Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Անունս Համշէն յոմանց ստուգաբանի Համամշէն, որպէս թէ շինեալ ՚ի Համամ իշխանէ: Ձգի առ ստորոտով Պարխալ լերին, սահմանակից Լազի, ընդ մէջ երկրին անցանէ ջուրք կրկին Եվուզիատի գետ եւ Խալեվանայ գետ, որք ՚ի ծայր գէղջ միանան երկոքին: Ունի անտառս մեծամեծս թաւացելս բազմատեսակ ծառովք, զուարճարան մերոց անկաբանից սակս զանազանութեան տեսակաց, եւ սակս սեփհականեալ հայկական անուանց ՚ի նախնի ժամանակաց մնացելոց ՚ի ժողովուրդս երկրին, յորս լինի եւ տօսախ զարմանալի, մինչեւ ՚ի միոյ եւ եթ բնոյ գործել մենաստանի խան մեծ: Բերէ մեղրամոմ առատ յորմէ ամի ամի տայ յարքունիս իբրեւ ՚ի հարկ 2000 օխայ, բայց ոչ լինի ՚ի սմա ցորեան զի օդ նորա գոլով անձրեւաբեր թանձրատարափ, ՚ի փտութիւն ածէ. Տէրութիւն երկրին է ՚ի ձեռս երկուց աղայից յորոց մին դարձել է ՚ի հայոց:

Բնակիչք երկրին յառաջագոյն հայ էին, այլ ՚ի յելս ԺԷ դարուն եւ ՚ի սկիզբն ԺԸ երրդին` առ հասարակ հանդերձ ամենայն շրջակայ գիւղօրէիք դարձան ՚ի տաճկութիւն սակս բռնութեան հարկապահանջութեան, բայց գտանին տակաւին ՚ի նոսա եւ քրիստոնէայք, յորոց գիւղօրէս կանգուն կան տակաւին եկեղեցի իւրեանց ՚ի վաղուց մնացել, այլ չունին երէց ՚ի հովուել, միայն քանի մի անգամ յամի գայ առ նոսա երէց յԵվոզիւտ գեղջէ: Իսկ տաճիկք խօսին մինյեւ ցայժմ հայերէն, ՚ի գործ ածեն ՚ի գիւղօրէս ինչ անունս Կնքահայրի եւ Կնքամայր, պահեն պահս, եւ զայլ ծէսս եւ օրէնս քրիստոնէական հաւատոց, յաճախէն յեկեղեցիս եւն. ոմանք կէսկէս են հաւատովք, արտաքուստ միայն ցուցանելով զտաճկութիւն. իւրաքանչիւրք տան ամի ամի իսպէնճ որոյ գինն է անորոշ սկսել ՚ի 8 փըլէ մինչեւ ՚ի 15 եւ ՚ի 18 փարայ եւն:

Պաղ Համշէն: Գլխաւոր աւան առ ստորոտով պարխալ լերին, յորոյ ՚ի միւս կողմն լեռնոտանն է համանուն գիւղն Պարխայ, ընդ մէջ աւանիս անցանէ ջուր կոչեցել Պաշհամշէնս գէտ, որոյ առաջի Տափ գեղջ ՚ի մի խառնեալ ընդ եվոզիւտի գետ, զեղու ՚ի Սեաւ ծով. միօրեայ հեռի է սա ՚ի Խոտորջրոյ հինգօրեայ կամ ութօրեայ ՚ի Դրապզունոյ ընդ ծով գնալով, զի ընդ ցամաք չիք ճանապարհ առ ահի աւազակաց Օֆայ եւ Սիւրմէնէի: Ունի ամրոց փոքր այլ զօրաւոր ՚ի գլուխ ապառաժուտ զառ ՚ի թափ լերին` յորում եւ բնակութիք: Բնակիչքն առհասարակ տաճիկք, ըստ մեծի մասին վաճառականք արջառոյ եւ մանաւանդ խաչանց եւ այծեաց, ՚ի ձմերայնի սաստիկ գալով թանձրութեան ձեանց, ընդ մեծի մասին փոխադրել իջանեն առ ծովեզերբ Սեաւ ծովու, որ երկօրեայ հեռի է աստի, քանզի սահման աւանիս որպէս եւ Եվոզիւտի գետոյն` է ձորավայր խոր առ ստորոտով բարձր ապառաժուտ լերանց որ թաղի ընդ ձեամբք. լի են ՚ի վերայ լերանց սեաւ մայրի (չամ) ծառաստանք, որք բերեն կիւ պատուական, որով կոչեն հայկազունք զսադըզ:

Զիլգալէ: Բերդ փոքր լքեալ եւ ամայի կամ աշտարակ մեծ, միօրեայ հեռի ՚ի Պաշհամշինէ, կառուցել ՚ի վերայ Կըչանի, յայս անուն կոչեն հայկազուն բնակիչքն զամենայն մեծամեծ ապառաժս: ՚Ի բերդին երեւին պէսպէս կամարակապ շինուածս ՚ի վաղուց մնացեալք. ստորին ծայր ապառաժին հասանէ ՚ի ջուրն` են եւ այլ մարտկոցք շինուածք վաղնջականք: Գիւղօրէք Համշէնի են յետագայքս, Տափ տաճիկք կոչեն Չաթ, Կօլունա, Քօշտինց, Ամօգդա. Մեծ մասն, Ժանընտնոց, Մօլէվինց, Ոսկուրտա, Շնլիվա, Գուշիվա, Որդնէնց, Մակրէվինց. Խապագ. Խալա. որ է վիմակ յորում են զանազան գիւղօրէիք տաճկաց, յորս յառաջագոյն գտանէին հայք, այլ այժմ սպառեցան առ սակաւ սակաւ սակաւ դառնալով ՚ի դեն այլազգեաց. նոյնպէս ոչ գտանին հայք յերկոսին գիւղօրէսն կոչեցեալ Վէրի Վիժա եւ Նէրքին Վիժա. բայց ՚ի վերոգրեալ գիւղօրէս մինչ ՚ի Խալա բնակիչք են խառն` հայ եւ տաճիկք:

Եվոզիստ կամ Եզիվիտ: Գիւղ ՚ի գլուխ վիճակին Համշինի, որոյ բնակիչք յառաջագոյն առհասարակ էին յազգէս հայոց, այլ այժմ ընդ կիսոյն դարձան ՚ի տաճկութիւն, երկիր սորա բարեբեր:

Խեւակ: Գիւղ իբր 8 ժամաւ հեռի ՚ի Համշէնէ, եւ իբր 3 ժամաւ ՚ի Խոտրջրոյ ՚ի հիւսիսակողմն նորա, կառուցել ՚ի լանջակողմն բարձր լերին. բնակիչք նորա առ հասարակ տաճիկք իբրեւ 200 տունք դարձեալք յազգէս հայոց. եւ իբր 5 կամ 6 տունք մնացեալք ՚ի հայոց. գտանի ՚ի սմա մեղր ընտիր: Անցանէ առ նովաւ Պէժանկէտ վտակ, որ խառնի ՚ի Ճորոխ:

Բալովիտ: Հովիտ անտառախիտ լի էրէովք եւ գազանօք յորում գտանի վայրի այծ, որ աճէ մինչեւ ՚ի չափ որթու. յամին երիցս փոխէ զմորթ իւր, ՚ի ձմերային ՚ի սեաւ գոյն, ՚ի գարնան ՚ի կարմիր, եւ յաշնան ՚ի սեաւ, գտանի ՚ի նմ եւ արջ: Է սա եայլա խալացոց, անցանէ ՚ի Բալովիտ ջուր յանուն իւր անուանել, որ խառնի ՚ի Համշէնի գետն: