Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Երկիր սորա այժմ թուի անկանիլ տիրապէս ՚ի Պոնտոս Կապադովկիոյ, որ է բերրի պտղով եւ արծաթով, ՚ի մէջ պտղոց նորա երեւելին է ֆիշնէ, ծիրան, թութ քաղցր յոյժ, յորմէ եւ գործեն պաստեղ չորացել ՚ի պաշար իւրեանց, այլ պատուական քան զայլ պտուղս ունի պէսպէս տեսակս տանձի զորս կոչեն ջերմայի, ապպասի, մէհրանի, հաճի համզա, մեղրիկ` յոր անուն կոչեն ամքին որ է տանձ փոքր եւ կակուզ, զալզամ տրտմուի, կէլին արմտուի, պըլտըրճին պուտի, որ է ագճէ արմուտին Կոստանդնուպօլսոյ` բայց համեղ յոյժ քան զնորայն. նոյնպէս եւ պէսպէս տեսակս խնձորոյ զորս կոչեն սանտուկ էլմասի, բամպուկ էլմասի, գըզըլ էլմա, սակս կամրութեան գունոյն այսպէս կոչեցել բերէ եւ միսկէթ, բայց ոչ բերէ խաղող, բաթլիճան, նուռն, եւ պալ գապաղի:

՚Ի վերայ լերանց իւրոց աստ եւ անդ մանաւանդ յապառաժուտ տեղիս` ունի հանքս արծաթոյ եւ ոսկւոյ մինչեւ յընդերկրեայ տեղիս տանց քաղաքին Կիւրմիշխանէի: Յաւուրս սուլդան Մահմուտի գտաւ եւ տեղի ինչ առատ ազնիւ ոսկւով, բայց տեղին գոլով առ գետակաւն Կիւմիշխանէի, յայրն անդ զոր բանային ՚ի հանել զոսկին, զեղբայր ջուր ՚ի գետակէն ընդ հող երկրին մղելով, յետ բազում տառապանաց եւ ծախուց զջուրն դատարկել, ոսկին զոր անդ գտին առ ժամն, հազիւ բաւական եղեւ ՚ի լնուլ զգումար ծախուցն, յայն սակս լքին զտեղին. ապա գ սուլդան Մուսդաֆայն բերել ետ ՚ի Գաղղիոյ գործի ինչ փոքր իբր գաղափար, առ ՚ի դիւրութիւն դատարկելոյ զջուրն բայց մինչեւ ցայժմ կայ մնայ այնպէս:

Առատութիւն հանքի Կիւմիշխանէին երկրորդ է զկնի Կապանմատէին ՚ի մէջ այլոց հանքաց Օսմանեան տէրութեան, թէպէտ այժմ նուազ բերէ քան զառաջին ժամանակս սակս քաղաքական պատճառաց, որոյ սկզբնաւորութիւն եղեւ յաւուրս սուլդան Մահմուտին. զի մինչեւ ցայնժամ գանձ հանքաց Կիւմիշխանէի յերեք ամիս գնայր ՚ի Կոստանդնուպօլիս. եւ ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ յերեք ամսոյ յերեք ամիս գանձ նորոգ հատել գրաւոց գնայր ՚ի Կիւմիշխանէ ՚ի վարձ գործաւորաց, այլ Եաղուպն անուանին յազգէս հայոց փոխել ետ տէրութեան զայս ճանապարհ, եւ ՚ի դիւրութիւն նորա ետ դարձուցանել ՚ի վերայ Էրզիռումայ եւ Տիարպէքիրի, որպէս զի այս կրկին նահանգն զտարեկան տուրս իւրեանց փոխանակ առաքելոյ ՚ի Կոստանդինուպօլիս, առաքեսցեն ՚ի Կիւմիշխանէ բայց սոքա առաքէին անդ ոչ կատարեալ դրաս, այլ կիսատս եւ թերատ ոսկիս, յորմէ վնասել գործավարաց` նուազեաց թիւ նոցա եւ թիւ բովուց: Յետ այնորիկ իբրեւ թանկագին վաճառիլ սկսաւ պաշտօն իշխանութիւն Մատէն էմիին, եւ գին փայտի եւ ամենայն իրաց օր ընդ օրէ գործաւորք, որք ոչ կարեն աշխատիլ առաջին վարձուք որպէս պահանջի ՚ի նոցաէ:

Կիւմիշխանէ: Գլխաւոր քաղաք գաւառիս կառուցել ընդ զառ ՚ի վայր բարձր լերին` ուրանոր յերիս կողմանս անջատի նոյն լեառն, ուստի ունի ելեւէջս անհնարին, անկանի յարեւելս հարաւոյ Դրապզուն քաղաքի, հեռի ՚ի իմէ 18 ժամաւ յամարայնի ճանապարհորդելով, իսկ ՚ի ձմերայնի 24 ժամաւ. անցանէ եւ առու ինչ ընդ քաղաքն: Բնակիչք սորա տունք իբրեւ 1600. որք են տաճիկք, յոյնք բազմաթիւ քան զտաճիկս, իսկ հայք են իբրեւ 200 տունք, որոց եկեղեցի վայելչակերտ յանուն սուրբ Աստուածածնի. բայց առաջնորդն նստի ՚ի մենաստան սրբոյն Սարգսի որ միով ժամաւ հեռի է ՚ի քաղաքէն: Առ ստորոտով լերինս անցանէ գետակ որ յանուն Կիւմիշխանէի կոչի, եւ յինքն ընկալել զվերոգրել առու քաղաքին. խառնի ՚ի Սեաւ ծով առ սիորմէնէիւ. առ սովին գետակաւ` յերկուց կողմանց եւս են պարտէզք լի պտղովք, եւ տունք ամարանոցաց քաղաքին. յունաց տաճկաց եւ հայոց, ձգել տարածել ընդ ժամս չորս ՚ի հարաւակողմն քաղաքին, մինչեւ ՚ի տեղին կոչեցել Սօռտա պաղ, չէսի, եւ ընդ ժամս չորս ձգեալ ՚ի հիւսիսակողմն նորա, մինչեւ ՚ի տեղին կոչեցել Խօռօչ, ուր է գիւղն Խազրա: Ելանէ ՚ի գետակէն տեսակ մի ձկան զոր կոչեն սառը պալըզը, որ նման է մէզէթ ձկան:

Այս քաղաք ունի ՚ի շրջակայս իւր զանազան գիւղօրէս իբր 60, ընդ մեծի մասին բնակելս ՚ի յունաց, Իստիլօզ, Բաղպէն, ոք են հանդէպ միմեանց, յորս լինի մեղր սպիտակ զարմանալի է քաղր յոյժ սակս պատուական ծաղկանց որ անդ, ուստի առաքի պարգեւ յարքունիս: Թէպէտա, Էմիրլէր, Խարավա, Մուզէնա, Խաքէքզա, Արտասա, Ստավրի գիւղ մեծ, Կրօն եւն:

Կէավառ տաղի: Լեառն 14 ժամաւ հեռի ՚ի Կիւմիշխանայն ՚ի գնալն անտի ՚ի Թօգաթ, գօտիսք կցի ընդ գօտիս լերանց Մեծին Հայոց: