Խրատք

* Զի գոն եւ հոգիք` զայս եւ բնութիւն մերոյ լինելութեանս ցուցանէ. քանզի կրկին է տեսակ մարդոյ, մին շարժէ եւ միւսն շարժի. շարժողն ունի զիմացական բնութիւն, եւ շարժեցեալն գործէ զսննդական տեւողութիւն. եւ է միութիւն յորժամ երկոքեան ունիցին զտնկեցութիւն. ապա թէ թողցէ շարժողն, անկեալ դնի մարմին անխլրտելի։ 2  Բայց աւրինադիրն մեր զհոգի մարդոյ փչումն Աստուծոյ ասէ. եւ նորուն ծանաւթ եւ բարեկամ ոմն մարգարէ իբրեւ յերեսաց Տեառն ասելով Հոգիք յինէն արձակին , եւ զամենայն շունչ ես արարի , ասէ Տէր . նովին հոգւով Ովսէէ մարգարէ ասէ . Ո՞վ հաստատեաց զհոգի մարդոյ ի նմա ։ 3  Բարւոք է այն միաբանութիւն, զի առանց Աստուծոյ եղեալ եւ ոչ ինչ. այլ զորպիսութիւնն պիտի իմանալ։ 4  Զի արար Աստուած զարարածս գիտեմք` ոչ ի նիւթոյ եւ ոչ ի հատոյ իմիք էութենէ, քանզի անհատ բնութիւն իմանամք զԱստուած. իսկ արարածս հատկոտոր։ 5  Դարձեալ յոչնչէ ոչ կարեմք ասել զայս մեծ մարմինս արարածոյս, եւ ոչ ինքնաբոյս գոյացութիւն, նա եւ ոչ ի վարանս տարակուսի անկանիմք թէ ուստի՛ եղեւ բնական կամքն Աստուծոյ իմանալ եւ առնել ինչ. այլ միշտ Աստուած, միշտ արարող զաւրութիւն ընդ իւր։ 6  Եւ յորժամ կամեցաւն` նոյնպէս կամեցաւ. զոր ունէր յիմանալւոջն` էած ի գոյացութիւն, զի իմանալեաց իցէ արարիչ բնական իմացութիւն։ 7  Իսկ արարչական զաւրութիւնքն զիա՞րդ նիւթն անմարմին. իսկ արարչութիւնն զանմարմնոց եւ զմարմնացեալն ի բազմադիմի մասունս, յիւրաքանչիւր ի զարդս, զի իցէ ոստն մի, եւ ստեղն մի, եւ արմատն բազում, եւ յոստոց անտի բազմատեսակ շառաւիղք։
       8  Արդ որպէս վերագոյն ասացաք` յերկնէ երկնայինքն եւ յերկրէ երկրայինքս, եւ մարդ խառնուած յերկնէ եւ յերկրէ. անաւսրագոյնն յերկնէ, թանձրագոյնս յերկրէ։ 9  Զի թէ զգոյացութիւնս հրեշտակաց ծնունդ ասեմք երկնի, հրոյ եւ աւդոյ, որպէս եւ մեծն Դաւիթ ասէ , Ո արար զհրեշտակս իւր ի հոգիս եւ զպաշտաւնեայս անուանէ հուր կիզելոյ, ապա յայտ է եթէ ոգիք մարդկան ի նմին նիւթոյ գոյացեալք` կամաւք արարչին առաքին ի բնութիւն մերոյ լինելութեանս, ոչ հրեշտակացեալք եւ ոչ դիւացեալք ըստ ոմանց անուանելոյ, այլ միայն հոգիք եւ հոգիք մարդկան։ 10  Հոգիք հրեշտակաց պարզ բնութիւն, անմարմին, անյաւդ, անորակ, անքանակ, անձն կատարեալ. եւ կատարելութիւն անձին ոչ յումեքէ, այլ ինքնակատար էութիւն, կատարեալ գոյացութիւն։
       11  Իսկ ոգիք մարդկան գոյացութիւն պարզ, էութիւն յստակ, սուրբ, մաքուր, իմացական բնութիւն, ձեւ սկզբնատպին, հարկաւոր շարժմունք, վերաբերութիւն, անմահ տեւողութիւն, յարկակից մարմնոյ, միաբան որակութիւն, անձանձրանալի միութիւն, անբաժանելի մասունք, անհատ զաւրութիւն , անծերանալի յերկարութիւն, անտեղի բնակութիւն. յառաջ քան զգալն ի մարմին ի գոյացութիւն եղանութեանն` ունի իմացական, անքանակ. եւ ի մարմնի եղեալ զամենայնն ունի զիարդ որպէս կամի ախորժել։ 12  Եւ իմանի բնութիւն տարբերել ընդ մարմնոյն. բայց ես ասեմ ըստ բնութեան եւ ըստ բարոյական ձեւացելոյ հոգւոյս զառ ի միմեանց զմերձաւորութիւն։
       13  Գովի քնար, այլ ի ձեռն քնարահարին. գեղեցիկ են ձայնք երաժշտականք, այլ երաժշտականաւն. տեսեր զչքնաղ ինչ շինուած, ոչ ի նմին հարեր կացեր, այլ ճարտարապետին ետուր զգովութիւնն։ 14  Ապա թէ ոչ իցէ քնարն, չերեւի քնարահարն. սոյնպէս եւ ամենայն գործիք ձայնաւոր երգոցն ի ձեռն արուեստաւորին երեւին։ 15  Ապա թէ գործիքն ապականեալ իցեն, իբրեւ թէ որպէս փող ջախջախեալ, աղի խոնաւեալ, եւ ճարտարն առողջ եւ լի արուեստիւն եւ գիտութեամբ. ոչ կարէ ցուցանել զհանդէս առաքինութեան արուեստին. եւ գտանի ամենայն մասամբ ապականեալ ի գիտութեանն։ 16  Ապա թէ կատարեալք առ միմեանս հանդիպիցին, սփոփիչք եւ մխիթարիչք առ միմեանս հանդիպեսցեն բազմամարդոյ քաղաքաց, եւ պահի իւրաքանչիւր բնութիւնք զատ եւ որիշ խառն բնութեամբն։
       17  Ապա կարի գեղեցիկ մեր արարիչն զբնութիւն մարմնոյս հաստատեաց շինուած բաժանելի, եւ զգոյացութիւն հոգւոյս արար անբաժանելի բնութիւն. եւ միաբանեաց իբրեւ քնարահար ընդ քնարի, զի շարժեսցի եւ շարժեսցէ զակն ի տեսանել, զռընգունս ի հոտոտել, զքիմսն ի ճաշակել, զլեզու ի խաւսել, զխելսն յիմանալ։ 18  Զայս ամենայն զբազմութիւն մասանցս մարմնոյ շարժէ ի կենդանութիւն եւ ի գործառութիւն ցորքան ժամանակ միաբանութիւն է շարժողին եւ շարժեցելոյն։ 19  Ապա եթէ չբաւեսցէ` սա քակտեալ եւ նա ի բաց կացցէ, լռեալ դադարեալ լինի ամենայն բազմութիւն արուեստիցն. սա դառնայ յիւր բնութիւնս, եւ նա վերանայ յիւր կայանն. ինքն յինքեան իմանայ, ինքն յինքեան հանգչի, ինքն յինքեան առաւելու, ինքն յինքեան խնդայ, ինքն յինքեան տրտմի, ինքն յինքեան շարժի, ինքն յինքեան եւ դադարի, ինքն իւր բաւական ինքնագոյ իմացութիւն, ինքնալուր , ինքնատես։
       20  Իսկ եթէ ոք զտեղեաց կամ զկայենից հոգւոց կամեսցի գիտել, զհետ եկեսցէ բանից մերոց. մի՛ գետնաքարշ գնացիւք եւ մի՛ ծովական ճանապարհորդութեամբ եւ մի՛ առասպելական բարբանջմամբ, այլ ճշմարիտ վարդապետութեամբ վկայութեամբք սուրբ գրոց. ուր Առաքեալն յափշտակեցաւ, ուր պարգեւքն պատրաստեալ են. զոր մարմնաւոր զգայութեամբքս թարգմանել ոչ կարեմք, զանյաւդ տեղեացն` վերնոց քաղաք ասեմք, վերին Երուսաղէմ անուանեմք նմա, այլ ազատ բանակետղ. անդ բիւրաւորք հրեշտակաց, բանաւոր իմանալի, եւ ոչ զգալի հոգիք են անդ մարդկան։ 21  Այլ զարդարոցն կատարելոց կամիցիս գիտել, թանձրագոյն ասացից. յորմէ նիւթոյ առաւ, ի նմին եւ չոգաւ դադարեաց։ 22  Լուր եւ մեծին Սիմոնի վիմի յուսուցանելն մանաւանդ եւ զճարտարապետսն փիլիսոփայից. իբրեւ հաճեաց զմիտս նոցա արարչութեանն ճառիւք, ասաց եւ վասն հրեշտակացն կայանից` զսուրբ զանապական զանպղտոր զհողմսն վերինս, զոր եւ բանակետղ Առաքեալն անուանեաց։
       23  Ապա թէ ոք ի գրեալսն Մովսէսի ընթասցի, եւ փչումն յԱստուծոյ զհոգիս մեր ասիցէ, եւ զայն եւս իմասցի անկանել նմա ի մեծ վարանս տարակուսի, մինչեւ զանմարմին Աստուած ի ձեւս մարմնոյ ածել` փչելն որպէս թէ բերանով, ռընգամբք եւ շրթամբք, հարկ է եթէ ամենայն անդամքն զհետ գայցեն , զոր քաւ եւ մի՛ լիցի, եւ մի՛ ի միտս անգամ այս եկեսցէ ուրուք` զԱստուած ի կարաւտութիւն զգայական գործւոյ ածել. այլ իմասցուք զփչելն ոչ ի նմանէ ի նա, այլ նմա փչելն զնա հոգիացոյց, որպէս զանգոյսն գոյացոյց, որպէս զանհոգին հոգիացոյց եւ զկենդանութիւն եդ ի վերայ նորա։
       24  Զի եթէ յԱստուծոյ էութենէն փչումն ասէք, զի՞նչ պիտոյ էր լսել զձայնն Փչեաց յերեսս նորա շունչ կենդանի , եւ եղեւ մարդն ի հոգի կենդանի ։ 25  Իբրեւ յայտնի է զաւրութիւն բանիդ, անուանեաց զառաջին արարչութիւնն հոգւոյն շունչ կենդանի իբրեւ զմի արարչութիւն. այլ վասն մեծախորհրդութեան` զի պատուականագոյն երեւեսցի մարդն յարարչութեանն` մեծարեաց զնա. իբր զի ստեղծ ձեռաւք զմարմինն, եւ բերանով զփչումն հոգւոյն։ 26  Քանզի աննախանձ է աստուածութիւնն եւ անչարակնութեամբ պարգեւասէր, ոչ ինչ դանդաղեցաւ անուանել զմեր բնութիւնս պատկեր աստուածութեանն. իբրեւ յայտնի է իմաստնոց եթէ ո՛րչափ հեռի են ի միմեանց մարդ եւ Աստուած` բնութեամբ։ 27  Ուստի եւ մեծ մարգարէն Եսայի ետես զԱստուած եւ հիացեալ զարհուրեցաւ. զզաւրութիւնսն պատմէ , զիսկութիւնսն լռէ. եւ գիտացեալ զմեր բնութիւնս` խոնարհութեամբ բարբառի . Յինէն արձակին հոգիք , եւ զամենայն շունչ ես արարի , ասէ Տէր ։
       28  Ահա յայտ է արարչութիւն հոգւոյ. արձակին կամաւքն Աստուծոյ յանաւսր բնութենէ, որպէս վերագոյն ասացաք . կենդանածնեցան երկինք մաւտաւորս իմանալիս, եւ ոչ շաւշափելիս։ 29  Սոյնպէս եւ յորժամ արտաքոյ մարմնոյս եղեալ ոգիք, զամենայն արտաքնոց զգոյսն տեսեալ եւ ընդ նոսա լինելով` ոչ կարէ ի մարմնի լինել, եւ ոչ զպէտս մարմնոյ կատարել. որպէս հարկեալ էր յառաջագոյն ի բնութենէն չելանել ի մարմնոյն, նոյնպէս ոչ յետ ելանելոյն անկանել նմա ընդ մարմնական պիտոյիւք մինչեւ յաւրն յայն յորում յայտնեսցի արարիչն արարածոց։
       30  Բնութեամբ կրկին է տեսակ մարդոյ, մին կառավար եւ երասանակալ եւ ուղղիչ, եւ միւսն բնակարան բնակողին եւ շինած զարմանալի, անմահական հոգւոյն անուրանալի բնակարան. որով իմանալին ընդ մարմնականս ընդ այս կենցաղավարութիւնս սովաւ հաղորդի մնալով յուրախութիւնս, եւ տեսանելիս ընդ անտեսանելին հաղորդեալ` ոչ հեռանայ ի թանձրութենէ։ 31  Զի սա քաղաք է իշխանականին, դարմանաւոր, սննդական եւ կենդանի տաճար, այլ եղծանելի եւ արագալոյծ եւ առժամայն վայելչութիւն. իսկ տիրական` իբր զթագաւոր եւ տեսուչ եւ դատաւոր իրաւախորհողութեան, զի ոչ ունի պէտս առ դարման սննդեան. սակս այսորիկ եւ անապականելի եւ անապական. զսա աստուածային աւրինադիրն Մովսէս փչումն յԱստուծոյ ասաց։ 32  Արդ մի՛ ոք ծառայեսցէ բանին, այլ մտացն հնազանդեսցի. զի անհանճար խորհրդոյ է իմանալ փչումն յԱստուծոյ` բերանոյ եւ ռընգանց որոշեալ տեղի. ապա եւ այլն ի ներքս եկեալ լինին մասունք մարմնոյն, եւ զանմարմին եւ զանկարաւտն ընդ զգայականիս շինեալ կարաւտութեամբ։ 33  Այլ ի սա փչել զգոյացուցանողն հողմաշարժ կենդանութեամբ հաւանելի է. յորմէ եղեալ մարդն ի հոգի կենդանի` աստուածահրաշ միաւորութեամբն հաստատեալ ըստ եղութեան թագաւորական բանին թէ Ո հաստատեաց զոգի մարդոյ ի նմա ։ 34  Այլ եւ արձակեալ որ ոչ հաստատեալ, զոր Երեմիաս ասէ . Կենդանի եմ ես , ասէ Տէր , զի հոգի յինէն ել . որով յայտ արար զնա միայն գոլ արարիչ բարեացն կամողաց։
       35  Աստուած անհատանելի բնութիւն է, ոչ ինչ հատեալ լինի յԱստուծոյ. եւ դարձեալ ոչ այլ ինչ յառաջն կայր նիւթ յորժամ ստեղծանէր զպատուական զայս հոգի. այլ եւ ոչ ինքնաբոյս եղեալ ըստ ինքեան, զի չէ ոք մշտնջենակից Աստուծոյ. զի ոչ է յումեքէ եղեալ. զնորա սահման լինելութեան ոչ ոք գիտէ. այլ սա ոչ է անխնդրելի, զի արարիչ սորա Աստուած է։ 36  Եւ զի երկնային է հոգւոյն բնութիւն, ցուցանէ զի ելանելով ի մարմնոյս` ոչ ստորիջէ յերկիր. այլ զբարձրանալոյ մայրածննդեան իւրոյ ցուցանէ զիմանալի երկիրն։ 37  Եւ որոշեալ մարմին յիմացականէն` ոչ վերաբերի ի գերակայն, այլ վայրիջի յերկիր ծնող իւր. յորմէ յայտ է թէ յախտականէս զախտաւորն ստեղծ Աստուած, եւ յանախտէ զանախտն. եւ յետ որոշման ոչ հեռանայ, այլ յիւրն երթեալ դադարէ ի տեղիս, ըստ բանին Գնաց մարդ ի տուն իւր յաւիտենից . եւ հոգին դառնայ առ Աստուած որ ետն զնա ։
       38  Արդ երթեալ միայն ի լոյսն ուստի ծնաւ, զի լուծաւ ի կապաւոր մարմնոյն որպէս կապեալ ունէր միութեամբ։ 39  Զի որպէս քար մեքենայի յաւդ պարզեալ, զի յորժամ լուծանի` հասանի վաղվաղակի յերկիր ուստի առաւ, նոյնպէս եւ հոգին զի այժմ ծանրացեալ է քան զբնութիւնս աւդոց, իսկ ի միւսում խառնուածին դարձեալ զաւրանայ քան զնա, եւ առ ինքն վերամբարձեալ ձգի։ 40  Եւ է նա հուր, հողմ, լոյս. իսկ մարմին հուր, ջուր, աւդ, հող, հակառակախառն զուգակշիռ միութեամբ ընտանեցեալ, երկու` վերաբերական հանապազաթռիչ թեթեւութեամբ. իսկ երկու` վայրաբերք ծանրութեամբ մշտաշարժ երկրասողութեամբ. զի ոչ այլ ինչ քան զբնական իմաստութիւն Աստուծոյ իմանալ նիւթ արարելոյ այս է, զոր մշտնջենապէս յիմանալւոջն ունէր զիմացեալն. յորժամ կամեցաւ ի գոյութիւն ածել, սահմանեաց եւ եղեւ իբրեւ մայր իմանալին։ 41  Եւ երկու ի նմանէ երեւեցան ծնունդ, տեսանելի եւ իմանալի. եւ յերկոցունց եղեն բազում տեսակք, յանմարմնոյն անմարմինք եւ ի մարմնոյ մարմնաւորք, ոյք են հրեշտակք եւ մարդիկ։
       42  Մարդ յերկնէ է եւ յերկրէ խառնուած գեղեցիկ, զդէմսն ի միասին կապեալ արուեստաւոր իմաստութեամբն Աստուծոյ. պարզ եւ թեթեւագոյնն յերկնէ, ծանր եւ շարադրական յերկրէ։ 43  Զի թէ զայլ ազգաց զգայականաց զբնութիւն աստ իմանամք, սակայն ծառայականք եւ անհանճարք. իսկ իմանալիս այս ի մեզ վեհագոյն ազատ եւ անկարեկան նիւթից, մաւտաւոր Աստուծոյ բնութեանն, հրեշտականման եւ ի նոյն էութենէ, այլ ոչ հրեշտակ. այլ հոգի միայն եւ ընդ անարգ նիւթոյս կապեալ, եւ ի բարձանց եւ երկնային, հակառակ եւ երկմիտ եւ անընտանի ստորակայից, այլ հնազանդեալ կապանաւք մարմնոյ։
       44  Զի թէ զմարդկան հոգւոյ կամի ոք ուսանել զկայանս, մի՛ թանձրագոյն մտաւք հայիցի երկրաքարշ ախտիւք ծանրացեալ. այլ թռուցեալ ըստ սրբոյն Պաւղոսի որ ասէ` անճառելի տեղի, զոր դրախտ անուանեաց եւ երրորդ երկինս. այլ իմացեալ քան զվերին զայն եւ զհաստատութիւն։ 45  Արդ աստի յափշտակեալ հոգիս` ի հոգեւորականն եհաս կայանս, որ աստուածային պատմութիւն` վերին անուանէ Երուսաղէմ, ուր բիւր հոգիք արդարոց կատարելոցն ուրախանան, յառաջատես լեալ Աստուծոյ բարեացն. անպատմելի եւ անուշահոտ եւ լուսաւոր աւդն, յորս ոչ է այլախառնութիւն դառնութեան։
       46  Այլ ասացի պարզագոյն ինչ բանիւք, զի ուստի եղեն հոգիքն` առ իւրն երթեալ լինին ի բնակութիւն. եւ մարմին դարձեալ յիւր տեղին միանայ ազգակցեալ եւ յապականութիւն դարձեալ։ 47  Այլ անտեսանելին եւ անեղծական յառաւելատեսիլ փոփոխեալ, չունի պէտս առ մարմնականս առ այս կեանս, եւ ոչ կարաւտութիւն ի տեսութիւն . եւ ոչ կարող իսկ են եւ ոչ նոքա որ առաւելագոյն արժանաւոր եղեն պատուոյ` մարտիրոսքն։ 48  Նոքա յայտնիլ ումեք ոչ կարեն. ոչ ի։ 49  տ։ 50  գ։ 51  Ապա թէ անգոսնաբար ոք կամ անխրատ սովորութեամբ երազովք վարեսցի, վերստին անցանելով ըստ հեթանոսական սովորութեամբ, բազում են աւրինակք, որ մոգ քաղդէացիք աստեղագիտութեամբ աստուածածանաւթ, եւ բաբելացւոց գաւազանահարացն եւ լերդահմայ, եւ ընդ աջմէ ելանել հմայիցն հրէաստանի եւ Երուսաղեմի, զոր մտանել սրոցն ընդ Ռաբովթ որդւոցն Ամոնայ եկեալ ի գլուխ երկուց ճանապարհացն , երկու առաջք ի միոյ աշխարհէ, եւ ստութեամբ արդարացեալ լինին հմայքն մտանել սրոյն ի պարանոցն Ղովտայ խնդրէր զանիրաւութեան վրէժս ի նոցանէ։ 52  Այլ եւ կին ոմն վհուկ Սաւուղայ ճշմարտապատումն, եւ իղձն Բաղաամայ ի Միջագետաց մարգարէ ստուգատես. Երեմ ի հրէաստանէ բաբելոնացւոյն իմաստնէն ապրեցուցիչ երազահանութեամբ. եւ Յովսէփ երազատես եւ երազահան Փարաւոնի։ 53  Այլ այս ի բաց մերժեալ է յեկեղեցւոյ Քրիստոսի ըստ ճշմարտապէս գրոց. զի այս հեթանոսաց է եւ ոչ քրիստոնէից։
       54  Ապա թէ ոք այլանդակապէս ընդ այս մտածութիւնս անցանէ` աւտար խորհրդովք նշանադիրս գծել, կամ մարգարէանալ առ յապայսն եւ երազահմայ լինել, ցնորել մոլորութեան երազահան ստութեան, ընդ անկոխելին գնալ պողոտայ անքրիստոնէաբար, եւ բնական ի մեզ կիրսն ճշմարտութեան պատմել, որ լինի այս եւ վնասել խելապատակին ընդ վայրաբանութիւն , եւ հիւանդութեամբ բազում ինչ տեսեալ խաւսի անհանճարաբար, զոր եւ արբեցողաց իմն թուի շրջագայութիւն լինել երկրի զինքեամբք, եւ յայլայլեալ զգայութեանն ի ջերմութեանցն զայսպիսի սովորականութիւնն ի մեզ աւրինադրէ գործ ինչ լինել։ 55  Կամ զայն զոր դեւքն կերպարանեալ ի նմանութիւն մոլորեալ մեռելոց` զոր գիտակն էին ի կեանս մարդոյն, եւ զնոյն նմանեալ յայտնին ի տրտում երեսս կամ ի զուարթս իբրեւ պատուէր ինչ տալով եւ զգուշացուցանելով, որպէս թէ մեռեալն եւ սպանեալ մարմնոյ հոգիացեալ, եւ ի միասին գտեալ. զոր ոչ յաւգուտ, այլ ի վնաս եւ ի մոլորութիւն փութացեալ լինի, եւ նա զայն անուսումնաբար ճարտարութեամբ պատմէ, այն արտաքոյ է քրիստոնէութեան։