Ժամանակագրութիւն

Եւ թագաւորեաց Սանատրուկ քեռորդի Աբգարու ամս Լ (30): Եւ եկեալ ի վերա Ուրհայոյ եւ փակեցին ընդդէմ նորա զդուռն եւ խնդրեցին ուխտ, զի պահեսցէ զնոսա քրիստոնեայ եւ երդուաւ նոցա, եւ բացին զդուռն եւ ստեաց /195/ երդմանն: Եւ զամենայն որդիսն Աբգարու սպան եւ զամենայն ինչս տան նորա ետ կնոջն Աբգարու եւ բարեպաշտ եւ առաքինի կինն զամենայն ետ եւ գնեաց ցորեան եւ բաշխեաց կարօտելոց, զի սղութիւն էր հացի, եւ գնացեալ Յերուսաղէմ կրօնաւորեցաւ եւ հանգեաւ ի Քրիստոս: Այս Սանատրուկս նահատակեաց զԹադէոս առաքեալն եւ զօրւորդն իւր զսուրբն Սանդուխտ ի Յարտազ եւ զսուրբն Բարդուղիմէոս ի Յաղփակ եւ զսուրբն Յուդայ Յորմի եւ յետոյ ինքն նետիւ խոցեալ:

Եւ թագաւորեաց Երուանդ ամս Ի (20): Սա որդի կնոջ Արշակունոյ Վարարի, յղացեալ յայլ եւ յայլ սերմանց: Սա արար ընդ տանն Սանատրկոյ, որպէս նա ընդ տանն Աբգարու, բայց մնաց պատանի մի Արտաշէս անուն, զոր առեալ Սմբատայ Բագրատունոյ փախեաւ ի Պարս առ Դարեհ արքայ եւ իբրեւ մեծացաւ առեալ զօր ի Դարեհէ եկեալ սպանանէ զԵրւանդ ի Յերւանդաւան քաղաք:

Եւ թագաւորեաց Արտաշէս որդի Սանատրկոյ ամս ԽԱ (41): Ի սորա ժամանակս կոչեցան Ամատունիք եւ պատուեցան: Եւ են սոքա Հրէա` յազգէ Մանովեա, հօր Սամփսոնի, գերեալ յԱրշակայ մեծէ: Ի վերա սորայ եկն արքայն Ալանաց յայնկոյս թեւէ Կօկասու լերին եւ ըմբռնեցաւ ի Հայոց որդի, թագազարմին եւ փախուցին զնոսա մինչ ի Քուռ գետ եւ բանակեցան նոքա յայնկոյս գետոյն եւ սոքայ աստի եւ երթ եւ եկս լինէին Ալանք առ Արտաշէս զի հաշտեսցին եւ Արտաշէս ոչ լսէր նոցա: Յետոյ վասն կսկծանաց որդոյ թագաւորին, քոյր նորա Սաթենիկն գայր յափն գետոյն յայնկուսէ եւ կականմամբ ձգեալ զձեռն իւր աղաղակէր. «Ով քաջդ Արտաշէս ոչ է պարտ դիւցազանութեանդ ի ստրկի պահել զորդի քաջաց եւ անհաշտ խռովութիւնն առնել ի մէջ Բ (2) հզօր թագաւորացե: Եւ Արտաշէս իբրեւ եպես զկականումն օրւորդոյն Սաթինկայ առ ափն գետոյն, որ վասն եղբօրն, տռփացաւ նմա եւ ասաց զկիրս մտաց դայեկին իւրոյ Սմբատայ, որում հաւանեալ խօսին ընդ թագաւորն Ալանաց տալ զօրւորդ իւր զՍաթենիկն Արտաշէսի ի կնութիւն եւ արձակել զեղբայրն նորա փառօք, որում տայ զՍաթենիկն. եւ կնքեցին մուրհակ հաշտութեան եւ դարձան: Ընդ Սաթինկայ ելին յԱլանաց Սուքիասանքն եւ եկին ընդ նմա եւ աշակերտեցան սրբոց Ոսկեանց եւ մկրտեցան ի յակունս Եփրատայ, յետ ԽԲ (42) ամի նահատակութեան Թադէոսի առաքելոյն եւ յետոյ սուրբն Ոսկեանք նահատակեցան յորդոցն Արտաշէսի Վրոյ եւ Վնդոյ կո/196/չեցեալ եւ սուրբն Սուքիասանք խոյս ետուն ի Ծաղկէ լեռնէն եւ գնացին ի Սուկաւ լեառն, զոր ի Քօսատաղ: Եւ յաւուրս Արտաշէսի կոչեցան ամիսք եւ շաբաթք եւ երկրագործութիւն ի Հայս, զի մինչ ի յայս աւազակաբար կէյին մարդիկ եւ սա յամենայն սահմանս իւր արձան կանգնէր քարեա դրոշելով յանուն իւր եւ յետոյ վ•արեաց:

Եւ թագաւորեաց Արտաւազ Շիդար որդի նորա ամս Բ (2): Սա յաւուր միում հեծեալ ի ձի կամէր երթալ որսալ կին•ս, հասեալ ի վերա կամրջի յԱրտաշատ, ցնորեալ ի խելաց, անկաւ ի գետն, եւ անհետի եղեալ բնական դիւահար գոլով, զոր Հայք բազում առասպելս տողեն ի Մասիք լ[ե]առն շղթայիւք պարաւանդեալ:

Եւ թագաւորեաց Տիրան եղբայր նորա ամս ԻԱ (21). սա մեռաւ ի բքոյ ձեան:

Եւ թագաւորեաց Տիգրան եղբայր սորա ամս ԽԲ (42):

Եւ թագաւորեաց Վաղարշ որդի Տիգրանայ ամս Ի (20): Սա պարսպեաց զաւանն Վարդգէս ի վերա Քասախ գետոյ եւ անուանեաց Վաղարշապատ եւ փոխեաց ի նայ զարքունիս:

Եւ թագաւորեաց Խոսրով որդի նորա ամս ԽԸ (48): Սա անցեալ զլեառն մեծ Կովկաս ի վերա Խազրաց, զի զհայր նորա Վաղարշ նոքա սպանեալ էին եւ առեալ զվրէժն բիւրապատիկ եւ հնազանդեալ զնոսա առնու պատանդս եւ դառնայ: Ի ԻԹ (29) ամին սորա սպան Արտաշիր Սահրացի զԱրտաւան Պարսից թագաւորն Արշակունի եւ լուեալ Խոսրով խնդրեալ զօր ի Փիլիպոսէ կայսերէ Հռոմայեցոց: Եւ գնաց ի վերա Արտաշրի որդոյն Սասանայ եւ փախոյծ զնայ մինչեւ ի Հնդիկս եւ թափեաց ի նմանէ զՄիջագետս, զԱսորեստան եւ զայլ արքանիստ աշխարհն: Եւ յոյժ նեղեալ Արտաշիր ի Խոսրովայ կոչէ զամենայն նախարարս իւր, աղաչէ զնոսա, եթէ ոք կարասցէ թափել զնա ի ձեռաց Խոսրովու, եթէ հնարիւք դեղոց կամ խողխողմամբ սրոյ, երկրորդ իւր լինել եւ տացէ նմա զԲահլ քաղաք: Յառաջ կացեալ Անակ, որ ի Սուր[են]եանն Պալհաւէ խոստանա առնել զհրամայեալն յԱրտաշրէ եւ իբր հատուածի պատ•առաւ գա յաշխարհս Հայոց տամբ եւ ընտանեաւք հասանէ յԱրտազ գաւառի եւ պնդեալ զօրացն Արտաշրի զհետ նորա կամօքն Անակայ, զի իրաւացուսցէ զփախչելն: Եւ Խոսրով զօր առաքեաց թափեաց զնա ոչ գիտելով զնենգ[ութիւն] նորա: Եւ աստ յԱրտազ գաւառի պատահէ նմա օթեւանս առնել մօտ առ դուրս ի ներքսագոյն սըրս /197/ կապարի խորանի դամբարանի սուրբ առաքելոյն Թադէոսի. եւ անդ, ասի, յղանալ մօրն սրբոյն Գրիգորի, ի Յանակայ, անուն նորա Ոգոհի, որ յետոյ ժառանգեաց զվի•ակն նորին: Եւ գնացեալ Անակ սիրով առ Խոսրով թագաւոր եւ նա մեծարեաց որպէս զազգային իւր, զոր յետ Բ (2) ամաց յերրորդում յիշեաց զդաւ ուխտին, որ առ Արտաշիր, սպան զԽոսրով յորս նետիւ. եւ մինչ յոգւոջ էր հրամայեաց կոտորել ընտանիսն Անակայ միայն շնորհօքն Աստուծոյ եւ աղօթիւք առաքելոյն Թադէոսի մնաց պատանի մի Գրիգոր անուն, առեալ դայեակ նորա Սոփի, ազգաւ Հոռոմ, քոյր Եւթաղեայ, փախոյց գաղտ ի Կեսարիայ եւ մկրտեալ ի Քրիստոս կոչեցաւ Գրիգոր: Այլ Արտաշիր Պարսից թագաւոր իբրեւ լուաւ զսպանումն Խոսրովայ վաղվաղակի դիմէ յաշխարհն Հայոց եւ միահեծան տիրեաց Պարսից եւ Հայոց ամս ԻԶ (26): Եւ գիտելի է, զի Անակ յորժամ եկն ի Հայս, մնաց որդի մի նորա ի Պարս, Սուրէն անուն եւ նստաւ առ հօրաքեռն իւր Խոսրովուհի եւ զարգացեալ չոգաւ յերկիրն Ճենաց եւ Դարբանդաց եւ թագաւորեաց ի վերա նոցա: Այս Խոսրովուհի, քոյր Անակայ, կին էր Տիրանայ որդոյ Ջուաշիրի արքային Հեփթաղաց, ուստի լեալ ի նմանէ Բ (2) որդիս Զգօն անուն, որ եւ Յակոբ եւ Հրաչէ: Եւ յետ ինչ ամաց զհայր սոցա Տիրան սպան զթագաւորն Լփնաց Առիգէս անուն եւ տիրեաց երկրին: Եւ Յակոբ որ եւ Զգօն եւ Հրչէ եղբայր նորա ի մեռանել ծնօղացն եկին յերկիրն Գթաց եւ ի բարի պատահմանէն թագաւորեաց Հրչէ ի վերա Գթաց: Եւ սա էր, որ եկն ի վերա Դիոկղետիանոսի եւ Տրդատ որդի Խոսրովայ, ուր սնեալն էր ի Կեսարիայ առ Լիկիանոս կեսառոս Դիոկղետիանոսի. սա ած զնա կենդանի առաջի նորա եւ զայլ քաջութիւնսն պատմեաց Լիկանէս առաջի արքայի: Եւ նա թագաւորեցոյց զՏրդատ ի տեղի հօր իւրոյ: Բայց Յակոբ յետ ինչ ամաց մկրտի հաւատացեալ ի Քրիստոս եւ սիրեաց զվարս միակեցութեան առ Մարոգէ կրթեալ եւ յետոյ եղեւ եպիսկոպոս Մծբին քաղաքին: Այլ ոմանք զՀրչէ քւեր որդի ասեն Յակոբայ անուն, մօր նորա Ակդէն եւ ոմանք եղբայր որպէս ասացաք: Այլ մեք դարձցուք ուստի թողաքն. յետ սպանման Խոսրովա ի Յանակայ տիրեաց Արտաշիր Հայոց ամս ԻԶ (26): Յայսմ ժամանակի եկեալ Բառլահաս ոմն յԱլանաց եւ նահատակեաց զսուրբն Սուքիաս ընկերօքն, որ կային ցարդ եւս կենդանի, որպէս ասէ Յովհաննէս պատմագիրն:

/198/ Վասն թագաւորելոյն Տրդատայ ի վերա Հայոց ի Դիոկղետիանոսէ:

Եւ թագաւորեաց Տրդատ ԾԵ (55), յերկրորդ ամին Դիոկղետիանոսի եւ յառաջին ամին Շապհոյ Պարսից արքային: Եւ յառաջին ամի թագաւորութեան իւրոյ եկն Յեկեղեաց գաւառն զոհս մատուցանել իգական պատկերին Անահտայ` կնոջն Արմազդայ, որում ստիպեալ զսուրբն Գրիգորիոս ոստո թաւոյ մատուցանել եւ յոչ հաւանել սրբոյն չարչարեաց զնա ԲԺ (12)-ան կտտանօք մինչեւ լուաւ ի Տա•ատայ Ամատունոյ, որ էր այր քւեր Արտաւազդայ Մանդակունոյ, թէ սա որդի է Անակա մահապարտի, վասն որո չէ պարտ դմայ կելոյ եւ կամ զարեւ տեսանելոյ: Եւ արկին զնա ի Խոր Վիրապն յԱրտաշատ քաղաքի ի մէջ օձիցն թունաւորաց ամս ԵԺ (15)-ան: Զի սուրբն Գրիգորիոս սնեալ ի Կեսարիայ եւ Սոփի կին, Բուրդարա Պարսկի եւ քոյր Եւթաղեա, դայեակ սրբոյն, ամուսնացոյց զնա ի դուստրն Դաւթի` Մարիամ անուն, ուստի ծնաւ Բ (2) որդիս` զՎրդանէս եւ զԱրիստակէս: Եւ հրաժարեալ յամուսնոյն զինուորեցաւ Տրդատայ, հարիւրապետին Լիկիանոսի, զի զպարտս հօրն վ•արեսցէ, զի լուեալ էր զանցս աղէտիցն ի դայեկէն իւրմէ եւ կամ թէ աստուածային իմն գոգցես տեսչութեամբ լինել լուսատու խաւարեալ ազգիս Հայոց:

Եւ ի յայսմ ամի Մամգոն ոմն ի Ճենաց եկն առ Տրդատ: Այս Մամգոն եւ Բղդոյ Բ (2) եղբայք թագաւորազինք Ճենաց աշխարհին հակառակէին ընդ միմիանս, զի Բղդոյ դայեակ էր թագաւորին Ճենաց Արբուկայ: Եւ Մամգոն առնուլ կամէր զպատիւն եւ Բրդոյ իմացեալ զնախանձ եղբօրն մատնեաց զնա քսութեամբ առ թագաւորն Արբոկ, թէ կամի Մամգոն, եղբայրն իմ, սպանանել զքեզ: Եւ Մամգոն փախեաւ եւ եկն ի Պարս առ Արտաշիր: Եւ լուեալ Արբոկայ թագաւորին Ճենաց եւ բարկացաւ եւ յարուցին պատերազմ ընդ միմեանս եւ մինչ յայսմ էին մեռաւ Արտաշիր եւ թագաւորեաց Շապուհ որդին, եւ ոչ կարաց պահել զՄամգոն, այլ առաքեաց ի Հայս առ գործակալս իւր գրելով առ Արբոկ թագաւորն Ճենաց. թէ «Մի լիցի պատերազմ ընդ իս եւ ընդ քո, զի զՄամգոն երդուեալ էր հայրն իմ յարեգակն ոչ տալ զնա ի ձեռս քո, այլ ես աքսորեցի զնա յեզերս աշխարհին Հայոց, որ հաւասար է նմա մահուե: Եւ մինչ եկն Մամգոն հանդիպեալ Տրդատայ յայ/199/նմ աւուրսն թագաւորեալ եւ ոչ կամեցաւ գնալ ընդ գործակալսն Շապհոյ, որ փախեան ի Տրդատա այլ ամենայն ախիւն իւրով յարեցաւ ի Տրդատ: Եւ իշխանն Տարօնոյ նահապետն Սղկունեաց, որ նստէր յամուրն Ողկան, ապստամբեալ ի Տրդատա օգնական առնելով զՏարօն եւ զՍասուն միտելով զհետ Շապհոյ: Եւ Տրդատ արքայ ասէ Մամդոնայ. «Հնարեա սպանանել զնա գեղովք կամ զինուք, տաց զտեղի նորա քեզե:

Եւ նա եկեալ իբր զբարեկամ Շապհոյ եւ նա ընկալաւ զնա յամուրն. եւ յետ սակաւուց գտեալ դիպող ժամ սպանանէ զնա նետիւ յորս եւ կալեալ զամուրն. եւ թագաւորն Տրդատ տայ զնահապետութիւնն Տարօնս Մամգոնայ, ուստի Մամիկոնէից ազգն:

Եւ յեւթուտասան ամին Տրդատայ նստի յաթոռ սուրբ Առաքելոյն մեծն Գրիգորիոս, յետ անտանելի չարչարանաց ելեալ ի Վիրապէն: Եւ ամփոփեալ զնշխարս սրբոց Հռիփսիմեանցն յետ Թ (9) աւուրն նահատակութեան նոցա ի նոյն արքայէն Տրդատա: Եւ յետ բժշկելոյ խողացեալ արքային եւ դիւարախ զօրացն երթեալ սուրբն Գրիգորիոս ի Կեսարիայ բազում զօրօք առ Ղեւոնդիոս պատրիարգն եւ ձեռնադրեալ ի նմանէ հայրապետ Հայոց: Եւ տուեալ նմա պարգեւք զնշխարս սուրբ Կարապետին եւ զԱթանագինեայ եպիսկոպոսին, որ էր աներ իւր: Եւ եկեալ պեր• փառօք, որպէս վայել էր նմա: Ընդառաջ նորա գնաց մեծն Տրդատ Գ (3) օրեա •անապարհ յափն Եփրատայ առ ստորոտով Նպատ լերինն, որ է այժմ Աբաղայ. եւ մկրտեաց զթագաւորն Տրդատ եւ անուանեաց Յովաննէս եւ ԳՃՌ (300000) այր ի զօրաց, եւ պատարագեալ ի խորանն վրանին, որ յափն գետոյն եւ հաղորդեալ կենարար հացիւն եւ անմահական բաժակաւն: Եւ ի Ի (20) ամին Տրդատայ շինեաց Լուսաւորիչն մեր զսուրբ Կարապետն ի տեղի Դեմետրեա եւ Գիսանա դիցն: Եւ ի սոյն ամի թագաւորեաց մեծն Կոստանդիանոս Սպանիացին եւ հաւատաց ի Քրիստոս ի ձեռն Սեղբեստրոսի Հռոմայ հայրապետի, զոր լուեալ Տրդատայ ի սրբոյն Գրիգորի գնացին ի Հռոմ ի տեսութիւն նորա ՀՌ (70000) հեծելով եւ յոյժ բերկրեցան Կոստանդիանոս եւ Տրդատ, Գրիգորիոս եւ Սեղբեսարոս: Եւ պատմեցին իրերաց զդարձն իւրեանց եւ բազում պաղատանօք հայցեն զսուրբն Գրիգորիոս մատուցանել պատարագ, զոր ակներեւ ամենեցուն տեսին զհոգին սուրբ աղաւնոյ նմա իջեալ ի սուրբ սեղանն եւ Բ (2) թագաւորքն եւս առաւել բորբոքեցան /200/ ի սէրն Քրիստոսի եւ ագան ի ներքոյ ծիրանեացն քուրձ եւ կային որպէս զանմարմին ուսեալք ի սրբոց հայրապետացն եւ դաշինս գրեցին ահաւոր բաժակաւ միաբան լինել երկուց ազգաց եւ կնքեաց գրովն մեծն Կոստանդիանոս եւ սուրբ հայրապետն Սեղբեստրոս` տալ Հայոց Յերուսաղէմ զԳողգոթայ եւ զսուրբ Յակոբ եւ տեղի մի պատարագի ի սնարս սուրբ Յարութեան եւ կախեալ կանթեղ մի ի վերա սուրբ գերեզմանին եւ խնդրեալ յԱստուծոյ. յետոյ ել լոյս ի սուրբ գերեզմանէն եւ լուսաւորեաց զկանթեղ սուրբ Լուսաւորչին մինչեւ ցայսօր ժամանակի: Զայս ամենայն հրաման ընկալաւ եւ ետ իշխանութիւն հայրապետութեան ինքնագլուխ որպէս եւ աթոռակալին Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ տան մասն ինչ ի նշխարաց գլխաւոր առաքելոցն եւ զահեակ ձեռն Անդրէի առաքելոյն եւ մասն ինչ ի Ղուկասու Աւետարանչէն: Եւ եկեալք մեծաւ ցնծութեամբ շինեցին ի Տարօն զսուրբ Առաքեալսն եւ եդին անդ զասացեալ նշխարսն:

Եւ մինչ եկին ի Հռոմայ, զօրքն Շապհոյ ասպատակեալ էին ի Հայս աստ եւ անդ եւ ի Տփխիս եւ ի Տաշիրս: Եւ մեծն Տրդատ իւրովի մղէր զպատերազմ: Եւ ձայն արկեալ առ մեծն Կոստանդիանոս եւ նա առաքեաց զօր բազում ի վերա Պարսից, եւ նեղեաց զնա, եւ Շապուհ խնդրեաց զխաղաղութիւնն ի Կոստանդիանոսէ. եւ հաւանեալք հաշտեցան ոչ եւս նեղել զՀայաստան: Եւ հայցեալ մեծն Կոստանդիանոս ի Շապհոյ գթագն Դաւթի մարգարէի, զոր առ Յովար ի տանէ Ամոնայ, որ ի Ղովտայ, ի գլխոյ Մեղքոմայ, եւ եդ ի գլուխն Դաւթի, որ մնաց մինչ ի Սեդեկիայ, զոր գերեալ Նաբուգոդոնոսոր եւ ապա ի Կիւրոս մինչ ի Դարեհ վարջին, զոր սպան Աղէքսանդր, որով պսակեցան Մակեդոնացիքն մինչեւ Յանտիոք, զոր սպան Արշակ Պարթեւն եւ առ զթագն մինչեւ Յարտաւան, զոր սպան Արտաշիր Սահրացի, եւ նա ետ յորդին իւր ի Շապուհ, զոր խնդրեաց սուրբն Կոստանդիանոս իբր, թէ օրինակ արասցէ. եւ յորժամ արարն, խնդրեաց յԱստուծոյ, զի Դաւթին առ ինքն մնասցէ եւ եդ զերկու թագսն ի մի տեղի եւ ծառայք Շապհոյ առին զնոր շինեալն եւ գնացին եւ մնաց հինն առ Կոստանդիանոս: Եւ յայսմ ժամանակի շինեաց Տրդատ զշինւած ամրոցին Գառնոյ, սքանչելի դրօշւածով յանուն քեռն իւրոյ Խոսրովիդխտոյ:

Յայսմ ժամանակի եղեւ ժողովն ի Նիկիայ ընդդէմ Արիոսի Աղէքսանդրացոյն չարափառի աւագ երիցու, որ իշխեաց ասել, զորդին Աստուծոյ արարած, դրդեալ նա ի սատանայէ: Եւ սուրբն Կոստանդիանոս հրաւիրակ առաքեաց առ Լուսաւոր/201/իչն մեր եւ նա ոչ կամեցաւ գնալ, զի մի առաւել փառաւորեսցի, այլ զկրսեր որդին իւր զԱրիստակէս եւ զհօրաքեռ որդին իւր զսուրբն Յակոբ առաքեաց ի Կեսարիա առ արքեպիկոպոսապետն Ղեւոնդիոս, զի նովաւ հանդերձ գնասցեն ի Կոստանդ[ն]ուպօլիս: Եւ գնացեալք ի միասին եւ դարձան մեծաւ ուրախութեամբ եւ խնդութեամբ ուղղափառ կանոնաւ, զոր ընկալեալ սուրբն Գրիգորիոս կնքեաց իւրով բանիւ` Իսկ մեք փառաւորեսց[ուք]: Եւ խրատեն զսուրբն Գրիգոր, Անտօն եւ Կրօնիդէս եւ սուրբ հայրապետն Յակոբ եւ ասեն. «Ծածկեա զքեզ ի մարդկանէ ի ծերութեանդ, զի մի առաւել փառաւորեսցիս եւ զոսկերս քո պաշտեսցեն •իւղաբարոյ ազգն Հայոցե: Եւ սուրբն պաշտեալ զաթոռ հայրապետութեան ամս Լ (30) ձեռնադրեալ աւելի քան զԴՃ (400) եպիսկոպոս եւ այնուհետեւ անյայտ եղեւ բազում ժամանակս կեցեալ ի Մանեա սուրբ կուսի այրսն բնակելով եւ հանգեաւ ի Քրիստոս անդիտելի մարդկան: Եւ հովուաց ոմանց գտեալ կանգուն վաղ•անեալ ի փորւած գիոյ ծառոյ, կարկառս քարանց կուտեցին ընդդէմ նորա, ոչ գիտելով թէ ով ոք է նա, վայել էր իսկ որք Փրկչին մերոյ ծնընդեանն խորհրդածուք լինէին, լինել եւ աշակերտին յուղարկմանն սպասաւորք: Զոր տեսեալ մեծին Տրդատայ առաքեաց զսուրբն Արիստակէս ի Կեսարիա ձեռնադրել հայրապետ ի ԽԷ (47) ամի արքայութեանն իւրոյ ըստ յառաջագոյն խրատու սուրբ Լուսաւորչին: Եւ ինքն Տրդատ նոյն վարուց փափագեալ Ը (8) օրեայ մի անգամ •աշակէր եւ յաւուրս քառասնորդաց անսուաղ անցուցանէր, զի թէպէտ յետ այնորիկ եկաց ամս Ը (8), այլ յարաժամ լեառնակեցիկ լինէր ըստ նմանութեան Անտոնի: Եւ ի ԾԴ (54), ամի Տրդատայ խողխողեցաւ սուրբն Արիստակէս յԱրքեղայոսէ իշխանէ Չորրորդ Հայոց, ի Ծոփաց գաւառի ի Չմշկածակ. եւ բարձեալ զնշխարեալ մարմին նորա աշակերտացն եւ տարեալ եղին ի Թիլն աւանի Յեկեղեաց գաւառի, որ եկաց հայրապետ ամս Է (7):

Եւ յաջորդեաց զտեղին աւագ որդին մեծին Գրիգորի սուրբն Վրդանէս, ի ԾԴ (54) ամին Տրդատայ ձեռնադրեալ ի Կեսարիայ, ամս ԺԵ (15). եւ ի ԾԵ (55) ամին Տրդատայ տան նմա դեղ, որպէս կատաղեալ Հրէայքն կենարարին զլեղին եւ ոչ մեռանելն նետիւ ի յորս գողամիտ եւ պղծասէր իշխանքն տան դեղ մահու եւ շիջուցին յինքեանց զջահն մեծաբորբոք եւ խաւարեցան ինքեանք: Եւ ժողովեալ նախարարացն առ մեծն Վրդանէս թախանձանաց գրեն թուղթ առ Կոստանդիանոս որդին մեծին Կոստանդիանո/202/սի եւ նա լուեալ աղաչանաց նոցա առաքեաց թագ եւ ծիրանի ի ձեռն Անտիոքոսի զօրագլխին իւրոյ եւ թագաւորեցոյց զԽոսրով որդի Տրդատայ ամս Թ (9): Սա յոյժ կար• հասակաւ ոչ ինչ արութիւն ցուցեալ, այլ միայն շիեաց զԴուին քաղաք առ ստորոտով լերինն Գեղամայ եւ անդ փոխեաց զարքունիս, վասն դառնաշունչ օդոյ փչմանն եւ անկեաց անտառս եւ մայրիս եւ մեռաւ:

Եւ թագաւորեաց Տիրան որդի Խոսրովայ ամս ԺԳ (13) կամակցութեամբ մեծին Վրդանայ ի Կոստանդիանոսէ եւ սա եւս վատթար ամենայն գարշութեամբ: Յերրորդ ամի սորա փոխի ի Քրիստոս մեծն Վրդանէս եւ եդաւ ի Թորդան ընդ եղբօրն, որ առյապա եւ նշխարք սրբոյն Գրիգորի:

Եւ ժողովեալ նախարարացն առ Տիրան եւ առաքեն զսուրբն Յուսիկ, որդին Վրթանայ, ի Կեսարիա եւ ձեռնադրեն կաթողիկոս, որ եկաց ամս Զ (6): Ընդ այն ժամանակս թագաւորեաց ուրացողն Քրիստոսի, պիղծն Յուլիանոս եւ հնազանդեալ զամենայն թագաւորս, ընդ որ յոյժ զարհուրեալ Տիրանայ գնաց առ նա Յասորիս եւ նա խնդրեաց պատանդս: Եւ Տիրան ետ զՏրդատ որդին իւր կնաւ եւ որդովն Գնէլաւ եւ զՏիրիթ, որդի Արտաշէսի մեռելոյն որդոյն եւ արձակեալ զՏիրան փառօք պիղծն Յուլիանոս եւ տա նմա զպատկերն իւր նկարեալ ընդ դիւաց, զոր բերեալ Տիրան տգիտաբար կանգնեաց յեկեղեցոջն ի Ծովաց գաւառին, զոր հանդիպեալ անդ սուրբ հայրապետն Յուսիկ ընկէց զպատկերն յերկիր եւ ոտիւքն կոխեալ մանրեաց առաջի ծառայիցն Յուլ[ի]անոսի, զոր իբրեւ ետես Տիրան, ասաց. «Գանել զնա ստուար վարուցօքե. մինչ ի դանելն աւանդեաց զսուրբ հոգին եւ տարան եդին ընդ հարս իւր: Եւ բերին զԴանիէլ ծերունին, որ էր աշակերտ սրբոյն Գրիգորի, զի նստուցանեն յաթոռն եւ նա դէմ յանդիման նզովեաց զՏիրան. եւ Տիրան ետ զնա խեղդամահ առնել:

Եւ յաջորդէ զաթոռն Փառներսեհ յԱշտիշատոյ ամս Դ (4), ոչ ի նոյն ազգէ, զի որդիքն Յուսկայ Պապ եւ Աթանագինէ անարժան գործովք լեալք, ի միում աւուր երկոքին շանթահար լեալք յԱշտիշատ, մնացեալ փոքր պատանի մի որդի Աթանագինէի, որ էր ի Կեսարիայ ի վարժ ուսման:

Եւ յայսմ ամի Շապուհ նահատակեաց զսուրբն Սարգիս եւ զՄարտիրոս որդի նորա: Եւ կոչեաց Շապուհ զՏիրան խաբկանօք եւ խաւարեցոյց զԲ (2) ակն նորա, փոխանակ Բ (2) լուսաւոր հայրապետացն` որ սպան: Եւ Վըրամշապուհ խաւարեցոյց զնա ի քսութենէ Փի/203/սկայ, վասն ձիոյ, միոյ, ուստի եղեւ անթիւ արիւն, զի Հռոմայեցիքն ընդ Հայոց էին եւ յաղթեցին Պարսից, զայն իբրեւ ետես Շապուհ, եւ ոմանք ասեն Ներսեհ, զանցս աղէտից վաղվաղակի թագաւորեցուցանէ զԱրշակ:

Եւ թագաւորեաց Արշակ ամս Լ (30). սա որդի Տիրանայ, թագաւորեաց ի Պարս եւ հանդերձ Տիրանաւ առաքէ ի Հայս: Սա, ի Գ (3) ամին իւրո, առաքէ զՆերսէս որդի Աթանագինէի ի Կեսարիայ առ արքեպիսկոպոսապետն Եւսեբի, զի ձեռնադրեսցէ զնա հայրապետ. եւ ի ժամ օծմանն եղեւ ահագին հրաշք, զի հոգին սուրբ էջ յերկնից աղաւնոյ նման ի վերա գլխոյն Ներսէսի եւ ապա ի վերա Բարսղի:

Եւ եկեալ սուրբն Ներսէս պեր• փառօք նստաւ յաթոռ հայրապետական ամս ԼԴ (34), նման սրբոյն Գրիգորի. եւ զամենայն սահմանս բարեձեւութեան, զոր արար ուսցիս ի կատարեալ պատմագրաց: Եւ Արշակ նշկահեաց զարքայն Հռովմայեցւոց Վաղէս: Եւ Վաղէս գրեաց թուղթ աղաչանաց առ Արշակ ոչ խախտել զեդեալ դաշինքն առաջնոց, իսկ նա գոռոզութեամբ արհամարհեաց զնա: Եւ ցասեաւ Վաղէս կայսրն կոչէ առ ինքն զԹէոդոս զօրագլուխն իւր եւ անհամար զօրս կուտեաց առ նմայ հրաման տայր քանդել զաշխարհս Հայոց եւ բերել ի հիմանց: Զարհուրեալ յոյժ Արշակայ ի մեծէն Թէոդոսէ զօրաւարէ, առաքեաց ընդառաջ նորա զսուրբ հայրապետն Ներսէս առնել հաշտութիւնն: Եւ նա գնաց մեծաւ թախանձմամբ աղերսեալ զԹէոդոս: Եւ ետ զանցեալ ամաց հարկն լիով: Եւ բարեցեպարտն եւ հեզն յամենայնի Թէոդոս լուեալ սուրբ հայրապետին եւ արար հաշտութիւն: Եւ գնաց սուրբ հայրապետն ընդ Թէոդոսի առ Վաղէնտիանոս եւ ի հանդարտութիւն շրջեաց զկայսրն: Եւ նա զպատանդսն արձակէ ընդ նմա զԳնէլ որդի Տրդատայ: Զայս Տրդատ ի բարկութեան ժամու սպան կայսրն, վասն այսորիկ զԳնէլ, որդի նորա առաւել շքեղացոյց, արծաթ եւ ոսկի բազում ետ նմա, եւ տայ նմա զպատիւ հիւպատո[ս]ութեան. ընդ նմին եւ զՏիրիթ արձակէ ընդ սրբոյն Ներսէսի եւ կոյս մի Ոլոմպիա, զքոյր իւր տայ Արշակայ ի կնութիւն: Եւ մեծաւ փառօք եկին առ Արշակ: Եւ Գնէլ առ կին զՓառանձեմ դուստր Անդովկայ Սիւնեաց իշխանի եւ օրըստօրէ յառաջանայր: Եւ Տրիթ նախանձեալ ընդ փառս նորա, քսեաց զնա առ Արշակ, թէ «Կամի ապստամբել ի քէն, տես, զի զմիտս ամենայն նախարարացն առ ինքն յան/204/կուցեալ էե: Եւ տա առատապէս զոսկի եւ Արշակ էհան զնա յԱյրարատէ տամբն իւրով եւ առաքեաց Յաղիովիտ ըստ առաջին սովորութեան զանդրանիկն պահել յԱյրարատ վասն թագին, եւ զայլսն ի Հաշտէնս եւ ի Յաղիովիտ, որպէս եւ զԳնէլ: Եւ կուրացեալն Տիրան իբրեւ լուաւ, բարկացաւ որդոյն Արշակայ եւ անէծ զնա եւ Արշակ ետ խեղդել զՏիրան եւ առան վրէժք սրբոյն Յուսկա հայրապետին եւ Դանիէլի եպիսկոպոսին: Եւ յորժամ եկն Գնէլ ի կողմանս Աղիովտայ ոչ դադարէր Տրիթ ի չարախօսելոյ զնա: Եւ Արշակ որսոյ աղագաւ անդ գնացեալ եւ նետիւ սպանին զնա իբր ի չըքմեղս եղեալ: Եւ ի լալ Փառանձեմա ի վերա առն իւրոյ, տեսեալ Արշակա եւ տռպացաւ նմա եւ առ զնա: Ոմանք ի պատմագրացն, որպէս Բիւզանդ, ասեն` Տիրիթ վասն գեղեցկութեան Փառանձեմա ետ սպանանել Արշակայ ի խորան վրանին, աղաչելով սրբոյն Ներսէսի եւ ոչ լուեալ. եւ Մօվսէս Խորենացին այսպէս, որպէս յառաջ գրեցաք. սպանեալ նետիւ ի ստորոտ Նպատ լերինն, որ է Աբաղայ: Եւ եղեւ Փառանձեմ կին Արշակայ: Եւ նա ոչ հաւանէր մտօք նորա, զի թաւամարմին էր, Արշակ սիրէր զՈլոմպիայ: Եւ նախանձեալ Փառանձեմայ բան եդ ընդ դրան երիցուն Մրջըմնիկ անուն եւ նա խառնեաց զմահադեղն ընդ փրկական խորհրդոյն եւ ետ Ոլոմպիայ եւ ելոյծ ի կենաց: Եւ լու եղեւ առ Վաղէս, զի նշկահեաց Արշակ եւ եսպան զքոյրն իւր, բարկացաւ եւ կամէր ելանել ծանր ամբոխիւ ի Հայս: Եւ լուեալ Արշակայ մեծաւ պաղատանօք աղաչէ զսուրբն Ներսէս ոչ թողուլ զվի•ակն իւր, գնալ շիջուցանել զբարկութիւն Վաղէսի, զի բազում ժամանակս ոչ էր տեսեալ սուրբն Ներսէս զԱրշակ, վասն պղծութեան նորա: Եւ նոքա եդեալ էին կաթողիկոս զՉունակ ապաշնորհն: Եւ սուրբն Ներսէս ետես զաղէտս Հայաստանեացս չոքաւ առ կայսրն Վաղէս, տանելով ընդ ինքեան պատանդս զորդի Արշակայ զՊապ եւ զամենայն նախարարն: Եւ Վաղէս չարափառն ոչ ընկալաւ զՆերսէս իբր մի անգամ եւ երկու դրժող հրամանաց եւ աքսորեաց ի Պատմոս կղզին աշակերտաւքն հանդերձ, որ կացին անդ Թ (9) ամիս եւ կերակրեալ լինէին ի շնորհացն Աստուծոյ, որ ծովն ձուկն եւ հուր եւ փայտ ձգէր արտաքս եւ յապառաժ տեղւոջ ջուր բղխեցոյց: Եւ կալաւ առ ինքն զՊապ եւ զամենայն նախարարս Հայոց մեծաւ /205/ պատւով արձակեաց աղաչանօք Մակեդոնի պղծոյ, որ յայն աւուրս եպիսկոպոս էր Բիւզանդիոյ, զի նոքա դաւանեցին ընդ նմա, վասն այնորիկ թափեաց զնոսա ի ձեռաց Վաղէսի եւ հաշտեցաւ: Եւ յետ սակաւ ինչ աւուր սատակեցաւ պիղծն Վաղէս այրմամբ հրոյ յԱդրիանուպօլիս եւ առնու զթագն մեծն Թէոդոս կամակցութեամբ Գրատիանոսի: Եւ դարձոյց զամենայն սուրբ հարսն ընդ որս եւ զսուրբն Ներսէս եւ պատուով առ ինքն պահէր մինչեւ արար ժողով ՃԾ (150) եպիսկոպոսաց ի Կոստանդնուպօլիս, վասն հոգէմարտին Մակեդոնի եւ նզովեցին զմեռեալ զի նորա եւ հաստատեցան ի հաւատս: Եւ դարձաւ մեծն Ներսէս ի Հայաստան: Եւ ետես զի Արշակ քաղաք ապաստանի էր շինեալ ամենայն չարագործաց, անէծ զնա եւ զբնակիչսն. եւ աղօթիւք սրբոյն սատակեցան ամենայն բնակիչք, բշտ երեւէր ի ձեռս նոցա եւ մեռանէին: Եւ կործանեցաւ քաղաքն Արշակաւան:

Եւ Շապուհ առաքեաց Զալաոզան Պալհաւիկն եւ ըմբռնէ զԱրշակ եւ զՎասակ զօրավար որդի Վադէի, որդոյ Մամգոնայ եւ տարեալ ի Պարս եւ եդ Յանդմշն բերդի, որ սաւուղաբար մեռաւ: Եւ զՄերուժան Արծրունի ուրացողն առաքեաց Շապուհ ի Հայս, տալով նմա զքոյրն իւր, գալ միապետել զաշխարհս Հայոց ի վերայ Պարսից. եւ նա ջանայր խափանել զքրիստոնէութիւն եւ շինէր ատրուշան կրակի: Զայն տեսեալ մնացեալ նախարարացն թողին զկանայս իւրեանց ի յամուրս եւ գնացին լալով անկան յոտս սրբոյն, ոչ անտես առնել զվի•ակն Աստուծոյ. եւ լուաւ նոցա եւ գնաց առ մեծն Թէոդոս թագաւորեցուցանել զՊապ, որ էր ի պատանդի առ նմայ:

Եւ թագաւորեցոյց կայսրն Թէոդոս զՊապ, որդի Արշակայ, ամս Է (7): Եւ անթիւ զօր գումարեաց ընդ նմա եւ զՏէրենգ զօրաւարն ընդ նմա: Եւ եկեալ տեսին զՄերուժան Արծրունի ուրացողն, զի պետացեալ ունէր զաշխարհս Հայոց: Եւ պատերազմեցան ընդ զօրս Պարսից եւ սուրբն Ներսէս ել ի գլուխ լերին Նպատայ, օրհնեաց զՄուշեղ, որդի Վասակայ, կախելով զդաստառակ ձեռացն ի նիզակն նորա: Եւ զամենայն զօրսն խաչակնքեալ մղեաց ի պատերազմ: Եւ աղօթիւք սուրբ հայրապետին ել հողմ ուժգին ի կողմանցն Հայոց ընդդէմ Պարսից եւ կոտորեցին զնոսա եւ զամենեսեանսն փախստական արարին: Եւ ըմբռնեալ Սմբատ Բագրատունի զՄերուժան ուրացօղն եւ շիշ երկաթի շողացուցեալ բոլորեալ եւ եդ ի գլուխ նորա. եւ բարձաւ չարն /206/ ի միջոյ եւ ոչ ետես զփառս Աստուծոյ եւ անհոգապէս տիրեաց Պապ աշխարհիս: Եւ մեծն Ներսէս դնէր վկայութիւն ոչ գնալ ընդ •անապարհս հաւրն, այլ կեալ ըստ կանոնաց աստուածապաշտութեան: Եւ Պապ ամաւթալի պղծութեամբ կայր յարւամոլութեան, զի անօրէն մայրն նորա ի ժամ ծնընդեան ձօնեալ էր զնա դիւաց: Եւ դեւքն յայտնի երեւէին նմա եւ էր ի գործ զազրագործութեան: Եւ սուրբն Ներսէս բազում անգամ խրատէր զնա եւ նայ ոչ լսէր, վասն որոյ տա նմայ դեղ մահու ի գեօղն Խախ Յեկեղեաց գաւառին եւ ելոյծ ի կենաց ի Ե (5) ամի իւրոյ: Եւ Պապ ի չքմեղս եղեալ եւ աշխարհ ամենայն սգացեալ ի վերայ սրբոյն Ներսէսի: Եւ եդին կաթողիկոս զՍահակ ոմն ի զաւակէ Ողբիանոսի ի Մանածկերտոյ ամս Դ (4) եւ առանց մեծի արքեպիսկոպոսին Կեսարու: Զոր լուեալ Բարսղի մեծի զսպանումն սրբոյն Ներսէսի անէծ զպիղծն Պապ եւ զիւրսն ամենայն եւ երդուաւ այլ ոչ ձեռնադրել եպիսկոպոս Հայոց: Եւ Պապ ապստամբեալ ի Թէոդոսէ ձեռն ետ ի Շապուհ: Եւ իմացեալ մեծին Թէոդոսի առաքեաց զԱնատօլիայ զօրագլուխն, որ ըմբռնեաց զՊապ եւ կապանօք էած առ Թէոդոս. եւ նա տեսութեան ոչ արար արժանի, այլ սակրով վ•արեալ եւ ի ծով ընկեցեալ, վասն սրբոյ առն Աստուծոյ, զոր նա սպան: Եւ թագաւորեցոյց զՎարազդատ ոմն Արշակունի, որ առ ինք էր ի պադան[դ]ի եւ թագաւորեաց ամս Դ (4): Սա յար եւ նման Տրդատայ, այլ մանուկ տիօք եւ գնացիւք: Սա կացոյց զԶաւէն կաթողիկոս, եղբայր Սահակայ, ամս Դ (4):

Այլ Վարազդատ միտեալ զհետ Շապհոյ, զոր իմացեալ Թէոդորոսի կոչէ առ ինքն եւ երկաթեղէն կապանօք ետ տանել ի Թուլաս կղզի:

Եւ թագաւորեցոյց զԲ (2) զորդիսն Պապայ, զԱրշակ եւ զՎաղարշակ, պատանդ պահելով զմայր մանկանցն, որք եկեալ հզօրեղաբար յաղթեցին Պարսից: Եւ եկեաց հայրապետ Ասպուրակէս ամս Ե (5), եղբայր Սահակայ եւ Զաւենա: Յերկրորդ ամին Արշակայ մեծն Թէոդոս վաղ•անի եւ առնուն զթագաւորութիւն որդիքն Արկադէոս ի Բիւզանդիայ եւ Ոնորիոս ի Հռոմ: Իմացեալ Շապհոյ զթուլամոլթութիւն Արկադեա խօսի ընդ նմա զխաղաղութիւն. եւ Արկադ յանձն առ եւ բաժանեն Շապուհ եւ Արկադ զաշխարհս Հայոց յերկուս: Արշակ ելեալ յԱյրարատէ գնաց ի կողմն Յունաց Յեկեղեաց գաւառն, /207/ վասն քրիստոնէութեան եւ մօրն, որ ի պատանդ: Եւ Վաղարշակ բնակեցաւ ի Յայրարատ ի բաժնի Պարսից, որ եկաց ամի մի եւ մեռաւ: Իբրեւ ետես Շապուհ վաղվաղակի թագաւորեցոյց զԽոսրով: Եւ թագաւորեաց Խոսրով Արշակունի, որ էր պատանդ առ Շապուհ, սա թագաւորեաց ամս Ե (5): Իբրեւ լուան նախարարքն Հայոց, որ ի բաժնին Յունաց, որ ընդ Արշակա'յ գնացեալ էին, թէ Շապուհ թագաւոր կացոյց Արշակունի, ուրախացան, թողին զԱրշակ եւ գնացին ի կալւածս իւրեանց առ Խոսրով: