Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ եղեւ ՚ի սմին ժամանակի մեռանիլ Ալեքսի կայսեր Յունաց. եւ թագաւորեաց ՚ի տեղի նորա որդի նորին Յովհաննէս Կոմնենոս, որ եւ ասի Կալօժան կամ` Քալ Յովհան` Պերփեռուժէն` այսինքն է Ծիրանածին, ամս իբր ԻԴ : Սա թէպէտ բարեբարոյ ոմն էր, այլ` ազգն Յունաց ՚ի սորա աւուրս դարձեալ սկսան բազում իրօք նեղել զՀայս եղեալս ընդ իշխանութեամբ իւրեանց, եւ միւսանգամ` բռնադատել զնոսա յընդունելութիւն ծիսից իւրեանց. յորմէ անճարացեալ բազմաց դարձան ՚ի հոռոմութիւն : Իսկ յետոյ յաղաչել ոմանց ՚ի Հայոց զկայսրն բազում բանիւք եւ տրովք, հրամայեաց իւրոցն մի ' եւս նեղել զնոսա, այլ` թողուլ ըստ հաճոյս իւրեանց. միանգամայն եւ խորհէր հպատակ իւր ունել զամենեսին զնոսա. եւ ջանայր հնարիւք իմն եւ զիշխանն Թորոս եւ զեղեալսն ընդ իշխանութեամբ նորա` հպատակեցուցանել ինքեան. այլ զայս առնել տկարանայր, քանզի ամրացուցեալ էր Թորոս յոյժ զիշխանութիւն իւր:
       ՚Ի սմին ժամանակի հիւանդացաւ արքայն Պարսից Տափար. եւ յորժամ մերձ էր ՚ի մեռանիլ, կոչեաց առ ինքն զկին իւր զթագուհին Պարսից` Գոհար խաթուն կոչեցեալ, զոր յամենայն սրտէ սիրէր, եւ ետ խողխողել զնա առաջի աչաց իւրոց. զի եւ նա ընդ նմա մեռցի. եւ կամ ըստ այլոց ասելոյ` զի մի ' յետ մեռանելոյ իւրոյ ամուսնասցի ընդ եղբօր իւրում, եւ զնա թագաւորեցուցեալ` հանցէ յիշխանութենէ զորդիս իւր, զորս ծնեալ էր յայլմէ կնոջէ: Եւ ապա մինչդեռ կենդանի էր, ետ զթագաւորութիւն Պարսից որդւոյ իւրում երիցու` որ կոչիւր Մահմուտ . եւ զկրտսեր որդին` որոյ անուն էր Մելիք, կացոյց տէր Արեւելեան կողմանց, տուեալ նմա Աթոռ բնակութեան զքաղաքն Դավրէժ, որ եւ կոչի Գանձակ Շահաստան:
       Սոյն այս Մելիք գումարեալ զօր բազում ՚ի ձեռս հաւատարիմ իշխանին իւրոյ` որ կոչիւր Խազի կամ Էլխազի որդի Արդուխայ, առաքեաց ՚ի վերայ Լատինացւոց. եկեալ նորա ՚ի սահմանս Եդեսիոյ, եւ անտի ՚ի կողմանս Քեսնոյ եւ այլոց քաղաքաց` կոխան արար եւ աւերեաց զամենայն երկիրն. այրեաց եւ զբազում տեղիս, եւ արար կոտորած մեծ, եւ վարեաց ՚ի գերութիւն անհամար ոգիս. եւ ապա կրկին եւս յարձակեալ ՚ի կողմանսն յայնոսիկ` կալաւ զերեւելի իշխանս Լատինացւոց, եւ երկաթի կապանօք տարեալ ՚ի Խարբերդ` եդ ՚ի բանտի:
       Եւ ՚ի յաջորդ ամի խաղաց սա ինքն Էլխազի երեսուն հազար զօրօք յաշխարհն Վրաց, աւերել կամելով զամենայն երկիր նոցա. եւ թագաւորն. Վրաց Դաւիթ որդի Գորգեայ որդւոյ Բագարատայ ժողովեալ զզօրս իւր` եկն ՚ի վերայ նորա զանխլաբար. եւ յանպատրաստ ժամու անկեալ ՚ի վերայ զօրաց նորա` կոտորեաց զնոսա ՚ի բերան սրոյ. եւ զմնացեալսն արար հալածական. եւ առեալ զաւար նոցա` դարձաւ ՚ի տեղի իւր:
       Զայսպիսի հարուածս լուեալ Մելիք իշխանին` լցաւ անհնարին սրտմտութեամբ, եւ վերստին ժողովեաց զօր սաստիկ եւ բազում յոյժ յոյժ` ՚ի Պարսից, ՚ի Սկիւթացւոց եւ յԱրաբացւոց, չորեք հարիւր հազար հեծելոց, եւ քսան հազար հետեւակաց. եւ ահագին զօրութեամբ իբրեւ զառիւծ մռնչելով` եմուտ յաշխարհն Վրաց առ Տփղիս քաղաքաւ` ընդ լեռան, որ կոչի Դեկոր: Տեսեալ զայն թագաւորին վրաց` գումարեաց եւ ինքն զօրս ՚ի Վրաց, յԱլանաց, եւ յայլոց մօտաւոր ազգաց, եւ սպասեալ դիպօղ ժամու` եհաս յանկարծակի յանակնկալ պահու ՚ի վերայ նոցա. եհար զնոսա չարաչար, եւ վանեաց առաջի իւր մինչեւ ՚ի սահմանս Անւոյ, եւ կոտորեաց ՚ի նոցանէ կիսով չափ, եւ աւելի եւս. նաեւ զբիւրաւորս ՚ի նոցանէ վարեաց ՚ի գերութիւն. եւ ըստ ասելոյ Ուռհայեցւոյն` որ ժամանակակիցն էր, յայնչափ բազմութենէ հազիւ քսան հազար որդիք մազապուր զերծան:
       բ. ՚Ի յաջորդ ամին դարձեալ ժողովեալ Մելիք իշխանին զօրս վաթսուն հազար` էանց կամրջով ընդ Կուր գետ, եւ յարձակեցաւ ՚ի քաղաքս եղեալս ընդ իշխանութեամբ վրաց: Զայն տեսեալ Դաւթի արքային` ել ընդդէմ նորա. եւ նախ կործանեալ զկամուրջ նորին` խաղաց զօրութեամբ ՚ի վերայ զօրաց նորա. եւ առհասարակ կոտորեաց զնոսա. յորմէ անձնապուրծ զերծեալ Մելիք իշխանին` անկաւ յՈղկան քաղաք: Այլ Դաւիթ առաւել եւս զօրացեալ` դիմեաց եւ էառ ՚ի ձեռաց նորա զքաղաքս նախնեաց իւրոց, զորս յափշտակեալ էին պարսիկք, եւ զբազում տեղիս յաշխարհէն Գուգարացւոց եւ Ուտէացւոց` յորս տիրեալ էին յառաջն թագաւորք Աղուանից, զԳագ բերդ, եւ զՏէրունականն, զՏաւուշ, զԿայեան, զԿայծոն, զԼոռի, զՏաշիր, եւ զՄահկանաբերդ:
       Զայս ամենայն լուեալ Հայոց բնակելոց յարեւելակողմն աշխարհին, եւ գիտացեալ` թէ այր բարեպաշտ է Դաւիթ, բազումք ՚ի նոցանէ ելեալ գնացին առ նա. եւ նա ետ նոցա տեղի բնակութեան. եւ շինեաց վասն նոցա զքաղաք մի անուանեալ Քոռայ կամ Քոռանայ. եւ հրաման ետ նոցա կանգնել զեկեղեցիս եւ զվանորայս` նպաստ լինելով եւ ծախուց նոցա արքունուստ. եւ բնակեցոյց զնոսա յաշխարհի անդ խաղաղութեամբ եւ յանդորրու:
       Այլ սակայն բնակիչք Շիրակ գաւառի, մանաւանդ Անւոյ քաղաքի` նեղեալ էին յոյժ յասպատակութեանց սիւթացւոց եւ այլոց ազգաց. եւ ամիրայ քաղաքին եւս` որ էր որդի մանուչէի Ապլսուար անուն` անարի ոմն լինելով, խորհէր մեկնիլ ՚ի քաղաքէ անտի. եւ եդ ՚ի մտի վաճառել զքաղաքն ամիրային կարուց` վաթսուն հազար դենարի ըստ Վարդանայ: Զայն զգացեալ հաւատացելոց` անկան ՚ի շփոթս. եւ ազդ արարին Դաւթի Վրաց արքայի զխորհուրդ Ապլսուարայ. եւ ՚ի գալ նորա` մատնեցին զքաղաքն ՚ի ձեռս նորուն. յամի 1124. ՇՀԴ. յետ կալոյ այնր ՚ի ձեռս Պարսից ամս Կ: Եւ Դաւիթ առեալ զքաղաքն` ոչ ումեք արար ինչ վնաս. այլ միայն կալաւ զամիրայն զԱպլսուար. եւ մաքրեաց զքաղաքն. եւս եւ զեկեղեցիս ՚ի հեթանոսական պաշտամանց. եւ զկաթուղիկէ եկեղեցին Հայոց, զոր մզկիթ էին արարեալ պարսիկք, նորոգեաց. եւ ետ օրհնել զայն եպիսկոպոսաց եւ քահանայից Հայոց հանդիսիւ մեծաւ. եւ կանգնեաց ՚ի գմբէթ նորա զնշան սրբոյ խաչին:
       Եւ յանձն արարեալ զքաղաքն Ապլհեթայ իշխանի ումեմն վրացւոյ, եւ որդւոյ նորա Իւանէի` այսինքն Յովհաննու, դարձաւ յաշխարհ իւր, եւ տարաւ ընդ ինքեան զԱպլսուար ամիրայն ՚ի Տփխիս: ՚Ի նմին ամի մեռաւ եւ նա ինքն Դաւիթ. եւ թագաւորեաց որդի նորա Դեմետր ՚ի մօրէ հայ: Յայնժամ բազումք ՚ի Հայոց` որք յառաջագոյն ելեալ էին յԱնի քաղաքէ, եւ ցրուեալ յայլեւայլ տեղիս, իբրեւ լուան` թէ Անի անկաւ ՚ի ձեռս վրաց, եւ կայ յանդորրու, դարձան անդրէն ՚ի նոյն, եւ բնակեցան անդ:
       գ. Իսկ երէց որդի Ապլսուարայ Փատլուն անուն յառնուլ քաղաքին ոչ էր անդ, այլ` գնացեալ էր յաշխարհն Խորասանայ. եւ յորժամ լուաւ զամենայն անցս` որք անցին ընդ Անի եւ ընդ հայր իւր, վարձեաց զօրս ՚ի Պարսից. եւ դիմեալ ՚ի սահմանս Շիրակայ ` դաշնագիր եղեւ ընդ ամենայն շրջակայ ամիրայս. եւ առեալ ՚ի նոցանէ զօր բազում` եկեալ պաշարեաց զԱնի. եւ սկսաւ մարտնչիլ ընդ նմա: Եւ թէպէտ Իւանէ որդի Ապլհեթայ բազում քաջութեամբ պատերազմեալ պահպանէր զքաղաքն, բայց քանզի պաշարումն քաղաքին երկարեցաւ իբր ամ մի, անկաւ սով ՚ի ներքս. մինչեւ հարկիլ բազմաց փախչիլ ՚ի քաղաքէ անտի: Այլ որք փախչէինն, անկանէին ՚ի ձեռս Պարսից, եւ չարաչար մահուամբ մեռանէին: Եւ այնչափ մեծ եղեւ այն աղէտ, մինչեւ *«արեամբ եւ ոսկերօք ծածկեցաւ երկիրն ». որպէս գրէ Սամուէլ անեցի, որ ՚ի նմին ժամանակի ՚ի քաղաքի անդ էր:
       Եւ եղեւ ՚ի սաստկացուցանել Պարսից զպատերազմն, եւ ՚ի դիմել ելանել ՚ի վերայ պարսպին, կին մի ՚ի Հայոց անտի այծեամն անուն ՚ի վերուստ սկսաւ այրական սրտիւ պատերազմիլ. եւ զբազմութիւն նոցա քարամբք միայն հալածականս առնել. եւ ընկալեալ յանձն զբազում խոցուածս ՚ի նետից նոցա` զորս արտաքուստ արձակէին, որովք եւ չարաչար վիրաւորէին զնա, ոչ միայն չգրէր ինչ, այլեւ հանեալ զնետսն ՚ի մարմնոյ իւրմէ` նովիմբք հարկանէր զնոսա, եւ տագնապ մեծ հասուցանէր նոցա. մինչեւ զարմացուցանել զամենեսին:
       Արդ` իբրեւ յերկուց կողմանց եւս վտանգեցան, եւ ձանձրացան ՚ի պատերազմելոյ, պատգամ յղեաց Փատլուն առ Ապլհէթ եւ առ մեծամեծս Անւոյ, եւ ասէ. եթէ տայք զքաղաքդ ՚ի ձեռս իմ `, ոչ ումեք ՚ի ձէնջ հասուցից չար, այլ` պահեցից զդա խաղաղութեամբ իբրեւ զիմ հայրենի ժառանգութիւն: Եւ նոցա եդեալ պայման ժամու` վաղվաղակի առաքեցին եւ ազդ արարին Դեմետրեայ արքայի որդւոյ Դաւթի, տեսանել` թէ զի՞նչ կամիցի նա. եւ նորա գիտացեալ` թէ չէ ' հնար հանգիստ գտանել քաղաքին այնմիկ յարշաւանաց թշնամեացն, լաւ համարեցաւ տալ զայն ՚ի ձեռս Փատլունայ. վասն որոյ հրաման ետ հաշտութիւն խօսիլ ընդ նմա, եւ յանձն առնել նմա զքաղաքն` այսու պայմանաւ, զի ցորչափ ինքն կենդանի է, յիւր անուն մնասցէ քաղաքն. եւ կացցէ եւս նշան խաչին ՚ի գագաթան կաթուղիկէ եկեղեցւոյն:
       Հաւանեալ ընդ այն Փատլունայ, եւ տուեալ երդումն` եմուտ խաղաղութեամբ ՚ի ներքս. եւ ըստ խոստման իւրում բնաւ չարար ումեք ինչ վնաս, այլ` յաւէտ ամենայնիւ փոյթ տարեալ ջանացաւ յանդորրու պահել զբնակիչս. եւ քաջութեամբ հնազանդեցոյց զամենեսին` որք էին ՚ի սահմանսն յայնոսիկ . էառ եւ զԴուին քաղաք. եւ մեծացաւ անուն նորա: *«՚Ի սորա իշխանութեան թէպէտ եւ խաղաղանայր երկիրս ՚ի սովորական հինից (ասէ Սամուէլ երէց Անեցի ), այլ յաղագս վերոյ գրեալ նեղութեանց եւ վասն նախնի հարկապահանջ յափշտակութեանց` եկն եհաս ՚ի վերայ մեր աղքատութիւն եւ տառապանք անհնարին, որ յառաջագոյն ժամանակօք ունէր զաշխարհս Հայոց. եւ աստանօր յաւելաւ յաճախապէս մի ըստ միոյ մինչեւ յաւուրս յայսոսիկ` յորում եմքս□ եւ պակասեցան յունայնութեան աւուրք մեր»:
       դ. Իբրեւ նստաւ Փատլուն ՚ի քաղաքի անդ Անւոյ զժամանակ ինչ, տեսեալ զպայծառութիւն ուխտին եկեղեցւոյ եւ զհանդէս տօնախմբութեանց` զօր առնէին հայք, հարաւ սիրտ նորա ՚ի նախանձ` եւ առաւել եւս յագահութիւն վասն յինքն կորզելոյ զզարդս սուրբ սպասուց. վասն որոյ եւ հնարս խնդրէր արկանել ինչ յանցանս ՚ի վերայ եկեղեցականաց, եւ այնպէս կատարել զկամս իւր: Եւ էր յայն աւուրս փակակալ կաթուղիկէին Անւոյ` երէց մի սրբակրօն եւ առաքինի` Գրիգոր անուն աշակերտ սարկաւագ վարդապետի. դէպ եղեւ սմա գնալ յուխտ հանդերձ ուղեկցաւ միով ՚ի Խոր Վիրապն` որ յԱրտաշատ. եւ ապա կամեցաւ հանդիպիլ եւ ՚ի Դուին քաղաք. եւ ՚ի մերձենալ նորա անդր` ետես բազմութիւն բանակի այլազգեաց, եւ երկեաւ: Եւ զի էր նորա սովորութիւն ստէպ ասել զայս բան. *«Օրհնեալ է Քրիստոս Աստուած` Որդին Աստուծոյ », ասէ ցնա ուղեկիցն իւր իբր ընդ կատակս. ահա տեղի օրհնելոյ զՔրիստոս. զի յորժամ ասէ առանձինն էաք` մանաւանդ ՚ի քաղաքի քում` համարձակ բարբառէիր զայն բան օրհնութեան. արդ` թէ կարես, եւ աստ ասա ' զնոյն յանդիման թշնամեաց: Մեծաձայն աղաղակեաց յայնժամ Գրիգոր եւ ասէ. *«Օրհնեալ է Քրիստոս Աստուած Որդին Աստուծոյ »: Զայն լուեալ զօրացն այլազգեաց` բարկացան յոյժ. եւ կալեալ գան հարին զնա. եւ իմացեալ` եթէ անեցի է, կապեցին զնա ՚ի շղթայս եւ յղեցին առ Փատլուն ամիրայն Անւոյ, յաճախելով զայլեւայլ չարախօսութիւնս զնմանէ, որպէս թէ հայհոյեալ իցէ զնոսա, եւ այլն:
       Ուրախ եղեւ ընդ այս Փատլուն, զի այսու առթիւ իբր սուտ պատճառանօք առցէ ՚ի Գրիգորէ ինչ ինչ ՚ի զարդուց եկեղեցւոյ. էարկ զնա ՚ի բանտ խաւարչտին. եւ ետ բերել առ ինքն զբանալիս կաթուղիկէին, եւ կախեաց ՚ի սենեկի իւրում. եւ ստիպէր զԳրիգոր` զի խոստասցի կատարել զկամս իւր. ապա թէ ոչ ասէ ` չելանես երբէք ՚ի բանտէ, եւ ես բռնի առնում զոր կամիմն. իսկ նա ոչ եդ ունկն բանից նորա. այլ դիմեաց առ Աստուած անդադար աղօթիւք: Եւ ՚ի նմին գիշերի անկան արհաիւրք ՚ի վերայ Փատլունայ. եւ թուէր նմա տեսանել արս հրակերպս, որք չարաչար հարուածովք խոշտանգեալ խոցոտէին զնա: Ահաբեկեալ նորա ՚ի տեսլենէ անտի` անկաւ ՚ի ծանր խօթութիւն. նմին իրի փութացաւ հանել զԳրիգոր ՚ի բանտէ, եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ աղաչել զտէր` զի զերծցի ՚ի պատուհասէն. եւ այնպէս հազիւ ուրեմն ստացեալ անդրէն զառողջութիւն` ոչ յաւել ինչ առնել վնաս եկեղեցւոյն:
       Եւ էր Փատլունայ ամիրային հանի` կին քրիստոնեայ, որում անուն էր Կատայ կամ Կատարինէ` ՚ի զարմէ թագաւորացն Հայոց Բագրատունեաց. որ առաւել համարձակութեամբ աղաչէր եւ խրատէր զնա ինքն զՓատլուն զթոռն իւր` խնամ տանիլ ՚ի վերայ քրիստոնէից: Էին եւ այլ եղբարք Փատլունայ. յորոց զկրտսերագոյնն` որ էր պատանի առոյգ` կրթէր հանապազ կատայ հանի նորա ՚ի վարս զգաստութեան, եւ առաջի դնէր նմա զերկիւղն Աստուծոյ եւ զճշմարտութիւն քրիստոնէական հաւատոց: Եւ ՚ի ծագել աստուածային լուսոյ ՚ի սիրտ պատանւոյն, բորբոքեցաւ հոգի նորա ՚ի սէրն Քրիստոսի. վասն որոյ եւ ըստ խրատու հանւոյ իւրոյ հնարիւք իմն մեկնեալ յԱնի քաղաքէ` չոքաւ ՚ի լեառն սրբոյն Գրիգորի, այն է Սեպուհ լեառն ՚ի Դարանաղեաց գաւառի. եւ յարեցաւ ՚ի միայնակեացս. եւ ընկալեալ զկնիք սուրբ մկրտութեան` կրօնաւորեցաւ անդէն մեծաւ ճգնութեամբ` առանձնացել ՚ի խրճթի միում զամս հնգետասան. ուր եւ ՚ի հսկել նորա տքնութեամբ յաղօթս գիշերայինս` տեսանէին մօտակայք լոյս պայծառ ցոլացեալ ընդ երդս խցկանն: Եւ եղեւ զկնի ժամանակաց գալ նմա յաշխարհն Կիւլիկիոյ ՚ի Դրազարկ վանս. եւ անդ վճարեալ զկեանս` փոխեցաւ առ Քրիստոս. այլ թէ զի'նչ անուն էր երանելւոյս, չունիմք ՚ի գրոց:
       Ընդ այն աւուրս ՚ի լինել գետնաշարժութեան մեծի ՚ի քաղաքն Անւոյ ՚ի ԺԵ. ամսեանն մարերի` յաւուր հինգշաբաթօջ, կործանեցաւ հոյակապ եկեղեցին, որ կոչիւր Ամենափրկիչ. ա'յլ էր ՚ի սմանէ եւ եկեղեցին Սուրբ Փրկիչ կամ Ամենափրկիչ ասացեալ յաւանն Երազգաւորս, զոր շինեալ էր Սմբատ արքայ նահատակ: Եւ ՚ի յաջորդ ամի մեռաւ Փատլուն ամիրայն Անւոյ ՚ի պատերազմի` յետ տիրելոյ ամս եօթն. եւ տիրեաց քաղաքին եղբայր նորա Մահմուտ: Այլ իբր չորս ամօք յառաջ քան զայս մեռաւ արքայն Պարսից Մահմուտ` որդի Տափարայ` կացեալ ՚ի թագաւորութեան ամս Ժ. եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա եղբայր նորին Մելիք, այն` որ նստէր ՚ի Դավրէժ քաղաք իբրեւ իշխան Արեւելեայց:
       ե. ՚Ի ժամանակս. թագաւորութեան սորա երեւելի էր յաշխարհին Հայոց Վիգէն հայ իշխան` որդի Ճորտուանէլայ որդւոյ քաջին Թոռնկայ Մամիկոնէի. զորմէ տե'ս. գիրք դ. գլուխ 40, 44 եւ 49: Եւ էր Վիգէն այր հզօր եւ յաջողաձեռն, եւ տիրէր ՚ի վերայ երկրին Սասնոյ եւ կողմանց ինչ Վասպուրականի. եւ պահէր քաջութեամբ զսահմանս իւր եւ զվանորայս աշխարհին յարշաւանաց թշնամեաց: Իսկ ամիրայ ոմն Միրան անուն որդի Իբրահիմայ եւ թոռն Սուքմանայ` զայսու ժամանակաւ յարձակեալ ՚ի Մեծն Հայս` զօրացաւ ՚ի վերայ երկոտասան քաղաքաց, առեալ զԽլաթ, զԱրճէշ, զՄանազկերտ, զՄուշ եւ զՏողատափ եւ զայլս. եւ օր քան զօր յաղթօղ գտեալ ՚ի վերայ այլոց ամիրայից` կոչեցաւ յայլազգեաց Շահարմէն կամ Շահիարմէն, այսինքն է` թագաւոր Հայոց . եւ նստէր ինքն ՚ի Մանազկերտ քաղաք արքայական փառօք. եւ գութ ունէր ՚ի վերայ ազգին: Այլ ՚ի բանսարկութենէ ոմանց թշնամացաւ սա ընդ քաջին Վիգենայ իշխանին Սասնոյ. եւ յարձակեալ զօրօք ՚ի վերայ քանի մի աւանից նորա` բռնացաւ ՚ի նոսին. եւ եկեալ նստաւ աւուրս ինչ ՚ի գիւղ մի ՚ի Սասունս: Զայն լուեալ Վիգենայ` էառ ընդ իւր վաղվաղակի արս կորովիս, թէպէտ եւ թուով սակաւս. եւ հասեալ գիշերայն պաշարեաց զտունն` յորում կայր ամիրայն Շահարմէն : ՚Ի նմին պահու նստեալ էր նա հանդերձ իշխանօք իւրովք ՚ի խնջոյս խրախութեան. եւ մի ոմն ՚ի նոցանէ զուրաթացեալ` մեծաբանս գոչէր. ա'յ Վիգէն ու՞ր ես: Իբրեւ էառ զայն ձայն Վիգէն` որ նստէր արտաքոյ, յարուցեալ ետ պատասխանի ընդ երգն, եւ ասէ. կա'մ աւասիկ աստ շնորհոքն Աստուծոյ: Սարսեցան ընդ այս բազմականքն` եւ նա ինքն ամիրայն գլխովին. զի ոչ գիտէին թէ նա անդր եկեալ հասեալ իցէ. իսկ Վիգէն առ ետեղ խրախոյս տուեալ արանց իւրոց, եւ խորտակեալ զդուրսն` յարձակեցաւ ՚ի ներքս եւ կալեալ կապեալ զամիրայն, եւ տարաւ յամուրս իւր. այլ զկնի աւուրց ինչ խնայեալ ՚ի նա` էառ միայն ՚ի նմանէ զաւանսն, զորս յափշտակեալ էր նորա, եւ արձակեաց խաղաղութեամբ. եւ հաստեցաւ յայնմ հետէ սէր մեծ ՚ի միջի նոցա:
       Յարձակեցաւ յայն աւուրս ՚ի վերայ սորին Շահարմենայ ամիրայի մեծ զօրավարն Պարսից, որ կոչիւր Ելտկուզ` այր ահարկու եւ հզօր, եւ ամիրայն նիզակակից իւր առեալ զքաջն Վիգէն` պատահեցաւ Ելտկուզայ. եւ հարեալ զզօրս նորա չարաչար` յետս դարձոյց ամօթով. մինչեւ հարկեցաւ զօրավարն հաստատել զհաշտութիւն ընդ Շահարմենայ եւ ընդ Վիգենայ: Եւ ինքն Վիգէն առաւել եւս զօրացեալ եւ ծաղկեալ բարեպաշտութեամբ` եկաց մինչեւ ՚ի խոր ծերութիւն, կալեալ զտէրութիւն երկրի իւրոյ ամս վաթսուն:
       ՚Ի սմին ժամանակի անկաւ սով ՚ի Միջագետս. եւ քահանայ ոմն Աւետ անուն հայ ազգաւ բարձեալ ցորեան ՚ի վերայ իշոց` տանէր աղալ յաղորիսն. եւ ՚ի տեսութենէ կարօտելոցն աղէխարշեալ` բաշխեաց նոցա զամենայն. եւ զէշսն եւս վաճառեալ` նոյնպէս արար. եւ իսպառ աղքատացեալ վասն Քրիստոսի` ոչ եւս դարձաւ ՚ի տուն իւր. այլ` զգեցեալ արծեայս` սկսաւ շրջիլ քարոզութեամբ ընդ քաղաքս եւ ընդ գիւղս. եւ ետ նմա տէր շնորհս նշանաց. որովք բազումք զղջացեալ դառնային ՚ի չարեաց. եւ համբաւեցաւ անուն նորա. եւ նա փախչելով ՚ի համբաւոյ` գնաց ՚ի Մանազկերտ. այլ անդ եւս պատուեցաւ ոչ միայն ՚ի քրիստոնէից, այլեւ ՚ի շահարմենայ : Սկսաւ նա քարոզել եւ անդ. եւ զի յայտնի յանդիմանէր զխառնակեցիկ քահանայսն, չարախօս եղեն զնմանէ առ Շահարմէնն, թէ լրտես է Յունաց թագաւորի. եւ ետուն քարկոծել զերանելին. թէպէտ եւ յետոյ զղջացան յոյժ, եւ պատուեցին զոսկերս նորա. զի երեւեցաւ լոյս ՚ի վերայ մարմնոյ սրբոյն մինչեւ ցերիս աւուրս:
       Ընդ այն ժամանակս իշխան ոմն Մահմուտ անուն որդի ամիր Խազեայ եւ թոռն Դանիշմանայ Ուրացողի` դիմեալ զօրօք բազմօք յերկիրն Մարաշայ յաւուրս կթոց, եկն ՚ի վերայ քաղաքին Քեսնոյ, որ անկեալ էր ՚ի ձեռս Լատինացւոց, եւ ապականեաց զամենայն շրջակայ տեղիս. եւ այրեաց զբազում վանորայս Հայոց ՚ի Սեաւ լերին. ընդ որս եւ զվանքն Կարմիր կոչեցեալ, ուր թաղեալ կայր մարմին Գրիգորի վկայասիրի եւ Գող Վասլի իշխանին: Յետ պաշարելոյ Մահմատայ զՔեսուն զաւուրս վեց, համբաւ հասեալ առ նա` թէ գայ յօգնութիւն քաղաքին Յովհաննէս կայսրն Յունաց ՚ի խնդրոյ Լատինացւոց, մեկնեցաւ անտի, եւ գնաց յաշխարհ իւր:
       Այլ որդի սորա Ալիբաս նահատակեաց զբազումս յազգէն Հայոց ՚ի Սեբաստիա. էր անդ յառաջն իշխանաւոր ոմն` ՚ի Հայոց Դաւիթ անուն, եւ ունէր սա զհինգ որդիս. որոց անուանք էին, Արեւ, Գոհարինէ, Ռատիոս, Ծամիդէս, եւ Տունկի. եւ եղեւ ՚ի յարձակիլ սկիւթացւոց ՚ի Սեբաստիա` գերեցաւ Դաւիթ հանդերձ երէց որդւովն` որ կոչիւր Արեւ. եւ ինքն ուրացաւ զհաւատս Քրիստոսի: Բայց կին նորա բարեպաշտ մնաց հաստատուն ՚ի հաւատս. եւ սնոյց զչորեսին որդիս իւր ՚ի վարս Աստուածպաշտութեան. որոց ՚ի չափ հասեալ` երեք ՚ի նոցանէ կարգեցան ՚ի զինուորութիւն ամիրային Ալիբասայ վասն քաջութեան իւրեանց. իսկ Ռատիոս կրօնաւորեցաւ ՚ի վանս Սուրբ Նշանին: Այլ յետոյ չարախօս լեալ ոմանց զչորեցունց եղբարց միանգամայն` ածին առաջի ամիրային. եւ նա յետ բազում բանիւք հրապուրելոյ զնոսա ուրանալ զհաւատսն, իբրեւ ետես` թէ ոչ առնուն նոքա յանձն, բազմադիմի դառն տանջանօք ետ չարչարել զնոսա. եւ հուսկ յետոյ հատին զգլուխս նոցա. զորս ամփոփեալ քրիստոնէից թաղեցին ՚ի մարգ ճախին մերձ ՚ի ճանապարհն քառակուսի ասացեալ. եւ կարգեցին ՚ի Սեբաստիա տօն վասն նոցա ՚ի ԻԲ. հրոտից ամսեան, անուանեալ տօն Գոհարինեանց. ըստ որում մեծն ՚ի նոցանէ կոչիւր Գոհարինէ: Զսոցանէ մա'րթ է տեսանել յընդարձակ վկայաբանութեան սոցա Յայսմաւուրս ՚ի յուլիսի. 28: