Նոյեան Աղաւնի

Հեղինակ
ՏԱՏՐԵԱՆ ԱՐՇԱՄ  

Բաժին
Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Դիտել
ՅԱՐԴԷ ԳԼԽԱՐԿԸ
       Գերիներու արգելավայրին մէջ Ժոն Ուինսթանլէյ անունով տղայ մը կար որ աւագափող մը ունէր։ Այս տղան զայն բերած էր իր ծննդավայրէն՝ Սինսիննաթիէն, եւ պահպանած էր զայն երկու տարի՝ պատերազմի ամբողջ միջոցին։ Ան կարճուլիկ մէկն էր, լուրջ եւ մտահոգ արտայայտութեամբ մը դրոշմուած դէմքով։ Տասնվեց կամ տասնեօթ տարեկան կ’երեւար, թէեւ քսանը անցած էր։
       Ամէն ոք գիտէր թէ աւագափող մը ունէր ան, բայց Ուինսթանլէյ կը մերժէր զայն իր տուփէն հանել՝ նուագելու համար, որովհետեւ կ’ըսէր թէ զայն չէր կրնար նուագել՝ եթէ յարդէ գլխարկ մը չունենար իր գլխուն վրայ։ Ան միշտ յարդէ գլխարկ մը ունեցած էր՝ կ’ըսէր. նոյն իսկ իրեն հետ Ֆրանսա բերած՝ բայց մէկը գողցած էր զայն իրմէ։
       Եթէ յարդէ գլխարկ մը տային իրեն, ան աւագափողը պիտի նուագէր։ Աստուած վկայ, ո՛չ ոք յարդէ գլխարկ մը ունէր, ուստի, ընելիք միակ բանը որ կը մնար մեզի, խնդիրը գերմանացիներուն առջեւ դնելն էր։ Մեր ընկերներէն երեքը կամ չորսը գերմաներէն գիտէին, եւ անոնցմէ մէկը մեր պահակներուն ներկայացուց ինչ որ պէտք ունէինք, բայց անոնք պատասխանեցին թէ յարդէ գլխակ մը չունէին։ Անոնք ըսին թէ իրենք ալ պիտի սիրէին աւագափող նուագող մէկը լսել, սակայն ո՞ւր կրնային յարդէ գլխարկ մը գտնել։
       Պահակներէն խնդրեցինք փնտռտուքներ ընել, խօսիլ իրենց բարեկամներուն եւ տեսնել թէ պիտի չկրնայի՞ն ո եւէ տեղէ մը երեւան հանել յարդէ գլխարկ մը, քանի որ Ուինսթանլէյ չէր կրնար աւագափող նուագել այնքան ատեն որ իր գլխուն վրայ յարդէ գլխարկ մը չունենար։ Թերեւս ան իրապէս աւագափող նուագել գիտէր, եւ եթէ այո՛, ատիկա կ’արժէր այս յոգնութիւնը։
       Պահակները պատասխանեցին թէ խնդիրը պիտի քննէին։
       Քիչ ժամանակէ մը ետք, ամէն մարդ յայտարարեց թէ Ուինսթանլէյ աւագափող նուագել չէր գիտէր, թէ յարդէ գլխարկին պատմութիւնը հնարած էր ինք, պարզապէս, դիմակազերծ ըլլալէ խուսափելու համար։
       Ուինսթանլէյ կը պարծնեար լաւ աւագափող նուագող մը ըլլալ եւ ամբաստանութիւնը հաճելի չեկաւ իրեն, ուստի, ինը Յուլիսի Կիրակի երեկոյին, աւագափողը հանեց իր տուփէն եւ անոր կտորները իրարու միացնելով, զայն ամբողջացուց։ Ամէ՛ն մարդ զայն շրջապատեց ու սպասեց – առնուազն երեք հարիւր հոգի։
       Ուինսթանլէյ թրջեց իր շրթները, դրաւ զանոնք աւագափողին բերնին եւ աւագափողը երկու անգամ սահեցուց, առջեւէն դէպի ետ, առանց ցնցումի զայն հնչեցնելու համար։
       Յետոյ սկսաւ նուագել բան մը որ՝ բառացիօրէն՝ ամբողջ երկինքը վար բերաւ, այն թշուառ վայրին մէջ ուր կը գտնուէինք։ Սակայն, անշուշտ դադրեցուց նուագելը եւ յատարարեց. - պէտք է որ յարդէ գլխարկ մը ունենամ գլխուս վրայ։ Առանց յարդէ գլխարկի որեւէ լաւ բան չեմ կրնար նուագել։
       Այն ատեն ամէն մարդ հասկցաւ թէ ան չէր կատակէր։ Վազեցինք պահակներուն քով եւ ըսինք անոնց, ի սէր երկինքին, մէկը Փարիզ ղրկել յարդէ գլխարկ մը բերելու համար, որովհետեւ այս տղան աւագափող նուագել գիտէր, եւ պահակները այո՛ պատասխանեցին, զայն լսած էին եւ պիտի ընէին իրենց կարելին։
       Անկէ ետքը ո՛չ ոք Ուինսթանլէյը անհանգիստ ըրաւ, որպէսզի ան աւագափող նուագէ՝ առանց իր գլխուն վրայ յարդէ գլխարկ մը ունենալու, որովհետեւ գրեթէ կրօնական բան մը կայ մարդու մը մէջ որ գիտէ չափուիլ օդաշունչ գործիքի մը, մանաւանդ աւագափողի մը հետ որ կարող է նուագ մը դուրս բերել անկէ։ Ուինսթանլէյի հանդէպ ամէն մարդ յարգանքով լեցուեցաւ, որովհետեւ ան իրեն հետ եւ իր աւագափողը քաշքշած էր աշխարհի կէսին ընդմէջէն, եւ երբ ան հազիւ նուագեց որպէսզի մենք գիտնայինք թէ ինք չէր խաբեր մեզ, հասկցանք որ անիկա հասարակ տիպար մը չէր, ան առանձնայատուկ մէկն էր եւ մեր ընելիք միակ բանը՝ անոր յարդէ գլխարկ մը ճարելն էր։
       Ուինսթանլէյ քանի մը ընկերներու ցոյց տուաւ իր մէկ լուսանկարը՝ ինը տարեկանին։ Լուսանկարին վրայ ան աւագափող մը ունէր բերնին եւ յարդէ գլխարկ մը՝ գլխուն։
       -Ես միշտ յարդէ գլխարկ մը կրած եմ, նուագելու համար, յայտարարեց ան։
       Երգը զոր Ուինսթանլէյ սկսած էր նուագել այդ երեկոյ՝ Երբեք պիտի չգիտնաք թէ որքա՜ն կը սիրեմ ձեզն էր, եւ օ՜հ, սքանչելի էր անիկա, բացարձակօրէն աշխարհի մէջ չգտնուող բան մըն էր անիկա, եւ ան շարունակեց. - Դուք պիտի չգիտնաք թէ որքան սիրելի էք ինծի, այնքան դիւրին եւ յուսահատեցուցիչ ձեւով մը որքան կարելի էր եւ երբ ան հասաւ յաջորդ չափերուն, է՜հ, այո՛, չկրցաւ շարունակել պարզապէս։
       Փոխանակ անոր դէմ նեղսրտելու, փոխանակ զայն ձեւակեղծող մը կամ տխմար մը նկատելու, ամէն մարդ համակրութեան զգացում մը ունեցաւ անոր հանդէպ: Փորձեցինք զայն մխիթարել՝ անոր ըսելով. -«Ամէն բան լաւ կ’ընթանայ։ Շուտով պիտի ունենաս յարդէ գլխարկդ, եւ այն ատեն իրապէս պիտի կրնաս նուագել»։ Ամէն մարդ կ’ըմբռնէր թէ ան կ’ուզէր նուագել, բայց նաեւ՝ թէ ան շատ նշանաւոր մէկն էր, ինքզինքին միջակօրէն նուագել արտօնելու համար։
       Ուրեմն օրերն ու գիշերները կ’անցնէին քաշքշուելով, խումբեր կը կազմուէին եւ խումբերը կը քայքայուէին ու վերստին կը կազմուէին, կը փոխուէին ու լքուած էին, նոր խումբեր ժամանած էին։ Սակայն, իւրաքանչիւր անհատի մէջ ամէն տեսակ բաներ տեղի կ’ունենային, որ իրե՛ն միայն կը պատկանէր, եւ այս բաները մէկտեղելու, խմբաւորելու հարցը բնաւ գոյութիւն չունէր։
       Եւ ամէ՛ն մարդ գիտեր թէ Ժոն Ուինսթանլէյը հոն էր, իր աւագափողին հետ։ Ամէն մարդ լսած էր բաւականաչափ բան այն երգին մասին զոր ան սկսած էր նուագել, փափաքելու համար որ ան վերջացնէ զայն, բայց ո՛չ ոք փորձեց զայն ստիպել՝ գէշ աշխատանք մը ընելու։
       Օր մը, պահակներէն մէկը յայտնեց մեր ընկերներէն մէկուն՝ որ գերմաներէն գիտէր, թէ ըստ իր լսած մէկ շշուկին, ուրիշ պահակ զինուոր մը որ կը վերադառնար Փարիզ անցուցած իր արձակուրդէն՝ իր հետը յարդէ գլխարկ մը կը բերէր։
       Ամէն մարդ ուրախացաւ եւ լուրը Ուինսթանլէյին տարին։
       -Ե՞րբ պիտի հասնի պահակը՝ գլխարկին հետ, հարցուց ան։
       -Մէկ օրէն միւսը, պատասխանեց մէկը։ Այդ գլխարկը պէ՞տք է որ որոշ չափ մը ունենայ։
       -Պէտք է որ գլխուս ըլլայ։ Բայց եթէ յարդէ է ու եթէ կրնամ գլխուս վրայ դնել, կ’ըլլայ։
       Այն ատեն, բոլոր միւս սպասումներէն աւելի – սպասում՝ որ պատերազմը վերջանայ, սպասում՝ Ամերիկացիներու կողմէ ազատագրուելու, սպասում՝ երթալու տեղ մը ուր մեր նամակները կարենայինք ստանալ – սկսանք սպասել Ուինսթանլէյի յարդէ գլխարկին ժամանումը։
       Սպասումը միշտ սպասումն է եւ երբ մարդ կը սպասէ շատ մը կարեւոր բաներու, դժուար բան մը չէ նաեւ նուազ կարեւոր բաներու սպասելը։
       Վերջապէս վերադարձաւ ան՝ որ Փարիզ գացած էր եւ արդարեւ, յարդէ գլխարկ մը կր բերէր իր հետ։ Ան յայտնեց թէ ինք անձամբ կ’ուզէր գլխարկը տալ Ուինսթանլէյի։ Ան մտաւ բանակատեղին ու տղաքը, որ գերմաներէն կը խօսէին, անոր ընկերացան մինչեւ Ուինսթանլէյի քով, որ նստած էր իր աւագափողին տուփին վրայ, ինչպէս կ’ընէր միշտ։ Եթէ ոտքի ելլեր քալելու համար, տուփը միշտ իր հետը կը փոխադրեր, բռնելով զայն միշտ իր կոթէն։ Ան իր գործիքը կը տանէր ամէն տեղ ուր որ կ’երթար։ Ուստի, Ուինսթանլէյ աչքերը բարձրացուց Գերմանացիին վրայ որ Փարիզ գացած էր, որովհետեւ Գերմանացին ծրար մը կը կրէր եւ թերեւս այս ծրարը յարդէ գլխարկ մը կը պարունակէր։
       Թարգմանը ըսաւ Ուինսթանլէյի.
       -Փարիզէն քեզի յարդէ գլխարկ մը բերած է. իր անունը Թռոթ Ֆօն Էսսէն է։
       -Հարցուր իրեն թէ կրնա՞մ ինծի պահել գլխարկը։ Կը վճարեմ ինչ որ արժած է իրեն եւ քիչ մը աւելին ալ՝ իրեն տուած նեղութեանս համար։
       Թարգմանը խօսեցաւ Թռոթի հետ, յետոյ ըսաւ Ուինսթանլէյի.
       -Կ’ըսէ թէ իրեն համար հաճոյք մըն է իր ըրածը. կրնաս գլխարկը քեզի պահել եւ ինք գոհ է գլխարկը քեզի բերելուն համար։
       -Հարցուր իրեն ինչ որ ինք կը սիրէ, որ նուագեմ, որովհետեւ առաջին երգը զոր պիտի նուագեմ՝ իրեն համար պիտի ըլլայ, իրեն յայտնելու, գլխարկը ինծի բերած ըլլալուն համար՝ իմ շնորհակալութիւնս։
       Այն ատեն թարգմանը խօսեցաւ Թռոթի եւ Ուինսթանլէյի ըսաւ.
       -Կ’ուզէ որ լրացնես այն երգը զոր սկսած էիր նուագել երկու շաբաթ առաջ։
       -Ըսէ իրեն որ համաձայն եմ եւ տեսնենք գլխարկը։
       Այն ատեն թարգմանը խօսեցաւ Թռոթին եւ ան կտրեց ծրարին բարակ պարանը ու դուրս հանեց նոփ նոր յարդէ գլխարկ մը, որ իր վրայ կը կրէր կարմիր երիզ մը եւ պզտիկ փունջ մը փետուրներու, կարմիր, կանանչ եւ մանիշակագոյն՝ երիզին վրայ կարուած։
       Գլխարկը շատ վայելեց Ուինսթանլէյի։ Մեկէն ի մէկ ան քաղաքայինի մը նմանեցաւ։
       Շատ դանդաղօրէն Ուինսթանլէյ տուփը բացաւ, աւագափողը կարգաւորեց եւ երկու անգամ զայն սահեցուց առջեւէն դէպի ետ։ Եւ սկսաւ նուագել երգը, այնպէս յուզիչ, որ ոչ ոք աշխարհի վրայ իրմէ առաջ չէր նուագած զայն։
       Ուինսթանլէյ նուագելու ծարաւն ունէր. ո՛չ ոք իրեն շարունակել յանձնարարելու պէտքը ունեցաւ. ան կ’ուզէր նուագել եւ նուագեց։ Ու ասիկա ամենէն գեղեցիկ բանն էր, որ պատահած ըլլար ամբողջ պատերազմի ընթացքին։ Թռոթ Ֆօն Էսսէն այնքան հպարտ էր եղելութեան իր մասնակցութենէն, որ հազիւ հազ կը զիչեր թարգմաններուն հետ խօսիլ։
       Իւրաքանչիւրը իր նախընտրած երգը ունէր եւ կը տենչար զայն լսել. Ուինսթանլէյ խոստացաւ զանոնք բոլորն ալ նուագել, մէկը միւսին ետեւէն, եթէ չկարենար զանոնք բոլորն ալ նուագել այս երեկոյ, վաղը պիտի նուագէր։ Եթէ դուք կարենայիք սուլել կամ մրմնչել եղանակը, ան կը խլէր զայն ու կը նուագէր, կ’ըսէր ինք։ Ան չէր մտահոգուեր գիտնալու համար թէ ո՛րն էր այդ եղանակը, ոչ ալ՝ թէ զայն արդէն լսա՞ծ էր, սուլեցէք զայն կամ մրմնչեցէք միմիայն, եւ ան մտիկ պիտի ընէր ու նուագէր զայն ձեզի։ Ան ըսաւ թարգմանին՝ հարցնել Թռոթի թէ կա՞ր ուրիշ երգ մը եւս զոր ան կը փափաքէր լսել։ Թռոթ մտածեց պահ մը եւ յիշեց հատ մը, բայց չէր գիտեր երգին անունը։ Ան լսած էր երեկոյ մը, մեր ընկերներուն մէկէն եւ սիրած էր զայն։ Այն ատեն Ուինսթանլէյ խնդրեց Թռոթէն, թարգմանին միջոցով, մրմնչել երգը կամ սուլել զայն։
       Թռոթ մրմնչեց քանի մը չափեր եւ Ուինսթանլէյ ժպտեցաւ ու ըսաւ. - բայց ատիկա «Այս իրիկուն կ’երազեմ իմ կապոյտ աչքերուս»ն է։ Ատիկա ալ իմ նախընտրած երգերէս մէկն է։
       Ուինսթանլէյ նուագեց այս երգն ալ եւ եթէ առաջինին մէջ յաջող եղած էր, երկրորդին մէջ գերազանց եղաւ։ Գերմանացին ալ երջանիկ էր ու նաեւ հպարտ՝ կարելի եղածին չափ։ Ան ուզեց գիտնալ թէ ի՞նչ բանի մասին կը խօսէր երգը եւ թարգմանը ըսաւ զայն իրեն։ Ան թարգմանէն խնդրեց իրեն սորվեցնել անգլերէն՝ կապոյտ աչքեր ըսել. թարգմանը ըրաւ ատիկա եւ ան մեկնեցաւ, անդադար այս երկու բառերը կրկնելով։ Կապոյտ Աչքերէն ետք, Ուինսթանլէյ նուագեց. Օ՜հ, լուսնին լոյսը գեղեցիկ է այս երեկոյ, Ուանպաշի վրայ, մարգերէն կը բարձրանայ բոյրը կտրուած խոտին, ու ես կախուիմ, եթէ աչքերը այն բոլոր մարդոց որ մտիկ կ’ընէին, չլեցուեցան արցունքով ու չսկսան անոնք իրենց քիթը սրբել, հարցնելով իրենք իրենց թէ ի՛նչպէս այսքան գեղեցկութիւն կրնար դուրս ելլել, Ուինսթանլէյի աւագափողին նման ուռած խողովակի մը պզտիկ կտորէն։ Չեմ գիտեր թէ ինչո՞ւ համար կը կռուին Ամերիկեան բանակին զինուորները, կամ ինչո՞ւ համար կ’երեւակայեն կռուիլ, որովհետեւ ես չեմ հարցուցած ատիկա անոնմցէ իւրաքանչիւրին, բայց ես կը կարծեմ գիտնալ ինչ որ կը սիրեն անոնք, իւրաքանչիւրը եւ կամ բոլորը՝ կարեւորութիւն չունի ինչ որ են իրենք, կամ ո՛ր խումբին ալ պատկանին, բոլորն ալ կը սիրեն ճշմարտութիւնն ու գեղեցկութիւնը։ Կը սիրեն զանոնք, անոնց պէտքը ունին, կը տենչան զանոնք եւ արցունքները կը բարձրանան իրենց աչքերուն մէջ երբ ձեռք կը ձգեն զանոնք։
       Եւ անոնք ձեռք ձգեցին զանոնք երբ Ժոն Ուինսթանլէյ, Սինսիննաթիէն, Օհիոյի նահանգ, աւագափող նուագեց։ Ունեցան զանոնք, ճշմարտութիւնն ու գեղեցկութիւննը, երբ այս մեծ Ամերիկացին, տիեզերքի այս մե՛ծ մարդը, դրաւ յարդէ գլխարկը իր գլխուն վրայ եւ անոնց լսել տուաւ պատգամը սիրոյ, ճշմարտութեան եւ գեղեցկութեան։
       Ու ես չեմ գիտեր թէ ի՛նչ է Ամերիկացի մը, ուրիշի մը հետ բաղտատուած, բայց ես գիտեմ թէ ո՛չ մէկ մարդ աշխարհի վրայ կարող է դիմադրելու ճշմարտութեան մը, գեղեցկութեան մը, նման այն ճշմարտութեան եւ գեղեցկութեան, որ ելան Ուինսթանլէյի աւագափողէն, իրիկուան եւ գիշերուան մէջ Շաբաթ, 22 Յուլիս, 1944։
       Ես գիտեմ թէ Գերմանացի պահակները չկրցան դիմադրել այս ճշմարտութեան եւ գեղեցկութեան, որովհետեւ իրենց մեծութեան տեսիլքը ունենալով, անոնցմէ մէկը Ուինսթանլէյի յարդէ գլխարկ մը բերաւ։ Ու ես գիտեմ թէ Ռոզվէր եւ Մնադիւ կոչուած մարդերը չկրցան դիմադրել, ո՛չ ալ Սմիթ եւ Ժօնէս կոչուած մարդերը, եւ ո՛չ ալ այն մարդերը, որ կուգային Հիւսիսէն ու մասնայատուկ կեցուածք մը ունէին սեւամորթներուն հանդէպ, ո՛չ սեւամորթները եւ ո՛չ Ֆառ-Ուէսթի մարդերը, ո՛չ ալ այն մարդերը որ անպատկառ ու շնական էին, եւ ո՛չ ալ անոնք որ կ’ատեն կիները, ո՛չ անոնք որ ակռայի ցաւ ունէին, ո՛չ ալ հարբուխ եղածները, ո՛չ մարզիկները, ո՛չ անոնք որ կ’արհամարհէին աշխարհը, եւ ո՛չ անոնք որ կրօնք մը չունէին, ու ո՛չ ալ անկարգելաւորները։ Ու ես գիտեմ թէ ո՛չ մէկը անոնցմէ որ բանակատեղին մէջն էին, եւ ո՛չ մէկը անոնցմէ որ բանակատեղիէն դուրս կը գտնուէին, որ լսեցին Ուինսթանլէյը, չկրցան դիմադրել ճշմարտութեան եւ գեղեցկութեան, զորս ան կ’արտաբերէր իր աւագափողէն, եւ անոնք բոլորը նման էին իրարու, այս մեծ ճշմարտութեան ու այս գեղեցկութեան ներկայութեանը մէջ։
      
       ՈՒ. ՍԱՐՈՅԵԱՆ