Վերջին համբոյրը

Հեղինակ
ԲԱՇԱԼԵԱՆ ԼԵՒՈՆ (1868-1943)  

Բաժին
Արեւմտահայ եւ սփիւռքի գրականութիւն  

Թեմա
Դիտել
ՎԵՐՋԻՆ ՀԱՄԲՈՅՐԸ
       … Սենեկին մէջ, ամէն բան տակն ու վրայ էր։ Խառնիխուռն ցրուած թիկնաթոռներ, երկու երեք պարկ գիրք, սեղանի մը վրայ տասնեակներով մանր սրուակներ, բաց գրադարան մը, դարակներու վրայ բժշկական փայլուն գործիներ, նշդրակներ, դանակներ, եւ այս ընդհանուր խառնաշփոթութեան մէջ կանգուն երեսունեւհինգ-քառսուն տարեկան երիտասարդ մը որ՝ հապճեպով՝ պարկերուն մէջէն կ’առնուր գրքերը, կազմուած մեծադիր գրքեր, եւ մատենադարանին մէջ կը տեղաւորէր կարգաւ։
       Անկիւնը, բազմոցին վրայ, ծերունի կին մը նստած էր, ճերմակ մազերով, եւ կը մրափէր։ Գլուխը, պզտիկ ցնցումներով հետզհետէ խոնարհելով, ընդոստ կը բարձրանար, եւ փակ արտեւանունքը զարմացմամբ կը բացուէին՝ անհանդարտ ու խռովեալ նայուծք մը նետելով չորս բոլորքը. յետոյ դարձեալ, արտեւանունքը կը գոցուէին եւ գլուխը կը վերսկսէր իր մեղմ վայրէջքը, մինչեւ որ կուգար իր ծնօտը հանգչեցնել կուրծքին վրայ։
       Մայիսի գիշեր մըն էր, ժամը երեքն անցած։ Սեղանին վրայ բոցափայլ լամպար մը կը լուսաւորէր այս տեսարանը, նշդրակներուն պողպատին ցուրտ շողիւնը ցոլացնելով, ստուերի մէջ թաղելով սենեկին անկիւնները. պատին վրայ, ծերունի կնոջ գլխոյն ստուերը կը նկարուէր խօլական մեծութեամբ, անոր շարժումներուն հետ հետզհետէ տարածուելով ու կծկելով, քթին ու ծնօտին զուգահեռական անհեթեթ գիծերը երկնցնելով ու կարճեցնելով։
       - Մայր, ըսաւ յանկարծ երիտասարդը, գնա՛ պառկէ, հանգիստդ նայէ։ Երկու օր է շատ յոգնած ըլլալու ես։
       - Էյ սանքի դուն ալ, Տրդատ, հերիք է ատչափը, քիչ մըն ալ վաղուան ձգէ, ըսաւ ծերունի կինը աչքերը շփելով։
       - Շիտակը, յոգնեցայ. հիմակ սա գիրքերը մէկդի ձգեմ, թուղթերս մինակ տեղաւորեմ, շատոնց է ասանկ երեսի վրայ մնացեր են, պարապ տեղը տեղ կը բռնեն։
       Եւ, գրքերուն կոյտին տակէն, թղթերու խոշոր ծրար մը քաշելով, բացաւ զայն։ Թղթերը մէկիկ մէկիկ աչքէ կ’անցունէր, մէկ մասը կը պատռէր կը նետէր եւ միւսները կը դնէր գրադարանին գզրոցին մէջ։
       Երկու օրէ ի վեր, Տոքթոր Տրդատ Պարգեւեան իր ընտանիքով այդ տունը փոխադրուած էր, Բանկալթիի Շիւտակ ճամբան։ Մինչեւ այն ատեն Եէնի-Գաբու կը նստէր, այլ տակաւ իր գտած յաջողութիւնն եւ աւելի բազմաթիւ յաճախորդներ գտնելու հաւանականութիւնն իրեն թելադրեր էին այս տեղափոխութիւնը։ Արդարեւ, առանց մեծ համբաւի մը տէր ըլլալու, բաւական համարում կը վայելէր միջնակարգ ընտանեաց մէջ։ _Թըպիյէէն էր, Բարիզէն չէր, բայց հոն ու Վիեննա գտնուած էր։ Բարձրահասակ երիտասարդ մըն էր, կապուտակ աչուըներով, որոց անուշ արտայայտութիւնն ամբողջ դէմքը կը համակէր հեզ ու տրտում մտախոհութեամբ։ Աղքատները կը սիրէին զինքն այն բարեհամբոյր ու մարդասէր բնաւորութեան համար, որով տնանկին դռնէն դուրս կ’ելլէր՝ առանց տանտիրոջ ձեռքը նայելու, եւ կարող ընտանեաց մէջ կը յարգէին զինքն իր զգուշաւոր բնութեանն ու անձնուէր եռանդին համար։
       Իր ծերունի ծնողներուն եւ ամուրի քրոջը հետ կ’ապրէր, որոց հանգստութիւնն եղած էր առաջուընէ ի վեր իր միակ նպատակը։ Աղքատ ընտանիքի զաւակ, իր ինքնօգնութեամբ անոնց տուած էր դիւրակեցիկ վիճակ մը, ու անոնց սիրոյն ու գուրգուրանքին մէջ կը սահէին իր հանդարտ օրերը։
       Ծրարին թղթերը հետզհետէ կ’անցնէին իր ձեռքէն, եւ գրադարանին գզրոցին խորը կ’անհետանային, կամ իրենց պատռած կտորներուն դարձդարձիկ անկումովը կ’երթային աւելցնել իր ոտքերուն առջեւ կազմուած խառնափնդոր կոյտը։ Դեղնած ու ծակծկած թղթեր կային ծրարին մէջ, հին նամակներ, այցաքարտեր։ Անոնց պարունակութեանը վրայ արագ նայուածք մը՝ կը վճռէր իրենց բաղդը։
       Հիմակ իր ձեռքն առած էր գունատ թղթերու բարակ ծրար մը, որ գորշ ժապաւէնով մը կապուած էր։ Անփութութեամբ ժապաւէնը քակեց, բայց հազիւ նայուածքին հանդիպեցան այդ նամակներուն կիսովին աւրուած երկար ու բարակ գրերը, իր դիմագծերը կծկուեցան ցաւատանջ։ Վայրկեան մը կանգ առաւ, յետոյ՝ անգիտակցաբար՝ աչքէ անցուց այդ նամակները, անոնց արթնցուցած բազմահոյլ յիշատակներուն մէջ մտացնոր, աւելի՛ ենթադրելով քան իրապէս կարդալով անոնց ստորագրութիւնը, “Վերգին Միքայէլեան”, եւ ընդոստ շարժումով մը գզրոցին մէջ նետելով այդ թղթերը, պատուհանին քով գնաց եւ բացաւ զայն։
       Դուրսը, խաւար կը տիրէր, այլ մայիսեան աստեղազարդ երկնքի մը տարտամ ցոլացումովը մեղմացած։ Թեթեւ հով մը կը փչէր, հեշտ եւ խնակաբուրիկ, փայփայանքի մը պէս հաճոյական։ Բժիշկը, պատուհանին քով կանգուն, սկսաւ մտածել, անցելոյն մէջ մէջ մոլորած։
       Այո՛, այո՛, շատ սիրած էր այն աղջիկը։ Իր չքաւոր եւ աշխատալի ուսանողութեան տարիներուն մէջ, ան էր եղած միայն իր յոգնութիւնը մոռցնող ու իրեն արութիւն ներշնչող պատկերն։ Կը յիշէր անոր նուրբ ու փափուկ դէմքը, որ իր մտքին մէջ մնացած էր անեղծ ու անջինջ, ու մանաւանդ անոր լայն ու վճիտ աչուըները, իրենց սեւորակ սպիտակուցին մէջ տարօրէն իմն մելամաղձիկ։ Քսաներկու տարեկան էր ան, ու ինքը քսանեւչորս տարեկան։ Լուրջ ու խորին զգացում մըն էր իր սէրը։ Վկայականն ստանալուն կ’սպասէր որպէս զի կնութեան խնդրէր Վերգինը իր հօրմէն, ճերմակեղէնի խանութպան մը՝ որ մեծապէս կը յարգէր զինքը իր պարկեշտ բնաւորութեանն համար։ Եւ ահա օր մը մօրմէն իմացած էր թէ “Վերգինին համար շնորհքով ուզող մը ելած էր”, լաւ կացութեան տէր ոսկերիչ մը։ Տրդատ մօրը բան մը զուրցած չէր իր սիրոյն եւ դիտաւորութեանն համար։ Այս լուրը չ’վրդովեց զինքը, վստահ էր թէ Վերգին պիտի մերժէր։ Եւ սակայն քիչ օրէն նշանախօսութեան լուրն ալ առաւ։ Դիմում մը, ձեռնարկ մը չ’ըրաւ Վերգինի ծնողաց մօտ։ Կը ճանչնար ճերմակեղէնի խանութպանը, անշուշտ բժշկական ուսանողին աղքատիկ ներկայէն ու անստոյգ ապագայէն նախամեծար պիտի համարէր այդ ոսկերչին դիւրակեցութիւնը։ Իր վիշտը սրտին խորը թաղեց, սիրոյ վիշտ ու արժանապատուութեան ալ վիշտ, ու զգուշացաւ կրկին անգամ տեսնելէ այդ աղջիկը։ Դառն զարմանք մը ունեցաւ միայն, ու անոր այդչափ դիւրաւ հաւանելուն համար արհամարհոտ կարեկցութիւն մը։ Վերջէն միայն իմացաւ թէ հօրը եւ աղջկան մէջտեղ ծանր կռիւներ տեղի ունեցեր էին, որոց մէջ սակայն յաղթուողը աղջիկն էր եղած։ Իր սրտին բոլոր խանդաղատանքն իր դասերուն տուաւ, եւ իր ուսմանց տաժանելի աշխատութեան մէջ մոռցաւ իր սէրը։
       Տարիներով սակայն, երջանկութեան եւ անդորր կեանքի այն հեռապատկերը զոր իր մտքին մէջ ծրագրած էր՝ մերթ ընդ մերթ եկաւ իր խորհուրդները խռովել։ Շատ կիներ եւ շատ աղջիկներ ճանչցաւ, ու ոչ մէկուն մօտ ունեցաւ իր երիտասարդութեան առաջին տարիներուն զգացմանց սրբութիւնը։ Մայրը միշտ հետամուտ էր զինքն ամուսնացնելու, եւ ինք միշտ կը յետաձգէր։ Տակաւ առ տակաւ՝ մոռցած էր այն աղջկան վարմունքին անազնուութիւնը, ու կը յիշէր միայն անոր նուրբ ու փափուկ հոգին՝ իր դիւրաբեկ ու գիրգ պատեանին մէջ, ու ամէն անգամ որ մայրն ամուսնութեան խնդիրն առաջ կը քշէր, մտքովը յետադարձ ակնարկ մը կը նետէր այն խուսափուկ պատկերին։ Հարցուցած փնտռած չէր թէ ի՞նչ եղած էր Վերգին իր ամուսնութենէն յետոյ. հարս գացած էր հեռաւոր թաղ մը, ինք վկայականն ստանալէն յետոյ Պոլսէն հեռացած էր բաւական ժամանակ բժշկական պաշտօնով, դարձին՝ լուր մը առած չէր անոր նկատմամբ, տարիները եկեր անցեր էին՝ իրենց հետ բերելով նոր հոգեր ու նոր մտածութիւններ, եւ ահա հիմակ այդ դեղնած թղթի կտորներն իր մտքին մէջ կ’արթնցնէին հեռաւոր յիշատակներ, հողմոյն պէս որ մոխրին խաւերը կը տարտղնէ՝ երեւան բերելով անոնց տակ ծածկուած կայծը։
       Յանկարծ դուռը զարնուեցաւ ուժգնօրէն։ Բժիշկն ասդին դարձաւ, եւ ծերունի կինը, որ այս անամ ա՛լ խոր քնով կը քնանար, գլուխը վեր նետեց ընդոստ, մրմնջելով.
       - Ո՞վ է աս ատեն։
       Յաջորդ վայրկենին սենեկին դուռը բացուեցաւ եւ իրենց սպասաւորն երեւցաւ։
       - Դուռը ո՞վ է, Մինաս, հարցուց բժիշկը։
       - Մէկը եկեր կը հարցունէ որ նոր եկած տոքթորին տունը ա՞ս է։ Ես ալ հա՛ ըսի։
       - Էյ ի՞նչ կ’ուզէ։
       - Հիւանդի համար եկեր է, աճէլէ է, պիտի առնէ տանի ձեզի։
       Բժիշկը սրտնեղութեան շարժում մը ունեցաւ։
       - Հեռո՞ւ տեղ է եղեր։
       - Չէ՛, հոս մօտը, վարի փողոցը։
       - Ելիր գնա, օդը շատ աղուոր է, խերու տէր կ’ըլլաս, ըսաւ ծերունի կինը, որ կը տեսնէր իր որդւոյն դժկամակութիւնը։ Ես հոս կ’սպասեմ քեզի։ Ո՛վ գիտէ ի՞նչ վիճակի մէջ են որ ասանկ ատեն փողոցներն ինկեր են։
       Յետոյ, սպասաւորին դառնալով,
       - Մինա՛ս, ըսաւ, լապտերը վառէ եւ աղայիդ հետ մէկտեղ գնա։
       Բժիշկն ա՛լ չդիմադրեց եւ վերարկոն ու գլխարկն առնլով սանդուղներէն վար իջաւ։ Դրանը առջեւ երիտասարդ մը կը սպասէր, այլայլած դէմքով։
       - Գործիք մը բան մը առնելու պէտք կա՞յ, հարցուց բժիշկն երիտասարդին։
       - Չէ՛, տոքթոր, պատասխանեց միւսը։
       - Երթա՛նք։ Ի՞նչ է հիւանդութիւնը։
       - Կուրծքի հիւանդութիւն, տոքթոր։ Երեք ամիս է անկողինն է։ Տոքթորը եկաւ առջի իրիկուընէ, բայց հիմակ յանկարծ շատ աւրուեցաւ, իմացեր էինք ձեր հոս եկած ըլլալը, անմիջապէս խելք ըրինք ձեզի դիմելու։
       Եւ անխօսուկ շարունակեցին իրենց ճամբան, Մինասին լապտերին լուսովը լուսաւորուած։ Երկու երեք քայլ յետոյ կանգ առին մեծ տան մը առջեւ, եւ երիտասարդն իրարու վրայ հնչեցուց դրան զանգակը։ Դուռը բացուեցաւ, եւ տարիքոտ մարդ մը, աչուըներն արցունքով լեցուն, բժիշկն առաջնորդեց մինչեւ մեծ սրահի մը դուռը, բացաւ զայն, եւ խղդուկ ձայնով մը որ դժուարաւ կը խուսափէր կոկորդէն,
       - Հոս է հիւանդը։ Կինս է։ Աստուծո՜յ սիրուն, բան մը ըրէ, տոքթոր, ձեռքէ կ’ելլա՜յ կոր։
       Լայն սենեակ մըն էր, լուսամփոփով ծածկուած լամպարի մը աղօտ լուսոյն ստուերներովը լեցուն։ Վարագոյրները գոց էին։ Սենեկին մէկ անկիւը, անկողին մը կը գտնուէր, ու քովը ջահակալ մը՝ դեղի սրուակներով, դգալներով, փոքր տուփերով բեռնաւորեալ։ Անկողնին մէջ, սպիտակ ժանեակներով եզերեալ բարձին վրայ գլուխն հանգչեցուցած էր կին մը, կիսախուփ աչուըներով, անսահման յոգնութիւն նկարուած իր ներս քաշուած դիմագծերուն վրայ։ Դէմքը մեղրամոմի սպիտակութիւն ունէր, եթերային ու աննիւթ գոյն մը, որ ա՛լ այս աշխարհէս չէր։ Իր գիշերազգեստին բացուածքէն վզին ոսկորները կ’երեւնային դուրս ցցուած ու անոնց քով խոռոչներ յորս մորթը կը կախուէր թուլօրէն։
       Տոքթոր Պարգեւեան մօտեցաւ, գորգին վրայ ծունր դրաւ եւ երբ իր նայուածքն յառեցաւ այդ դէմքին վրայ, իր բարոյական բոլոր քաջութեանը պէտք ունեցաւ, որպէս զի մորմոքի “ա՜հ” մը չարտասանէ։ Բայց այդ կի՜նը, կը ճանչնա՜ր, իր Վերգինն էր. այդ դիմագծերը, թէեւ ոգեվարին ճգնաժամին մէջ գերագոյն նիհարութիւն մը առած, կը պահէին միշտ իրենց նախնի գեղեցիկ անուշութիւնը եւ աչուըները նոյն այն խռովիչ ու սեւաթոյր նայուածքն ունէին որ իր մտքին ալուցը մէջ կենդանի մնացած էր։ Ժամանակ չունեցաւ սակայն շարժում մը ընելու։
       Հիւանդն սթափած էր. իր նայուածքը չորս կողմ պտտցնելէ ետք, անբացատրելի զարմացմամբ յառեց բժշկին վրայ։ Իր վրիպուկ իմացականութեան սլացմանը մէջ ի՞նչ յանկարծական ցնցում արթնցուց իր ուղեղին արդէն թմրեալ կարողութիւնները, իր կեանքին անէացմանը մէջ ի՞նչ գերբնական ոյժ գտաւ՝ իր մտածումներն ամփոփելու եւ կեդրոնացնելու համար։ Ոչ ոք կրնար ըսել։ Բայց գլուխը ետ ետ գնաց, աչուըները շողացին խնդալիր ճառագայթացմամբ, շրթունքը բացուեցան՝ մանկական ժպիտ մը ուրուագրելով, “Ա՜խ, Տրդա՜տ” մրմնջեց նուաղ ձայնով մը զոր բժիշկն աւելի՛ գուշակեց շրթանցը շարժումէն քան իմացաւ եւ որ տաք շունչով մը գգուեց իր այտերը, եւ հուսկ յետին ճգով մը իր թեւերը երկնցնելով, Պարգեւեանի վզին փաթթեց զայնս, գլուխը վար քաշելով, այնպէս որ անոր շրթունքը եկան հպիլ իր շրթանց, իրենց տամուկ տաքութեանը մէջ խառնելով իրենց վերջին համբոյրը։
       Երբ բժիշկն իր գլուխն ազատեց այդ գերերկրային կաշկանդումէն, մահուան ցուրտն զգաց արդէն այդ մարմնոյն շօշափմանը մէջ։ Ոգեվարը մեռած էր։ Իր դէմքին վրայ խաղաղաւետ անդորրութիւն մը կը տիրէր հիմակ, անճառ երանութիւն մը գերաշխարհիկ՝ որ խնդուն հանգստութիւն մը կը պարգեւէր այդ մաքուր դիմագծերուն, ցաւի հետքն իսկ չ’թողլով, եւ իր բաց աչուըները՝ գերագոյն վայրկենին պայծառացմանը մէջ արձանացած՝ անհուն նայուածք մը ունէին, աշխարհային իրերէն վերացած, իրենց ապակենման անշարժութեանը մէջ արտայայտելով սրտին վերջին հրճուանքը։ Պարգեւեան նայեցաւ բոլորտիքը, ոտք ելաւ՝ իրականին գիտակցութիւնը կորուսած երազատեսի մը պէս, իր ետին հաւաքուած մէկ քանի մարդոց ու կանանց հեկեկաձայն լացը դիտեց, եւ անվստահ քայլերով սենեկէն դուրս ելաւ, սանդուղներէն իջաւ, եւ դուռը բանալով դուրս նետուեցաւ առանց նայելու Մինասին որ վերարկուն ձեռքը կ’սպասէր եւ որ բան մը չհասկնալով իր տիրոջը վարմունքէն՝ լապտերը չ’վառած անոր ետեւէն վազեց, վերարկուն թեւին վրայ, առանց համարձակելու խօսք մը ընել։ Երբ տուն հասան, բժիշկն իր սենեակը ելաւ նոյն մեքենական շարժումով։
       Դրանը բացուածքէն, բժշկին մայրն արթնցաւ իր մրափէն, ոտք ելաւ եւ տղուն մօտենալով,
       - Է՜յ, ի՞նչ է եղեր, Տրդատ։
       Երիտասարդը պատասխան չ’տուաւ, այլ բազմոցին մօտ երթալով, հոն ինկաւ զանգուածի մը պէս։
       Ծերունի կինը, դող ելած, զաւկին քով գնաց.
       - Ի՞նչ է ան, ի՞նչ ես եղեր։ Դուն շատ աւրուած կ’երեւաս կոր, երեսդ պատ է դարձեր, մոխիր կտրեր ես, ըսէ՛, ի՞նչ ունիս. սի՞րտդ կը խառնուի. իլիմոնաթա մը շինե՞մ. ճամբան վախցա՞ր. չէ նէ մի սիրտդ գէշ եղաւ, տակնուվրայ եղար, հիւանդը շա՞տ գէշ էր։
       - Չէ՛, մայրիկ, չէ, բան մը չունիմ, անհանգիստ մի՛ ըլլար, ըսաւ վերջապէս Պարգեւեան։
       Ծերունի կինը բան մը չ’ըսաւ, իր մայրական խանդաղատանքին մէջ զգալով թէ այդ պահուն պէտք չէր շատ կրկտել անոր ներսի դին։ Բազմոցին անկիւնը նստաւ, զաւկին գլուխը իր ծունգին վրայ առաւ, եւ սկսաւ մեղմիւ շփել անոր հրատապ ճակատը։ Մերթ ընդ մերթ, երիտասարդին կուրծքէն տկար հառաչ մը կը թռէր, ու անդամները կը ցնցուէին ջղաձգաբար։
       Յետոյ քիչ քիչ, շնչառութիւնը մեղմացաւ, շարժումներն հանդարտեցան, դէմքը վերստին գտաւ իր սովորական արտայայտութիւնը՝ քիչ մը աւելի տխուր միայն, եւ մօրը ձեռքին ճարտար շփումին տակ՝ որ կարծես անդորրութեան հոսանուտ մը կը ներարկէր իր մէջը, աչուըները գոցուեցան եւ քնացաւ։ Մարմինը մի անգամ եւս ի գործ կը դնէր իր իրաւունքները, մտքին թողլով թաւալել իր սպառիչ յոյզերուն ու տագնապներուն յորձանքն յարատեւ եւ յարանորոգ։
       ( “Մասիս”, 15 Մայիս 1890).