Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն եռդուզեան:

՚Ի հիւսիսոյ արեւմտից ձգի առ ափն Սեաւ ծովու. յարեւմտից հարաւոյ` սահմանակից է Ճանիկոյ. ՚ի հարաւոյ` Սեւստոյ եւ Շապին Գարահիսարի. յարեւելից` Էրզիռումայ եւ Կիւմիշխանէի. ՚ի հիւսիսոյ Ֆաշայ: Այս սահման անուանել նահանգ Դրապզունի ՚ի հն ընդ մասին կոչէր Կօղքիսէ, որոյ գաւառ էր Խաղտիք. եւ ընդ մասին կոչէր Պօնտոս Կապադովկիոյ, եւ ապա յանուանէ լազ ազգին` Լազիկիա, որ այժմ կոչի Լազիսթան. որոյ երկայնութիւն ձգի առ ծովու 5 եւ 6 օթեւան, իսկ լայնութիւնն ՚ի ցամաքն կոյս 3 օթեւան:

Բնակիչք սորա ընդ մեծի մասին են լազք սերեալ ՚ի հին կողքիսացւոց. զորոց զանուն Քեաթիպ չէլէպին ածանցել ցուցանէ ՚ի լեզկի յանուանէս: Բնակիչքն (Դրապզունի) ընդ մեծի մասին Լէզկիք են, զոր ամբոխն Լազ կոչէ: Իսկ ստորեւ գրէ` թէ նաեւ այն լէզկիք որք բնակին մօտ ՚ի Դրապզուն, կոչին լազք: Որք միանգամ ՚ի լէզկեաց անտի մօտ են ՚ի Դրապզուն, Լազ ասին. եւ ՚ի յարեւելեան եւ ՚ի հարաւակողման լերինս Դրապզունի որք Չինի կոչին, (ընդ մեզ ճէնք, ) անտանօր ազգ թուրքաց բնակի ընկերակցութեամբ ընդ լազից, որոց եւ լեզուն է թուրքերէն եւ պարսկերէն. եւ այս թուրքքս են ընդ աղանդոյն պարսից: Բայց որպէս յայտ է լազ եւ Լէզկի ՚ի մի եւ ՚ի նոյն անուն յանգին. զի լազ ՚ի հնումն էր գաւառ ին կողքիսոյ. յորոյ անուն համօրէն ն հդձ շրջակայ սահմանօք կոչեցաւ ապա ՚ի յունաց Լազիկիա. որոյ աղաւաղեալն է Լէզկի. ուստի եւ ոմանք Լազկի կոչեն. զի տառս է եւ ստէպ փոխանակ միմեանց հնչին առ տաճիկս ընդ զանազան հնչման գաւառականաց:

Արդ` լազ եւ լէզկի թէպէտ են մի եւ նոյն անուն, բայց ժողովուրդն լազ կոչէ զբնակեալս ՚ի Լազիսթան, որ է առ եզերբ Սեաւ ծովուն. իսկ լէզկի կոչէ սովորաբար զբնակեալսն ՚ի Տաղիսթան որ է մերձ ՚ի Կասպից ծով, թերեւս զի են գաղթականք հատուցեալք ՚ի Լազիսթանէ. լէզկի կոչէ նաեւ զսակաւաթիւ ժողովուդս որք բնակին ՚ի Խնուս եւ ՚ի լէզկի վիճակն Կեղի գաւառին: Ազգ լազից բնակեալքն ՚ի Լազիսթան ընդ մասին են քրիստոնեայք ՚ի ծիսին յունաց, իսկ առաւելագոյն մասն նոցա տաճիկք ՚ի մէջ բազմութեան քայքայել եկեղեցեաց որք աստ եւ անդ գտանին, է եկեղեցի մի մեծաշէն նոյնպէս լքել ամայի. յորում տեսանի խաչելութիւն տն, զոր մինչեւ ցայժմ մեծապէս ՚ի յարգի ունին նոյն իսկ տաճիկ լազկքն, որ է յայտնի նշան զկնի դառնալոյ նոցա ՚ի քրիստոնէութենէ ՚ի տաճկական կրօն: Գտանին ՚ի Լազիսթան եւ օսմանեանք, նաեւ յերեւելի քաղաքս յազգէս հայոց: Իսկ առաջին բնակիչք Դրապզուն քաղաքին պատմին լինել ՚ի հին Սինոբայ:

Համօրէն երկիր Լազիսթանի են լերինք մեծամեծք եւ դժուարակռիւք նաեւ անտառայինք. ուրեք ուրեք ՚ի ձորամէջ տեղիս ուր չիք ամենեւին կռիւ ոտից` զոտս վայրի որթոց ասէ Քեաթիպ չէլէպին ուր հնար է` ՚ի լեռնէ ՚ի լեառն առ միմեանս բերել եւ միայարել. իբրեւ ընդ կամուրջ ՚ի վերայ նորին գնալով, այնպէս հնարին ելանել ՚ի բարձրաբերձ լերինս, որք ձգին առ ծովեզերք նաեւ ՚ի ցամաքն կոյս. նմին իրի ՚ի գնալն ՚ի Դրապզունոյ յԷրզիռում, պարտ է ելանել ընդ զառ ՚ի վեր, որք բազում վտանգս ածեն ճանապարհորդաց ՚ի ձմերայնի, զի ՚ի ժամանակս բքոյ սաստիկ յուզմամբ բերի հողմն ընդ բազմապտոյտ ծործորս նոցա:

Աղաճ պաղի, կոչի նաեւ Խօղօղլան: Է գօտի աղխաղխել մեծ եւ փոքր լերանց ՚ի հարաւկողմն քաղաքին Դրապզունի 2 պարսկական փարսախօք տարակայեալ ՚ի նմանէ. երկայնութիւն գօտւոյս ձգի 50 փարսախաչափ երկայնութեամբ. ՚ի մէջ մեծի ճանապարհին որ գնայ ՚ի Դրապզունոյ ՚ի Բաբերդ. անդ է եւ կապանը որ հարկ է ամենայն ճանապարհորդաց անցանել, զի չիք այլ ճանապարհ բաց ՚ի նմանէ. ուրանոր գիւղականք ոմանք կարգել կան յարքունուստ ՚ի պահպանութիւն, որք ոչ ումեք թոյլ տան անցանել, որոց չունին առեալ թուղթ ՚ի քաղաքէն: Առ գօտւով լերինս անցանէ եւ գետակ, ուր վասն զի Խօշ օղլան ոմն կառոյց շինուած յառաջ ժամանակաւ, յայնմանէ Խօշօղլան եւս կոչի այս լեառն:

Խուլաթ: Լեառն իբրեւ 9 ժամաւ հեռի ՚ի Դրապզունոյ եւ ՚ի Կիւմիշխանայէ:

Եայլա մէսճիտի: Լեառն ընդ մէջ Դրապզունոյ եւ Բաբերդի, առ ջրովն զոր Խօշկիավար կոչեն, որ թարգմանի Քաջամարսիչ, ՚ի վերայ լերինս է մզկիթ վաղնջական յոյր սակս յանուն նորին կոչեցաւ եւ լեառն Եայլա մէոճիտի: ՚Ի լերինս յայսմիկ անպակաս է (ասէ Քեաթիպ չէլէպին) ձիւն. եւ ՚ի մէջ հին ձեանց գոյ տեսակ ինչ մանր եւ սպիտակ կենդանւոյ իբրեւ որդնուկ իմն, որոյ շարժումն եւ խլրտումն ՚ի մէջ սառանց է զգալի, որ կոչի Զիւլալ:

Ունի Լազիսթան եւ գետակս որք անուանին յանուն քաղաքին կամ գաւառին ընդ որ անցանեն, զբ գետակ Սիւրմէնէի, Օֆի, Բիզէի, Աթինայի` որ եւ սեփական անուամբ կոչի Սէագ սոս: Գետն Ֆաշ, որ է գետ մեծ, ՚ի հնումն կոչեցել Ֆասիս կամ Փասիս, այլ մեծ քան զամենայն եւ Ճորոխ գետ Հայաստանեայց, ՚ի Սուրբ Գիրս անուանեալ Փիւսովն, որ ՚ի Լազիսթան թափի ՚ի Սեաւ ծով:

Երկրին Դրապզունոյ թէպէտ է լեռնային, բայց զարմանալի է արգասաւորութիւն նորա ՚ի բերս ինչ. յորս երեւելի է վուշն եւ կանեփն այսինքն է քէնտիր. ուստի ամի ամի առնու թէրսանէն Կոստանդնուպօլսոյ ՚ի պէտս առասանի իբրեւ 1600 գանդար, բայց միշտ նուազ գնով քան զոր վաճառեն այլոց, գործեն աստի նաեւ կտաւ եւ առաքեն ՚ի Հալէպ, ՚ի Շամ, ՚ի Տիարպէքիր, եւ անտի ՚ի Պաղտատ ՚ի Պարսս ՚ի Հնդիկս ՚ի Կոստանդինուպօլիս եւ անտի ՚ի Մըսըր. ՚ի յայզնիւ կռնեփաց գործեն նաեւ շապիկ նրբաթել յոյժ: Զարմանալի է առատութեան որթոյ սորա զորս անկեն առ արմատով պտղի եւ հացի ծառոց տճկ գառա աղաճ եւ տիշ պուտագ. առ իւրաքանչիւրովք բացել փոս մեծ ոռոգեն զորթսն ջրով, որոց բարձրացել եւ պատել զծառով, բերեն իւարքանչիւրքն 4 նաեւ 5 բեռն խաղողոյ է անդ 80 օխայ. վասնորոյ Դրապզուն ընդ դաշտավայրին Վենետիկոյ առանց այգեստանեայց եւ առանց խափանելոյ զերկիր տայ զիւր խաղող: Ազնիւ լինի գինին այնր տեսակի սեաւ խաղողոյ` զոր բնակիչքն կոչեն Միւհրիւղէն: Առատ եւ ընտիր է նաեւ կաղին Դրապզունոյ, մինչեւ մարթ է կոչել զսա գաւառ կաղնեաց. զոր փողովք եւ թմբկօք ժողովեն ՚ի սեպտեմբերի դիւրին իմն օրինակաւ. զոստս ծառոց ՚ի վայր հակելով որք ինքնին խոնարհին, եւ զձեռն վերուստ ՚ի վայր զնովաւ քերելով յերկիր թօթափեն զամն միանգամայն զխիտ առ խիտ դասաւորելսն շուրջ զոստով, ապա դնեն յարեւու, եւ իբրեւ փոքր ինչ ցամաքի` բրածեծ առնելով այնպէս զատուցանեն զիւրաքանչիւր կաղինսն յարտաքին դալար կեղեւոյն, եւ առաքեն աստ եւ անդ: Առատ է եւ ընկոյզ նորա, զորոյ զիւղն հանեալ ՚ի գործ ածեն ՚ի կերակուրս` եւ յաւէտ ՚ի կանթեղս եկեղեցեաց` որ առաւել լուսաւորէ քան զայլ իւղս, վաճառեն նաեւ արտաքնոյ. ունի եւ ձէթ բաւական վասն իւրոց բնակչաց, այլեւ սակաւ ինչ առաքէ եւ յԷրզիռում: Քան զամ արմտիս առատ է սորա մսրացորեան լազուտ կոչեցել ՚ի նոցաէ. որ եւ ընդ իդալիոյ է հաց սովորական ամենայն գիւղականաց, միայն թէ սոքա զանգել իբրեւ զսովորական հացն ՚ի փռան եփեն, այլեւ չորացուցել պահեն ՚ի պէտս կերակրոյ կոչելով Փռնչոր. բերէ եւ ոսպն եւ բակլայ եւ զայլ արմտիս բաւական բնակչաց. իսկ ֆասուլէա առաքէ նաեւ արտաքս. ցորեան իւր չէ բաւական, յայն սակս բերեն ՚ի ծովեզերեաց գաւառաց նաեւ ՚ի Բաբերդոյ. այլ ոչ լինի աստէն Պէօհրիաճէ: Վայրի եւ ընտանի պտուղք սորա առատք. յորս պատուական է տանձն, մանաւանդ այն տեսակ որ ՚ի բնակչաց հայկական անուամբ կոչի խաչաջուր, որ է հիւթեղ եւ մեծ, մինչեւ երից նաեւ երբեմն երկուց կշռել մի օխայ, եւ այլ տեսակ տափակաձեւ տաճկերէն կոչեցել Տէյիրմէն արմուտի, եւ ՚ի հայոց` լիսեռկեան, պատուական է եւ այն տեսակ որ կոչի Գարփուզ արմտուի: Ունի եւ Սինապ էլմասի ընտիր եւ այլ տեսակ ինչ խնձորոյ ջրալից եւ փափուկ զոր կոչեն Եմուրահ, յորոց 3 եւ 4 կշռեն մի օխայ, եւ տեսակ ինչ պատուական թզոյ կոչեցել Դորոսան. բերէ եւ մեղրապոպ, եւ սեխ, լեմոն, աղաճ գավունի, թուրինճ, նուռն, եւ ծուազ տճկ կոչեցել Գարա եէմիչ կամ Դաքլան, պտուղ սեւագոյն բոլորչի նման կերպասի, խիտ առ խիտ զետեղել յողկոյզ իւր կախի զոստոց ծառոյն, զօր երբեմն չարացուցեալ առնեն շամշարակ. եւ տեսակ ինչ փշատի, որ յանուն իւր կոչի Դրապզուն խուրմասի, ուստի առաքէ եւ այլուր. որպէս եւ զկերաս եւ զծուաղ զտանձ եւ զխնձոր չորացել առաքէ աստ եւ անդ մինչեւ ՚ի մոսկվա. ՚ի վերայ լերանց ունի զանազան խոտս եւ ծաղիկս օգտակարս, ՚ի մէջ այլոց վարդեւորի կամ որպէս գիւղականք անուանեն վաշտեւորի ծաղիկ ինքնաբոյս, յոր անուն կոչեն զհիւսնի եուսուֆ, սակս բուսանելոյ ՚ի ժամանակս վարդավառի: ՚Ի մէջ թռչնոց բազում են դարա դավուգ, պօղ պագալ, չունլուդ, յայս անուն կոչեն զայն թռչուն որ իա պէքքացա, պուղտայ գուշի, եւ այլագուշի, թոյ, տատրակ, վայրի աքաղաղ, թռչուն երփներանգ խոյրաւոր եւն: ՚Ի չորքոտանեաց ունի վարազ, եղջերու, գայլ, կուզ, աղուես, ջրշուն, յաճախագոյն եւս ճագար, որոց ժողովել ՚ի ձմերայնի առ ստորոտով: Պօղ բէգէ լերին. ողբագին ձայնեն միաբերան ՚ի նշան պտրզութեան օդոյ: Պատմի նաեւ յոմանց` ՚ի մեծամեծ անտառս սորա երեւիլ երբեմն երբեմն յաղթահասակ թաւ կենդանի մարդակերպ, շրջիլ երկոտանի մահակ ՚ի ձեռին յափշտակել տանիլ Գգուանօք մանուկ գտեալ ՚ի բացի. եւ այլ ինչ բան նմանագոյն պատմութեանցն օրանկուդանկայ:

՚Ի Սեաւ ծովուն որ առաջի նահանգիս` առատ լինին ձկունքն կոչեցեալք ելարիա, թիրոսի, քէօթէնկ, որոչ մին կշռէ մինչեւ 10. 15. օխա, այլ ազնիւ է մէզիթն, մէրլէ, մէզկիր, եւ մանաւանդ գալդանն. իսկ առատ քան զամսին խապսի ձուկն որ անկշիռ վաճառի, որով մի լիտրն լինի մինդեւ 4. եւ 5 փարայի, զոր եւ ապխտեալ առաքեն ՚ի յԷրզիռում ՚ի Կապան Արղնի ՚ի Կիւմիշխանս եւն. այս ձուկն է նոյն իսկ խամսին ձուկն Կոստանդնուպօլսոյ, որ ՚ի ձմերանի հորդան տայ տարմաբար ՚ի Սեաւ ծովէ Մարմարական, յոյր սակս կոչեցաւ խամսին, որ է անուն յիսնօրեայ աւուրց երկրորդն մասին ձմերան, որոյ աղաւաղեալն է Խապսի անունս Դրապզունցոց. սակայն պատուական ժամանակ այսր ձկան ՚ի Դրապզուն` է ՚ի հսկա եւ ՚ի նոյեմբ. իսկ զորս որսան ՚ի յիսնօրեայ աւուրս խամսին` զուրկ են ՚ի պարարտութեանց:

Գլխաւոր վաճառք Դրապզունոյ են կտաւ, կաղին, ասրապ այն է` ապա. կապար. երկաթ. զոր բերել ՚ի Մոսկովաց եւ յԻսլիմեայէ առաքեն յԷրզիռում այլեւ պղինձ Արղնոյ զոր քաջ զտեալ առաքեն ՚ի Կոստանդնուպօլիս եւ յԻսլիմեա. նաեւ կերպասեայ գործածք Հալպայ շամայ Տիարպէքիրոյ, զորս տանին ՚ի Մոսկովա: Յարուեստաւորս սորա երեւելի են պղնձագործք, զորոց զգործ տանին ՚ի Մոսկվա. ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ անտի աստ եւ անդ մինչեւ յԵգիպտոս. նաեւ հրահանագործք այս է` չախմախճիք, եւ մորթեգործք զորոց զվաճառ տանին մինչեւ յԷրզիռում:

՚Ի սահմանս Դրապզունոյ չիք քաղաք, այլ միայն գիւղաքաղաք եւ գիւղօրէք, յորս ոչ գտանին բազմութիւն զանազան արուեստաւորաց եւ կարեւոր իրաց. յայն սակս յիւրաքանչիւր եօթնեկի միանգամայն յամենայն ծովեզերեայ քաղաքս մի ընդ միօջէ լինին վաճառք այսինքն է պազար անդ գտանեն գաւառականք զհարկաւոր պիտոյս իւրեանց: Գիւղօրէք արեւելեան կողման բերեն կանեփ, փայտ, մանաւանդ կաղին, մսրացորեան, խաղող, խնձոր. մեղրապոպ, եւն. հարաւկողմանք բերեն կոդի, պանիր, եւ արմտիս. արեւմտեան կողմանքն ձէթ, սեխ, արմտիս, բանջարս, եւ պտուղս, նաեւ թիաթիան ոչ սակաւ, ուստի առաքեն առ Մոսկովս. իսկ ցորեան հասարակ է ամենայն կողմանց: ՚Ի գիւղականս բազումք են յազգէն հայոց եկեալք ՚ի Համշինէ, որք ունին քահանայս եւ եկեղեցիս գրեթէ յամենայն դիւղօրէս: Իշխօք գիւղօրէից առ հասարակ կոչին Տէրէ պէյք, որք են լազք ինքնիշխանք, զամ վճիռ անձամբ հատանեն, չունելով ուստեք երկիւղ. իւրաքանչիւր ՚ի նոցաէ ունին պալատ պարսպաւոր է աշտարակաւոր հանդերձ ամենայն հարկաւորօք, ուր ամրացել կարող լինին ընդդէմ դնել նաեւ փաշայից. ՚ի լինել հարկի կարեն ժողովել զօրս հազար եւ աւելի եւս ՚ի հպատակել գիւղականաց:

Վասն նահանգիս այսպէս գրի յարքունի դիւանագրին. Էյալէթ (նահանգ) Դրապզունոյ յորում նստի վէզիր եռդուզեան ՚ի Դրապզուն քաղաքի, որ եւ է մօնլայութիւն, եւ որք պարունակին ՚ի սմա են: Դրապզուն, Սիւրմէնէ, Օֆ. Քէշապ, Կիրէսուն, Կէօրգուն, Թիրէպօլի, Րիզէ, Ճավրի, Մաջուգա, Եավէպօլի, Կիւմիշխանէ, Աթինա, Աբհույ, Պաթում, Հէմշիրէ (որ է Համշէն). Իւնեէ, Սօղուճագ, Ֆաշ, Սօխում: Յիւրաքանչիւրումն ՚ի սոցունց նստի գատի եւ սու պաշի. ՚ի սոցանէ Կիրէսուն եւ Մաջուդա կցորդ է Կիւմիշխանէի: ՚Ի սցէ ՚ի բնիկ գաւառին Դրապզունոյ միայն զայսոսիկ ունիմք ստորագրել:

ա. Դրապզուն.

բ. Կէօրգուն.

գ. Թիրէպօլի կամ Թրիպօլի.

դ. Իւնէէ.

ե. Քէշապ.

զ. Սիւրմէնէ.

է. Օֆ.

ը. Րիզէ.

թ. Ճավրի:

ժ. Եավէպօլի.

Իսկ Համշէն Աթինա Արհույ եւ Պաթում անկանին յերկրորդում գաւառին ՚ի Կիւնեէ, ուրանօր դնէ ստորեւ նաեւ նոյն իսկ արքունի դիւանագիրն. զկնի ստորագրեսցուք զԿիւմիշխանէ իւրովք կցորդիւք իբրեւ սահման Մատէն էմինիին: