Թորոս աղբար

ՁԵՌԱԳԻՐՔ ԵՒ ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆՔ ՏԻՒՐԻԿԻ ՄԷՋ
       1. Աւետարան. Ս. Լուսաւորչի վանքը։
       «Արդ ես նուաստ հողս Գրիգոր աբեղայս ծոյլս եւ անարժանս ’ի կրաւնաւորս, եւ շնորհիւն Աստուծոյ եւ ողորմութեամբ նորին գրեցի զսուրբ եւ զկենսունակ Աւետարանս ’ի պայծառութիւն մանկանց նորին։ Գրեցաւ սա ’ի թուականութեանս Հայոց ՉԻԹ. ’ի յԱռաջնորդութեան Պաւղոս եպիսկոպոսի, ’ի սուրբ եւ ’ի գերահռչակ անապատիս որ Փրկչի վանք կոչի, ’ի դուռս սուրբ Փրկչիս եւ սուրբ Երեւմանս եւ Շամունեայ, եւ աստուածընկալ սուրբ Նշանիս որ աստ կայ։ Արդ աղաչեմ զձեզ մանկունք նորոյ սիովնի որք հանդիպիք այս սուրբ եւ աւետաքարոզ Աւետարանիս, կարդայք, աւգտիք եւ կամ աւրինակէք, յիշեցէք սրտի մտաւք ’ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զփծուն եւ զխոշոր գրչակս զԳրիգոր աբեղաս եւ զծնաւղսն զԳրիգոր ներկրար եւ զմայրն իմ զՇուշան խաթուն եւ զմղտեսի Մելիք մայրն իմ որ բազում աշխատութեամբ սնոյց զիս…։
       Դրի յիշատակ… եւ եղբարցն իմ Ռըստագիսին, Ումէտին, Քուլաւշին, Յովանիսին եւ եղբաւր որդոյ Մուղամշին եւ ամենայն արեան մերձաւորաց։ Ի դուռս սուրբ Աստուածածնի, սուրբ Լուսաւորչի, եւ սուրբ Յովհաննէս Աւետարանչի, ’ի յանապատիս որ Խուռնավիլու վանք կոչի, եւ քվերն իմոյ Աղութ խաթունին։ Արդ աղաչեմ զամենեսեան ով մանկունք նոր սիոնի որք ընթեռնուք զաստուածապատում Աւետարանս ’ի սուրբ խորհուրդն, եւ լսէք, սրտի մտաւք մեղաց թողութիւն հայցէք ’ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, եւ զորս յիշեցաքն, նոցա, եւ եղիցի։ Եւ որ զհետ մեր սպասաւոր սուրբ ուխտիս, կամ Հարպետ, կամ Եպիսկոպոս, կամ Վարդապետ, կամ Աբեղայ, կամ Երէց, կամ Աշխարհական, եւ կամ յիմ ազգէն եղբայր, եւ կամ եղբաւր որդի, մի՛ իշխեսցէ զսա ծախել կամ գրաւկան դնել եւ հանել զսա ’ի վանիցս։ Եւ որք առնեն զայս ոչ առնուն աւրհնութիւն ’ի յայս սրբոցս. եւ ելցեն անմասն յարքայութենէն. եւ որ յիշատակարան քերէ կամ թուղթ կտրէ եւ կամ գիր գրէ ’ի լուսանցն, մասն զՈւդայի առցէ եւ խաչահանացն. զԿորխայ եւ զԴադանայ եւ զԿայէնի պատիժն կրէ։
       Այլ եւ վասն նեղութեան ժամանակիս որ գայ եւ հասանէ չարն, հանեն եւ թագուցանեն ’ի յամրոցնին, մինչեւ անցանէ բարկութիւնն. այլ յաւրինակ մի՛ խնայեսցէ ոք։ Իսկ խնամով պահողքն աւրհնին Աստուծոյ եւ յամենայն սրբոց։ Երբոր խաղաղութիւն լինի՝ շուտով ’ի յետ բերեն ’ի սուրբ Ուխտս, ’ի Խուռնավիլու վանքս որ Կիրեղի ասի։
       Այլ եւ աղաչեմ զդասս սրբազանիցդ զի յամենայն ամի երկու անգամ զյիշատակարանս կարդայք, մէկ տունին եւ մին Զատկին…։
       Եւ տէր մեր Յիսուս Քրիստոս որ առատն է ’ի տուրս բարեաց, ձեզ յիշողացդ եւ մեզ յիշելոցս առ հասարակ ողորմեսցի եւ նմա փառք եւ պատիւ յաւիտեանս ամէն։
       Ի թուիս ՋԽԲ. Աստուած ողորմի Շահ-Մելիքին հոգոյն, որ երետ խալկին մի կէս մոթնոց, յիշատակ ’ի վանքս Կերեղի, ձեռամբ Մանուէլ սարկաւագին։ Ո՛ր Առաջնորդ որ ծախէ եւ կամ հանէ ’ի վանացս նզովեալ եղիցի, եւ զմասն զՅուդայի եւ զխաչ հանողացն առցէ»։
       ՏԻՎՐԻԿՈՒ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԻ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՁԵՌԱԳԻՐՆԵՐ
       1. Ժամագիրք. Ս. Աստուածածնի եկեղեցին։
       Աւրհնեալ է Աստուած. աւարտեցաւ Ատենի գիրքս ձեռամբ Աւետիս դպրիս, ’ի քաղաքս յԱրափեր. Թվ. ՌՃԺԶ։
       Ով եղբայրք անմեղադիր լերուք սղալանացս զի կար մեր այս է. կարդալով կամ աւրինակելով, յիշեսջիք զԱւետիս գրիչս եւ դուք յիշեալ լիջիք Քրիստոսէ։ Հայր ՛՛։
       Յիշատակ է Ատենի գիրքս Եղեգնձորցի տէր Իսրայէլ հեզահոգի քահանային, եւ եղբաւրն նորին Անանիային եւ մեծ հաւրն Ստեփաննոս քահանային, եւ կողակցին, եւ իմ հաւրս Յոհաննէսին, եւ կողակցին. գնեցին զգիրքս, եւ եդին յիշատակ ’ի գիւղն Եղեգնձոր ’ի դուռն սուրբ Սարգիս եկեղեցին. վարձն ’ի Քրիստոսէ առնուն»։
       1. Աւետարան.
       «Արդ գրեցաւ եդեմաբուխ քառավտակ աղբերս ոռոգանելով քառանկիւն եւ քառագիր Աւետարանաւս զոլորտս տիեզերաց, ըստ առաջնում ասացելոյ մարգարէին Հոգւովն Աստուծոյ։
       Եւ արդ աւարտեցաւ Աւետարանս աստուածաբան, Մատթէոսի, Մարկոսի, Ղուկասու եւ Յոհաննու. ’ի թվաբերութեանս յոբելեան տումարիս, ՉԿԶ. ’ի փառս եւ ’ի պայծառութիւն սրբոյ եկեղեցւոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնիս, ’ի դաշտիս Դարանու ’ի գեւղս Խոռինանց, ձեռամբ Վարդանայ աշխարհի իրիցու, յիշատակ ինձ եւ իմոցն, հաւր իմոյ Գրիգոր քահանայի, եւ մաւր իմոյ Աղբրացի, եւ եղբարց իմոց Մկրտչի, եւ Աշխէն տիկնոջ։
       Դարձեալ աղաչեմք զամենեսեան որք հանապազ խաչակից լեալ էք խաչելոյն Քրիստոսի, եւ պտղաբերեալք արգասաւորութեամբ պտղաւք ’ի կամս Աստուծոյ, յիշել զվարդապետսն մեր զՅակոբ, Կարապետ, զՍտեփաննոս եւ զՅովհաննէս, եւ զծնաւղս իւրեանց, եւ զհարազատ եղբարս նոցա։ Եւ որք կամակից եղեն սմայ ըստ իւրաքանչիւր կարի, Քրիստոս Աստուած փառաւորեալ հանգուսցէ զհոգիս նոցա ’ի խորանս սիրողաց իւրոց ամէն»։
       1. Աւետարան.
       «Այլ եւ զիս զապիկարս զթանձրացեալ մեղաւք, զՎարդան գրիչ յիշել վերստին ’ի հանապազ մշտահայց պաղատանս ձեր առաջի Աստուծոյ։
       Այլ եւ գրեցաք զսայ ’ի յիշատակ մեզ եւ մերոցն, եւ ’ի ժառանգ հարազատ զաւակաց մերոց, Յովանիսի, Ղազարոսի, եւ Թադէոսի, զորս տէր Աստուած վայելել տացէ բազում ժամանակս աստի կենացս, եւ յետ աստիեացս յիշատակ իւրեանցն եւ ծնաւղաց իւրեանց։
       Եւ է սա Թադէոսի զորս տէր Աստուած վայելել տացէ մինչեւ ’ի խորին ծերութիւնն ամէն։ Ես Մարթա եւ Շնորհւոր տիկին որ ետուք զաւետարանս գրել ’ի խալալ արդեանց մերոց, որք հանդիպիք սմա կարդալով կամ աւրինակելով, մեղացն մերոց թողութիւն խնդրեցէք ’ի Քրիստոսէ Աստուծոյ մերոյ, որ առատն է տուրս, եւ զձերն թողցէ զյիշողացդ ’ի միւսանգամ գալստեան իւրոյ»։
       1. Աւետարան.
       «Փառք անբաժանելի սուրբ Երրորդութեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ սուրբ Հոգոյն։ Նորոգեցաւ սուրբ Աւետարանս ’ի թուականին Հայոց, ՌՂԶ. ’ի հայրապետութեան տեառն Փիլիպոսի, եւ Առաջնորդութեան Սանահնու Սարգիս եպիսկոպոսին ձեռամբ Մկրտիչ դպրի։
       Որ ողորմի Տէրն ամենայնի հոգոյ սորա ստացողի, Ղարախանին եւ կողակցին Ոսկեհատին, եւ որդիքն Դաւիթն, տէր Ոհանէսն, Աստուածատուրն, Սարգիսն, Ամիրխան, Սուլուխան, Գալուստ եւ Նազարն, դուստրն Շնահաւորն, եւ հանգուցեալ որդին Շահնազարն, հայրն Ղարախանին, Աստուածատուրն, մայրն Մուրվաթն։ Բաբ սորայ Դաւիթն, հանիկն Մուրվաթն, եղբայրն Ալի խանն, Տամուրն, հանգուցեալն Առաքելն, քոյրն Պահրի խանն, Շամանդուխն, Կուլպուտախն, Սիրամարգն։ Սա յիշատակ անջնջելի, բարի զաւակ հոգոց սոցին, յորժամ որ գայ Տէրն երկնային, անճառ փառաւք իւր հայրենին, նստի աթոռ իւր դատանին, գիւտն առնէ մարդկան ազգին, յայնժամ աչաւքն քաղցրակին, հայի սիրով յանձն սոցին, եւ բարբառովն աստուածային, գոչէ ’ի վեր ըստ հաւտապետին, եկայք աւրհնեալք հաւր իմոյ ժառանգեցէք զվերինն Երուսաղէմ։ Հայր մեր՛՛» ։
       Զվերջին ստացող եւ նորոգող սուրբ Աւետարանիս, զՏիւրիկեցի Անտոնի որդի Խոջայ Սիմաւոնն, եւ մայրն իւր զՄանանդն, եւ քորքն իւր՝ զԱրզուն, զՆազլուն, եւ զՄուրվաթն։ Եւ զպապն իւր զՍուրմանշէն, եւ զհանիկն իւր զՄարգարիտն, եւ ժրագլուխ ամուսինն իւր զՄարիամն, եւ զորդին իւր զնորաբողբոջ Անտոնն, եւ հօրեղբայրն իւր զԲաղտասարն, եւ զՄելիքսն. եւ միւս մեծ պապն զմղդսի Ամիրշէն, եւ կողակցին իւրոյ, եւ քեռոյն իւրոյ Սեդրակին, զԷգէլին, Իշխանին, Պօղոսին, Միսակին, եւ Անտոն վարդապետին, եւ ամենայն արեանառու մերձաւորացն յիշեցէք եւ Աստուած ողորմի ասացէք։ Արդ՝ ես Տիւրիկեցի մեղապարտ Սիմաւոնս, եւ կողակիցն իմ Մարիամն եւ որդին իմ Անդոնն, գնեցինք զսուրբ Աւետարանս, եւ տվինք վախմ եւ յիշատակ ’ի դուռն սուրբ Խունրկտրու եկեղեցուն վասն փրկութեան հոգւոց մերոց, ով ոք որ հանդիպիք Ա. բերան Աստուած ողորմի ասացէք աղաչեմ»։
       «Գրեցաւ եւ նորոգեցաւ, ’ի քաղաքն Թիֆլիս, ձեռամբ Յակոբ դպրի, թուին ՌՃ. եւ ԽԳ։
       Ի վայելումն Խոջայ Սիմաւոնին եւ ամենայն իւրայոցն ամէն։ Հայր մեր»։
       1 . Աւետարան։
       «Ուստի եւ շառաւիղն աւրհնութեան եւ սեռն բարենշան, սրբազան եւ գերամաքուր մարդն Աստուծոյ, նախանձեցաւ նախանձ բարի։ Տեսեալ զոմանս տարփողական սիրով տենչացեալս, զի զՏեառն մերոյ եւ զԱստուծոյ մատեան յաւետարանի յինքեան գրաւէին. եւ ապա խորհուրդ մի բարի ’ի մէջ առեալ ասէ թէ ամենայն կեանք մարդոյ անցաւոր տեսանեմ, եւ ստացաւ զստացուածս գեղեցիկս, նախանձեցաւ նախանձ բարիոք։ Եւ ապա թախնձեալ զոգնամեղ եւ զանարժան գրիչս զՍտեփաննոս էրէցս, նկարագրել զաստուածախաւս սուրբ Աւետարանս յիշատակ հոգւոյ իւրոյ ըստ յայնմ որ ասէ թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ’ի Սիոն եւ ընդանեակ յԵրուսաղէմ։ Եւ իմ հարկեալ ’ի սիրոյ նորա թէպէտ եւ ’ի վեր էր գործառնութիւն սորա քան զկար իմ եւ զարժան, ապա եւ զանկարութիւն ’ի բաց եդեալ լցի զփափաք սոցա։ Եւ գրեալ աւարտեցի զսա ’ի գիւղն որ ասի Կալանջ, կարողութեամբն Աստուծոյ։ Ընդ հովանեաւ սուրբ Նշանեաց ’ի գաւառս Մելտինու, ’ի թուին Հայոց ՌԺԸ. ամին։ Ի թագաւորութեան Սուլթան Սելումին։ Եւ ’ի Կաթողիկոսութեան տէր Խաչատուրին, եւ ’ի հայրապետութեան տէր Գրիգորին։
       Արդ երեսանկեալ աղաչեմ զձեզ ով սրբակրաւն քահանայք, որք հանդիպիք սուրբ Աւետարանիս կարգով աւրինակելով, լի սիրտիւ յիշեսջիք զմեղաւորս եւ զուսուցիչս իմ զՅոհանէս երէցն որ է հոգեւոր ծնողք իմ։ Եւ ըստ մարմնի ծնաւղացս Պապին եւ Թամամին եւ Մուսէս դպրին եւ ծնաւղաց իւր, Աստուած լուսաւորէ զիւրեանց հոգին ամէն։ Մանաւանդ զստացող սորին։ Դարձեալ յիշեցէք զվերջին ստացաւղ սուրբ Աւետարանիս, զԿուլասարն, եւ զիւր որդին զԱստուածատուրն, եւ զԳասբարն, զՊաղտասարն, զԱբրահամն, եւ զիւր աղջկունքն, զերեցկինն եւ զՆազլուն։ Յիշատակ իւրեանց հոգւոցն իւրեանց ննջեցելոցն. եւ որ յիշէ եւ Աստուած ողորմի ասէ, Աստուած իւրն ողորմի ’ի միւսանգամ գալստեանն ամէն։
       Եւ ետուն ’ի ձեռն տէր Խաչատուրին ’ի գիւղն Սարուճաճին, եւ ոչ ոք ունի իշխանութիւն ծախելոյ զսա կամ գրաւ տալու. եւ եթէ ոք անդգնի, զպատիժն Կայէնի առցէ»։
       1. Ճաշու գիրք.
       «Զոր տեսեալ զայսպիսի գանձս աստուածային եւ պայծառ լուսով, փափաքեաց հոգով եւ մարմնով, եւ ջերմեռանդ սրտիւ տեսանել Մկրտիչ քահանայն, եւ ետ գրել զբոլոր տարեգիրքս տարւոյն, անպատճառ եւ անթերի, յիշատակ իւր եւ ծնաւղացն իւրոց, Աւնոփրիոս քահանային, եւ մաւրն իւր Շայմելիքին, եւ հաւրեղբարցն իւր պարոն Բուլքարամին, Նիկաւղասսին, եւ Ստեփանոսին եւ մաւրեղբարցն իւր Կարապետ վարդապետին, եւ Յովաննէս հէրպետին, եւ Ազիզբակին, եւ զմօրքուեր որդին իւր, զՏէր Ստեփան եպիսկոպոսն։
       Այլ եւ յիշեսցէ տէր Աստուածն Իսրայէլի, զսանամայրն իւր զՈւսլուն Մէլիքն, եւ զդուստր իւր զմեծ Խաթունն, որ ’ի տէր Մկրտիչ հէրպետին բազում երախտիք ունին, հոգեւոր եւ մարմնաւոր։ Քրիստոս Աստուած որ ողորմած է եւ գթած, երկայնամիտ եւ բազումողորմ, ողորմութիւն եւ թողութիւն շնորհեսցէ ամենայն սղալանաց նոցա ամէն։ Արդ աղաչեմք զամենեսեան, նախ զվարդապետք եւ զդասս քահանայից, եւ սարկաւագաց եւ քրիստոսադաւան ժողովրդոց, որք հանդիպիք սմա, տեսանելով կամ կարդալով, եւ կամ աւրինակ դնելով, աղաչեմք զձեզ ով սուրբ ծառայք Աստուծոյ, միով Տէր ողորմեայիւ արժանի արարէք, եւ Աստուած որ կարողն է եւ ողորմածն, ողորմութիւն եւ թողութիւն շնորհեսցէ ամենայն սխալանաց մերոց եւ ձերոց առ հասարակ, յիւր միւսանգամ գալուստն ամէն։
       Արդ՝ աղաչեմ զամենեսեան, յիշեցէք ’ի Քրիստոս զստացող գրոցս զՂազար երէց եւ զծնաւղսն իւր՝ եւ զայլ արեան մերձաւորսն, եւ Աստուած զձեզ յիշէ յիւր արքայութիւնն ամէն։
       Արդ գրեցաւ սա ձեռամբ յոգնամեղ եւ անարհեստ գրչի՝ Յովհաննէս քահանայի. ’ի յերկիրս Քաջբերունի, ’ի քաղաքս որ կոչի Արճէշ, ընդ հովանեաւ կըմբէթայարկ եւ խորանաձեւ սուրբ եկեղեցոյս որ յանուն սուրբ Գէորգայ զաւրավարին կառուցեալ կայ։ Ի թագաւորութեան ազգին Նետողաց Սուլթան Ճիհանշային, եւ ’ի կաթողիկոսութեան սուրբ Լուսաւորչին աթոռոյն, տէր Կիրակոսի՝ որ մականուն Խըլոց կոչի։ Արդ գրեցաւ սա ’ի թուականիս Հայոց ԸՃՂ. թուին, ձեռամբ յոգնամեղ եւ տխամար գրչի Յովաննէս քահանայի՝ ’ի յիշատակութիւն Մկրտիչ քահանայի, ստացողի եւ նկարողի։
       …Արդ ես Մկրտիչ քահանայս ուխտ եդեալ էի գնալ յԵրուսաղէմ, եւ ’ի զբաղմանէս եւ ’ի ծուլութենէս ոչ շտապեցայ, եւ յազդմանէ չարին եկաւ Նուրալւանդն ’ի վերայ Արճիշոյ եւ թալանեց զամենեսեանս, եւ մեր չհանդիպեալ ուխտին՝ առաք զգիրքս եւ բերաք ’ի Տիւրիկիս եւ տուաք ’ի Ղազար երէցն. եւ նա ետ մեզ Ծ. ֆլօրի, եւ մեք տարաք յԵրուսաղէմ։
       Արդ ես Ղազար երէցս եւ որդին իմ Յովաննէս քահանայ, գնեցաք զգիրքս ’ի Մկրտիչ աբեղայէս Ծ. ֆլօրի, յիշատակ մեր եւ ծնաւղաց մերոց։
       Արդ ես Ղազար երէցս՝ ուխտ եդեալ էի գնալ յԵրուսաղէմ. եւ ’ի ժամանակիս դառնութենէն ’ի վերայ ազգիս Քրիստոնէից զոր ելեալ Ճիհանշահ Սուլթանն ’ի թաղթէն Թաւրիզոյ, եւ եկաւ ’ի վերայ Եզընկոյ քաղաքին, եւ էառ զԵզընկայն. եւ բազում նեղութիւնք էած ’ի վերայ ազգի Քրիստոնէից, եւ Խութլուպակ պարոնն ոչ հնազանդեցաւ Ճիհանշին, զոր հրաման ետ Ճիհանշան, զաւրաց եւ զաւրավարաց իւրոց զոր գնացեալ առին աւար բազում, եւ գերի բազում. եւ ով կարէ պատմել զխեղճ եւ զաղիողորմն քրիստոնէից ազգիս։
       Եւ դարձեալ անտի, եւ չուեալ ’ի Կամախ, եւ առին աւար եւ գերի բազում, եւ զխեղճ եւ զողորմն զոր եղաւ ’ի վերայ Քրիստոնէից զոր հրաման Տեառն կատարեցաւ. թէ մի՛ լինիցի փախուստն ձեր ’ի ձմերայնի, եւ մի յաւուր շաբաթու։ Այս ’ի Կամախ կատարեցաւ, եւ իմ տեսեալ զդառնութիւն ժամանակիս եւ զծերութիւն անձինս, եւ իմ յուսահատեալ յԱստուած ապաւինեցայ, թէ այց արասցէ Աստուած փափաքանաց իմոց։ Եւ ողորմածն եւ մարդասէրն Աստուած, ողորմեցաւ, եւ այլ դուռն ողորմութեան եբաց ինձ. զոր եկաւ գիրքս այս ’ի յԱրճիշոյ եւ եհաս առ մեզ, եւ մեք տեսեալ զգիրս եւ զթուղթ եւ զվայելչութիւն ծաղկի սորա եւ մեր լցեալ փափաք սրտի, առաք զգիրքս ’ի վայելչութիւն անձին իմոյ եւ իմ որդւոյ Յովաննէս քահանային»։
       1. Գանձարան. «Ով սիրելի, սիրելի, եղբայրք գովելի, միտ ած որ զայս քեզի խրատ տամ որ լսես, յորժամ որ դու գանձըն երգես, թուղթն թքով ապականես, կամ երկու մատդ բռնես քարշես, հանց որ կապին վնաս գործես, կամ անգէտի ձեռն դնես, խոզաց մարդկան կոխան շինես, զկողն անողորմ ’ի յետ քարշես, եւ կամ թանաս մատ ու շրջես, կամ վրան մոմ կաթեցնես, եւ զիմ գրածն ապականես։ Այլ յոյժ սիրով նախախնամես, սրբեալ ձեռօք լաթով բռնես, ’ի հրոյ ’ի ջրոյ ’ի զատ պահես, մէջն գէշ գէշ գիր չի գրես, երկու երեք շորով պատես, ’ի չորային տեղիք դնես, բոլոր սրտիւ գանձ տաղ ասես, ապա զԱստուած դու տեսանես։ Ձեռքս փտի եւ հող դառնայ, գիր յիշատակ առ ձեզ մնայ»։
       –. Նոյն Գանձարան։ «Շնորհաւք Տեառն մերոյ եւ փրկչին Յիսուսի Քրիստոսի, եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ, կիսանորոգ եղեւ Գանձարանս այս, ձեռամբ իմոյ անարժան Պարսամ դպրիս, ’ի քաղաքն Տիւրիկի, ընդ հովանեաւ սուրբ Խնդրակատար եւ սուրբ Նշան եկեղեցւոյն, ’ի թուականիս Հայոց, ԹԱԳՆ Է ՃՈԽԱԼԻ։
       Եթէ կամիս իմանալ, Թոյէն մինչեւ Ինին որ կարմիր քաշած համարեսցես. եւ յետ թուելոյն երկոտասան թիւ յարտաքս հան որ կատարեալ լինի թվական մեր Հայոց ազգի. դուռն իմաստութեան ընդ դէմ քո բացուի, զայս թագս ճոխալի գլուխդ իջանի։ Քանզի պատճառ կրկին նորոգման Գանձարանիս, եղեն դպիրներն, քանզի վաղուց հետէ քայքայեալ եւ ամայի գոլով, վասնորոյ կամեցան ’ի լոյս ածել, եւ ’ի յանգ հանել զսա զի մի՛ մնասցէ ճրագն Աստուածային ’ի ներքոյ մահիճին. այլ կամեցան դնել ’ի վերայ աշտանակի, զի որք մտանեն լոյս տեսցեն, եւ որք տեսցեն, լուսաւորին եւ փառաւորեն զԱստուած կենդանի. իրաւի եղբարք, որ սա հոգեւոր գանձ է եւ ունի ինքեան բազում անկողոպտելի մարգարտաշար պատուական անուն, որով գովաբանէ համայնգամայն սուրբսն եւ յաղթող նահատակսն իւրաքանչիւր ’ի յաւուր տօնի իւրեանց, զոր քաղցրաբարբառ դպրներ եղանակեն ազգի ազգի գունով, եւ համեղ մեղեդիքով, ’ի փառս ամենասուրբ Երրորդութեան Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ այժմ՛՛։
       Ծաներուք ով սիրելի հայրք եւ եղբայրք իմ, որովհետեւ որ ոչ յայտնի եղեւ մեզ գծողն եւ յիշատակ երգողաց անուանքն, որ գրէաք, վասնորոյ Աստուած ողորմի եւ Հայր մեղան անտրտունջ հանապազօր ասէ, որ Տէր Աստուած զանուանս նոցին ’ի դպրութիւն կենացն գրեսցէ, եւ զձեզ եւ զմեզ անդատապարտս պահեսցէ ամէն»։
       1. Գանձարան ։ «Գրեցաւ աստուածախումբ տառս որ կոչի Գանձարանս, զոր արարեալ է մեծ րաբունապետն մեր Գրիգոր Կաֆայեցին, որ գաղտափարեալ ունի յինքն գանձս եւ զտաղս, որ է կատարեալ խորհուրդ եւթնարփեան Հոգւոյն զաւրութեամբ, զորով զարդարէ կաթողիկէ կամար սեփհական. հաստատեալ սեամբք եւթնեակ հոգւոյն մաքրական, որով ազատիմք եւթն չափ մահու մեղացն ախտակրական. եւ սրբիմք եւ լինիմք տաճար սուրբ Երրորդութեան ճաշակմամբ սուրբ մարմնոյ եւ արեան որդւոյն Աստուծոյ մաքրական։ Այլ եւ գրեցաւ սա ձեռամբ Յովանիսի բազմամեղ եւ ախմար գրչի. եւ իմ անընդունակ գոլով յարուեստս գրչութեան. եւ բազում մեղաց ցնորիւք պաշարեալ, այլ ըստ կարի մերում զոր պարգեւեաց մեզ մարդասէր Հոգին, զոր բազմաշխատասիրեալ եմ ’ի սմա, գրեցի անարժան ձեռաւք իմովք յընտիր եւ իստոյգ աւրինակէ. ’ի թուականիս Հայոց, ՌԺ. ’ի յաստուածախնամ գաւառս ’ի Տիւրիկի, ’ի հրեշտակաբնակ մենաստանս, որ կոչի Կիւրղի վանք։ Ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ Յովհաննէս աւետարանչին, եւ սուրբ Լուսաւորչին. նախ պատուեալ ծերունի հաւրս մեր, Յովաննէս եպիսկոպոսի վերադիտողի այսմ նահանգի, որ այսմ ամի փոխեցաւ ’ի Քրիստոս։ Արդ աղաչեմ, զդասքդ սրբազանից, որք պատահիք այսմ Գանձարանիս եղանակելով, կամ աւրինակելով, կամ տեսանելով միայն՝ յիշեսջիք ’ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զստացող բուրաստանիս զխոճայ Աղուպն որ ստացաւ զսա իւր յիշատակ ’ի հալալ արդեանց եւ իւր ծնաւղացն խոճայ Վարհատին, եւ մաւրն եւ իւր կողակցին Խաթուն փաշային, եւ որդւոցն Վարհատին, եւ Գրիգոր սարկաւագիս, որ մեզ կու սպասաւորէ, եւ յուժ աշխատելով եւ զթուղթս կոկելով. Աստուած զինքն ’ի խոր ծերութիւն հասուցանէ. եւ դեռաբոյս մանկանն Յակոբին, եւ դստերացն եւ ամենայն արեան մերձաւորացն։
       Յիշելով զբան մարգարէին, թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ’ի Սիոն եւ ընտանի յԵրուսաղէմ. վասն որոյ ետ գրել զսա եւ եդ յիշատակ ’ի դուռն սուրբ Առաքելոց՝ ’ի պայծառութիւն եկեղեցեացն, ’ի վայելումն որդւոյ իւրոյ դեռաբոյս մանկան Գրիգորի սարկաւագին. զոր տէր Աստուած վայելել տացէ մինչեւ ’ի խորին ծերութեան։ Վասն որոյ աղաչեմ հայրական գթով, եւ եղբայրական սիրով, սղալանացս չմեղադրել։ Յովանէս եպիսկոպոսն վախճանեցաւ, եւ ծեր հաբեղանիքն հատան. ժամու սաղմոսն խափանեցաւ, Ովանէս աբեղան սուտ հայրպետ եղաւ։ Մինչեւ ’ի վարդավառին փոխն գրեցի. զաւրինակն ափուցս առան. մինչեւ ’ի վերջն այլ աւրինակէ գրեցաւ։ Անմեղադիր լերուք, սուրբ ընթերցաւղք, սիրտս ’ի սուգ եւ ’ի տրտմութիւն կայր. այլ աղաչեմ, եւ երես ’ի գետին դնեմ, ով սուրբ քահանայք, սիրով ուղղել, ներումն եւ թողութիւն հայցել ’ի Տեառնէ ինձ բազմամեղ անձինս, գթոտ եւ սղալական մտացս։ Եւ նա որ առատն է ’ի տուրս պարգեւաց, տացէ եւ ձեզ իւրոց անբաւ եւ բազում բարեացն, ըստ ձերում ախորժականացն, թողութիւն շնորհեսցէ ձերոց սակաւ եւ յակամայ յանցանացն, եւ իմոցն բազում եւ կամաւոր սղալանացն. զի միաբան վայելեսցուք հայրական պարգեւացն, եւ ընդ աջմէ կացելոցն արժանաւոր եղիցուք. եւ խոճայ Աղուպն եւ իւր ծնաւղք եւ կողակիցն եւ իւր որդիքն, ’ի Քրիստոս Յիսուս Տէր մեր, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս ամէն։ Այլ յիշեսջիք, զՄաւլաւշիկ սարկաւագն, եւ Յովանեսուկ սարկաւագն, որ մեզ ’ի ծառայութիւն կան, եւ զթուղթս կոկեցին. Աստուած իրենց շնորհ տայ ամէն։
       Եւ ըստ վերոյ ասացելոցս, ես խոճայ Աղուպս ըստացայ զգանձս, եւ եդի յիշատակ ’ի քաղաքս ’ի Տիւրիկի, ’ի դուռն սուրբ Առաքելոյն յիշատակ անջինջ հոգւոյ իմոյ եւ ծնաւղաց իմոց, եւ զարդ մանկանց նորոյ սիովնի. եւ ’ի տաւնախմբութիւն տաւնից տէրունականաց եւ ’ի պայծառութիւն սրբոց դասուցն ամէն։ Արդ մի՛ ոք իշխեսցէ հանել զսա դրանէ սուրբ եկեղեցոյս. ոչ առաջնորդ եպիսկոպոս, կամ աբեղայ կամ երէց, կամ տանուտէր, կամ իմ ազգէն, կամ որդի, կամ դուստր, կամ քուր, եւ կամ թէ այլ ոք, ոչ ծախելով ոչ գրաւ տալով, եւ կամ թէ ումեք բաշխելով, եւ կամ թէ այլ ինչ իւիք պատճառանաւք։
       Ապա թէ ոք անդգնի, եւ լրբութեամբ ’ի դէմ դառնայ այսմն հրամանի, եւ առնէ զոր ասացաք ոչ առնել, այնպիսին զանէծքն Կայենի եւ զպատիժն Կորխայ եւ Դադանայ կրեսցէ, զմասն եւ զբաժինն Յուդայի եւ զխաչահանուացն առցէ. եւ զդասակցութիւնն ընդ սատանայի եւ զկամարարացն նորա ընկալցի. եւ աստ մի՛ հասարակեսցէ զաւուրս կենաց իւրոց. ապա խնամող պահաւղքն աւ՛՛. »։
       1. Աւետարան։ «Արդ՝ ես նուաստ հողս, Մեսրաւպ ծոյլս, անարժանս, եւ անարուեստս գրիչս որ գրեցի զաստուածաքարոզ Աւետարանս ’ի լաւ եւ յընտիր աւրինակէն. ’ի թուին Հայոց ՋԿԵ. ’ի գիւղս որ կոչի Ակն. ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին, եւ սուրբ Յոհնայ, եւ սուրբ Գէորգեայ, եւ այլ ամենայն սրբոցս։
       Արդ աղաչեմ զձեզ, ով մաքուր քահանայք եւ կրօնաւորք, որք հանդիպիք այս սուրբ եւ աւետաքարոզ Աւետարանիս, կարդայք՝ աւգտիք կամ աւրինակէք, յիշեցէք սրտի մտաւք ’ի մաքրափայլ աղաւթքն ձեր, զփցուն եւ զխոշոր գրչակս զՄեսրաւպ, յանդգնութեան իմոյ ոչ մեղադրել, զի յաւժարութիւն, եւ փափաք սրտիս մոռացումն եղեւ տկարութեանս այժմ եւ յաւիտեանս ամէն։ Ըստացող բուրաստանիս, յիշատակ է սուրբ Աւետարանս Գրիգոր աբեղիս, եւ իւր ծնողացն Թորոս երիցուն, եւ մաւրն Մունաթին, եղբաւրքն Մեսրաւպ երիցուն, ……… քուրոջն Փաշային, Մաղթումին՝ իւր որդուն, որ ստացաւ զսա Գրիգոր աբեղայն Ակնցին իւր յիշատակ ’ի հալալ ընչից իւրոց բազում փափաքանաւք, եւ յոյժ աշխատանաւք, յիշելով զբան մարգարէին թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ’ի Սիոն եւ ընտանակ յԵրուսաղէմ. յառաջնորդութեան Խաչատուր եպիսկոպոսին. ով որ զայս Աւետարան գրաւէ կամ ծախէ, կամ ’ի յայս դրանէս հանէ կամ գրաւէ՝ Առաջնորդ կամ ազգական, նա զմասն Յուդայի առցէ»։
       1. Աւետարան։ «…Արդ ես նուաստ Զաւրվար երէցս զմտաւ ածի զայս ամենայն, եւ յիշեցի զայն որ ասէ, թէ Երանի որ ունիցի զաւակ ’ի Սիովն եւ ընտանեակ յԵրուսաղէմ. եւ գրեցի զսուրբ եւ զկենսունակ Աւետարանս ողորմութեամբն Աստուծոյ, յիշատակ ինձ եւ ծնաւղաց իմոց, Ստեփանոս քահանային եւ Նարմելիքին, եւ կենակցին իմոյ Մեհրիմելիքին եւ հոգեւոր մաւրն մեր մղտեսի Մինային, եւ ամենայն արեան մերձաւորացն. ’ի վայելումն դեռաբոյս զաւակին իմոյ Յովհաննէս սարկաւագիս. …»։
       1. Աւետարան. Որ է յիշատակ տէր Ներսէս եպիսկոպոսին, եւ գրեցաւ ’ի թուականութեանս Հայոց, ՋԻԹ. ’ի քաղաքիս Տիւրիկոյ, ընդ հովանեաւ սուրբ Սարգսի տաճարիս. արդ՝ աղաչեմք զձեզ ով մանկունք նոր Սիովնի, որք հանդիպիք այս սուրբ եւ աւետաքարոզ Աւետարանիս, կարդայք եւ աւկտիք եւ աւրինակէք ’ի սմանէ, յիշեցէք սրտի մտաւք ’ի մաքրափայլ աղաւթս ձեր զԶաւրվար գրիչս եւ զվարպետն իմ զտէր Գրիգոր Չաղրոցն. այլ եւ յիշեսջիք զբազմերախտաւորն ’ի վերայ մեր՝ զվարպետ Սամուէլն. այլ եւ յիշեսջիք զհոգեւորն մեր ծնաւղ, որ երետ զԽորներուն եւ զՏնաւրինականացն զինչ որ խարճ եղաւ. եւ Քրիստոս Աստուած զձեզ յերկնից արքայութիւնն յիշէ ամէն։ Այլ յիշեսջիք զպարոն Մելքիսեդն որ զաւրինակն շնորհեց։ Այլ եւ յիշեսջիք զառաջնորդք գաւառիս, զտէր Ստեփաննոս եւ զԿարապետ վարդապետն, որ մեզ աւգնական է յամենայն պէտս հոգեւոր եւ մարմնաւոր»։
       1. Մաշտոց. ’ի Ս. Լուսաւորչի վանք։
       «. …Աւարտեցաւ Մաշտոցս . … յամի ՋԺԵ. ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի, եւ Ս. Գէորգայ զաւրավարին ’ի … (եղծեալ էր մրով) ընդ երկայն աւուրս արասցէ զնա Քրիստոս Աստուած ամէն։ Եւ յեպիսկոպոսութեան այս նահանգի տէր Ստեփաննոս վարդապետի, եւ տէր Յովաննէս եպիսկոպոսի. ծաղկեցուսցէ զնոսա Տէր Աստուած ’ի վերայ ծաղկեալ գաւազանի իւրեանց. եղեւ լրումն սուրբ Մաշտոցիս ձեռամբ սուտանուն քահանայի Հէրապետի։ Յիշեցէք զստացող սուրբ գրոյս զբարեպաշտ եւ զերկիւղած կինն Սալչուկ խաթունն, ’ի բարի արմատոյն շառաւեղ… յիշատակ իւր եւ ծնաւղաց նորին Ստեփանոսին եւ Գուլիզարին, եւ ջոջ պապուն Ծերուն աղին եւ մամուն Հէր-Մէլիքին… յիշեցէք զՍալչուկ խաթունն եւ զայրն իւր զՋանի բէկն, եւ զաւակսն իւրեանց զպարոն Գորգն, Մուսէհն, Շամշադինն, Մկրտիչն, Բուսէն, Նուբարն, Ալղուն… զխաւջայ Մալհամն, եւ զծնողսն իւրեանց զՆիկողոսն եւ զՓիրուզբախդն, եւ զԲէկի խաթունն, եւ զդեռաբոյս զաւակն իւրեանց զԴարմանն… զՋանի բէկի ծնողսն զՄարգարէն եւ զԹանգ խաթունն, Աստուած ողորմոյ արժան արարէք… եւ զքուերսն Սալչուկ խաթունին զՀամոշն, զՍադաղէն եւ զԳուլնարն, զԲէկին, զՇայմելիքն… Հէրմէլիքն յիշեցէք առաջի անմահ Գառին Աստուծոյ։
       …եւ զԳուլմէլիքն, զԲուսէրի տան մարդն յիշեցէք ’ի Քրիստոս, որ ’ի գիրքս ’ի տես եր եկ, եւ Աստուած ողորմի ասացէք նմա. Աստուած ձեզ ողորմեսցի ամէն. եղիցի եղիցի։ (այլ գրով) Այս գիրքս … Եղեգնձոր Զքանդարին տղայն Յովաննէս գնեց եւ երետ յիշատակ իւր հոգոյն եւ իւր կողակցին Խանդուտին…»։
       1. Աւետարան։ «Ի թվին ՃՀԹ. հայրապետութեան տէր Գրիգորի գրեցաւ սուրբ Աւետարանս երկիրս Գեղամայ ’ի սուրբ Ուխտս որ կոչի Հայրոյ Ոհան ’ի դառն եւ նեղ ժամանակի. եկն երկիրս մեր Տաճիկ մի՝ հարկ խնդրէր ոչ համարաւք այլ թաւարաւք, որ է հակ բեռին…»։
       1. Շարական մագաղաթ, պակաս, տօնացուցիւ հանդերձ։ «. …Եղանակատառս գրեալ ձեռամբ տէր Բարսղի ’ի յերկիրն Կեսարիոյ ’ի գիւղն Տաւմարզայ. ’ի թուականին Հայոցս ՃԼԶ. կրկնակի քառից եւ միակ երից… ’ի թագաւորութեան Սուլթան Իպրայիմին, եւ կաթողիկոս Հայոց Փիլիպպոսի»։
       1. Մաշտոց։ «…Սարգիս ծերունի պատուական քահանայ ’ի սուրբ Ուխտէն Հաւոյ թառ՝ զթուղթն պատրաստեաց եւ ես անյիշելի Դաւիթ գրեցի զգիրքս… եւ ընծայեցաք զսա ’ի սուրբ ուխտս Հաւոյթառ ’ի դուռն սուրբ Կաթողիկէին եւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Յարութեան եւ ամենազաւր սուրբ Ամենափրկչին եւ այլ սրբոց։ Եւ եղեւ գրչութիւն սորա ’ի նախադրական սուրբ Ուխտն ’ի մեծն Այրի վանս, եւ կատարումն գրոցս յԱստուածապահ գիւղաքաղաքիս Գառնի, առ դրան սուրբ եւ հրաշափառ կաթուղիկէիս եւ այլ սուրբ եկեղեցեացս. ’ի թվն. ՊՀԲ. ’ի հայրապետութեան տեառն Պաւղոսի Գառնեցւոյ սրբազան կաթուղիկոսի, եւ ’ի վերադիտողութեան սուրբ Ուխտիս Հաւու թառ՝ հեզահոգի եւ սրբասէր եւ մաքրամիտ եւ մեծազգի արհիապատիւ եպիսկոպոսի տէր Զաքարիայ…։ Յիշեցէք ’ի սուրբ պատարագն զՍարգիս քահանայն եւ զծնողսն նորա զՄեհեւանն եւ զԱստղիկն. եւ զբազմամեղ սուտ անուն քահանայ զԴաւիթ գրիչս եւ զծնողսն իմ…»։
       –. Կային նաեւ շատ Մաշտոց, Ճաշոց, Գանձարան, Աւետարան, եւ այլն, մեռեալ եւ փտեալ վիճակի մէջ անխնամ ձգուած։
       –. Վանքիս տաճարի մէջ Ս. Մասունքներ պահպանելու արծաթէ մեծ տուփի մը վրայէն օրինակեցի հետեւեալը։
       «Յամի փրկչին 1021. Հայոց թվին ՆՀ. ամին Աստուածընկալ սուրբ Նշանս այս ’ի ժամանակս Յունաց Վասլի կայսերն Կոստանդեայ Դաւիթ որդին Սենեքերիմայ հրամանաւ հօրն բազում ընծայիւք գնաց առ Վասիլ կայսրն հանդերձ ծառայիւք, քահանայիւք եւ Ռշտունեաց Եղիշէ եպիսկոպոսիւ. թէ զխորհուրդ Սենեքերիմ արքային ծանուսցեն առ կայսրն. յորժամ հասին ’ի մեծն Պօլիս, կայսրն այն բազում սիրով ընկալաւ զնոսա եւ կատարեաց զխնդիր Սենեքերիմ արքային եւ ետ նմա հաստատուն նամակաւ զամենայն երկիրն Սեբաստիոյ հանդերձ ամենայն գաւառօք իւրովք մինչեւ ’ի գետն Եփրատայ. իսկ յորժամ եկն Դաւիթ առ հայր իւր Սենեքերիմ, ոչ սակաւ ուրախութիւն արար արքային. իսկոյն էառ զսուրբ նշանն Վարագայ եւ ընդ նմին բազում գործիքն Քրիստոսի եւ մասունք սրբոց՝ եկն եհաս ’ի Սեբաստիա, զսուրբ Նշանն կանգնեաց անդ, եւ իշխանացն նորին Կիւրեղ անուն իշխան մի սոյն գաւառն Տիւրիկու յանուն Ս. Լուսաւորչի վանք մի շինեցոյց, որոյ մականուն կոչի Կիւրղի անապատ. սուրբ Աստուածածնայ եւ սուրբ Նշան եկեղեցիքն մերձ նորին նա շինեաց. աստանօր եդ զսուրբ Նշանն Աստուածընկալ։ Նորոգեցաւ մաքուր արծաթիւք եւ ոսկեզօծիւ նոյն դիտիւ, չորս կողմանց մասունքն եւս ինքն յիշատակ եթող վասն իւր հոգւոյն, բաց ’ի յաշխատութենէն եւ տուեցելոյն յիւրմէ. նաեւս որ էր Ղազարոս աբեղայն պատճառ դորա որ ’ի յԱկնա երկրէն մինչեւ ցժողովուրդ տեղւոյս որ տուեալ են դմա աշխատող ոսկերիչ վարպետքն եւ Միաբանքս որ տուեալ ունին՝ վարձն ’ի Քրիստոսէ ընկալնուն. յիշատակն արդարոց օրհնութեամբ եղիցի։ Վերանորոգեցաւ ՌՄԿԳ եւ յունիս Ժ. օրն»։