց Պոտրան, եւ զկնի նորա Մառգինիէ յիւրեանց բառարանին զՄարաշ դնեն նիստ պէյլէրպէյիի, եւ ընդ նովաւ սանճագս չորս, տարբեր յաշխարհադրութենէ բնիկ ազգին օսմանեանց: