Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ աւուրսն ընդ այնոսիկ հարկ եղեւ կայսեր Կիռ Մանուէլի դիմել զօրօք բազմօք ՚ի վերայ սկիւթացւոց, որք բռնացեալ էին ՚ի սահմանս Յունաց. եւ եկեալ յԱնարզաբա` նստաւ անդ. եւ ՚ի չուել իւրում անտի` կոչեաց իւր նիզակակից զԹորոս իշխանն Հայոց, զորոյ զչափ առեալ էր արութեանն: Եւ իբրեւ ժամ եղեւ մարտ դնել ընդ այլազգիս, եցոյց Թորոս իշխան ՚ի պատերազմի անդ մեծամեծ գործս քաջութեան, մինչեւ հիացուցեալ զկայսրն եւ զամենայն զօրս նորա:
       Ապա ՚ի դառնալ կայսեր անդրէն յերկիր Կիւլիկիոյ, մինչդեռ բանակեալ էին զօրք նորա ՚ի դաշտին Անարզաբայ հանդերձ Թորոսիւ, զգացեալ Թորոսի` թէ յոյնք դաւաճանութիւն խորհին վասն իւր, ել ՚ի գիշերի ՚ի բանակէ անտի զանխլաբար, եւ գնաց ՚ի քաղաք իւր ՚ի Վահկա: Եւ յորժամ կայսրն եւս մեկնեցաւ ՚ի կողմանց անտի, ստուգեալ Թորոսի զդաւաճանութիւնսն Յունաց` վերստին դարձաւ ընդդէմ նոցա ՚ի թշնամութիւն. եւ յարձակեալ ՚ի վերայ Անարզաբայ` էառ զայն ՚ի ձեռաց Յունաց. եւ ապա դիմեալ ՚ի Մամեստիա ` էառ եւ զայն, եւ զամենայն աւանս նորա շուրջանակի:
       Իսկ դուքս Տարսոն քաղաքի` յոյն իշխան, որ միանգամայն եւ կողմնապահ կացուցեալ էր, վաղվաղակի գրեաց եւ ազդ արար կայսեր զգործսն Թորոսի. եւ կայսրն հրամայեաց Անդրոնիկոսի իւրում զօրավարի ` ելանել դարձեալ զօրօք ՚ի վերայ Թորոսի. եւ ՚ի խաղալ նորա անդր յաշխարհն Կիւլիկիոյ` կոչեաց յօգնութիւն եւ զՕշին զհաց իշխանն` զթոռն Օշնի առաջնոյ զտէրն Լամբրոն քաղաքի (այն է հայր Ներսեսի Լամբրոնացւոյ ). կոչեաց եւ զՆաթանիլեանս զբնակեալսն յԱսկուռաս . զի սոքա թէպէտեւ ազգաւ հայք էին, բայց թշնամի եւս. եւ կային ընդ զինուորութեամբ կայսեր. եւ յունական ծիսիւ վարէին: Արդ` եկեալ սոցա բազմութեամբ ՚ի վերայ քաղաքին Մամեստիոյ` ուր նստէր յայնժամ իշխանն Թորոս, շուրջ պաշարեցին զայն, եւ սկսան մարտնչիլ ընդ նմա:
       Իսկ Թորոս իշխանն հանդարտեաց աւուրս ինչ, եւ ոչ տայր պատերազմ ընդ նոսա, եւ սպասէր դիպօղ առթի. գտեալ ապա ժամ պատեհ ՚ի գիշերի միում` յորում տեղայր յորդ անձրեւ, բացեալ յանկարծակի զամենայն դրունս քաղաքին` դիմեաց բազմութեամբ իւրոց արանց ՚ի վերայ Յունաց, եւ կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ ՚ի բերան սրոյ. եւ զահ իւր արկեալ զամենեքումբք` ձերբակալ արար զնոսա հանդերձ իշխանօք նոցին. յորոց քանի մի արամբք մազապուրծ զերծաւ Անդրոնիկոս: Եւ ապա ըստ առաջնումն օրինակի վաճառեաց Թորոս զգերեալ իշխանսն Յունաց ընդ բազում գանձուց ոսկւոյ. իսկ զզօրսն Նաթանիլեանց, ընդ որս եւ զզօրս Հայոց եկեալս ընդ Օշնի` արձակեաց անվնաս ՚ի տեղիս իւրեանց. այլ զնոյն ինքն զՕշին զիշխանն Լամբրոնի հանգոյն յոյն իշխանաց վաճառեաց ծանր գնոյ, կամելով նախատինս տալ նմա, եւ ցուցանել` թէ չէր արժան նմա ընդդէմ ազգին իւրոյ պատերազմիլ:
       Առաքեցաւ դարձեալ Անդրոնիկոս ՚ի վերայ Թորոսի, եւ բազում անգամ մարտեաւ ընդ նմա . բայց յամի յետնեալ գտաւ. որպէս գրէ Նիկետաս յոյն պատմիչ: Եւ յետոյ դարձ արարեալ ՚ի Կոստանդինուպօլիս` ապստամբեցաւ ՚ի կայսերէ, եւ ամս բազումս վաստակեցոյց զնա: Եւ կայսրն առաքեաց ՚ի Կիւլիկիա ՚ի տեղի Անդրոնիկեայ զԿոստանդին Կալամանոս. որ եւ պատերազմեալ ընդ Թորոսի` պարտեցաւ ՚ի նմանէ, եւ ձերբակալ եղեւ. եւ կայսրն բազում գանձիւք գնեաց զնա ՚ի Թորոսէ, ըստ գրելոյ նորին Նիկետասայ: Զօրացեալ ապա Թորոսի յոյժ յոյժ` դիմեաց ՚ի վերայ Տարսոնի. եւ էառ զայն ՚ի ձեռաց Յունաց. եւ անտի խաղացեալ յարեւմտեան կողմն Կիւլիկիոյ` տիրեաց մինչեւ յաշխարհն Սաւրիա` որ եւ ասի Իսաւրիա, եւ անդր եւս. տիրեաց եւ ծովեզերեայց Կիւլիկիոյ. եւ սասանեցոյց զամենայն զօրութիւնս Յունաց, եւ ափշեցոյց զազգն լատինացւոց:
       բ. Իսկ Մանուէլ կայսր լուեալ զայսոսիկ գործս Թորոսի` տրտմէր եւ վարանէր, եւ պատերազմիլ ընդ նմա վերստին զանգիտէր. զի յոլովակի առեալ էր զփորձ քաջութեան նորա: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի Մաղսուտ ամիրայն Իկոնիոյ յանձն արարեալ էր զիշխանութիւն իւր որդւոյ իւրում զլիճ ասլանայ, առաքեաց առ նա Մանուէլ գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ յորդորեաց զնա յարձակիլ ՚ի վերայ Թորոսի, եւ աւերել զերկիր նորա: Իսկ զլիճ Ասլան թէպէտեւ զառաջինն ոչ էառ յանձն` պատճառելով զերդումնն, զոր արարեալ էր հօր նորա ընդ Թորոսի, բայց ետոյ ՚ի բազում աղաչանաց եւ ՚ի պատարագաց կայսերն ստիպեալ` ժողովեաց զբազմութիւն զօրաց իւրոց, եւ էջ յերկիրն Կիւլիկիոյ: Եւ եկեալ ՚ի դաշտն Անարզաբայ` պաշարեաց զամրոցն կոչեցեալ Թի կամ Թիլ Համտնոյ. եւ մարտ սաստիկ եդեալ ընդ նմա` ոչինչ կարաց առնել:
       Ընդ այս սրտմտեալ որդի Ղլիճ Ասլանայ Եաղուպ անուն` պատանի հզօր, էառ ընդ իւր երեք հազար այր հրամանաւ հօր իւրոյ. եւ գնաց յայլ կողմանս երկրին Թորոսի` ասպատակել զաշխարհն: Եւ քանզի յայնմ ժամանակի եղբայր Թորոսի Ստեփանէ շրջէր զօրօք յայնոսիկ կողմանս, պատահեալ նորա անդէն` հարաւ ՚ի դիմի, եւ կոտորեաց զնոսա զամենեսին, եւ սպան եւս զԵաղուպ` հարեալ զնա ընդ լեարդն նիզակաւ, օգնութիւն գտանելով միանգամայն եւ յազգէն լատինացւոց: Լուեալ զհամբաւ այսր հարուածոյ զօրաց ամիրային` որք պաշարեալ էին զամրոցն Թի, զարհուրեցան եւ ափշեցան. խորհեցան կրկին պատերազմիլ ընդ ամրոցին սաստկութեամբ քան զառաջինն առ ՚ի խնդրելոյ զվրէժ մահուն Եաղուպայ. բայց ոչ յաջողեցաւ նոցա այն. քանզի անկաւ հիւանդութիւն ժանտախտի ՚ի բանակ նոցա. այլեւ զեղան անդ բազմութիւնք մժեխաց եւ պիծակաց. եկն եւ ցաւ ինչ ՚ի վերայ երիվարաց նոցա, զոր կոչէին նոքա տապախ. եւ մեռան բազումք ՚ի նոցանէ: Եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ արհաւիրք մեծ անկան ՚ի վերայ նոցա. եւ սկսան առհասարակ ՚ի փախուստ դառնալ. եւ ՚ի խուճապիլ իւրեանց տագնապաւ` մոլորեալք յուղիղ ճանապարհէ` անկան ՚ի մացառուտ ձորս. եւ հատեալ ընդ դժնեայ վայրս` գնացին ահաբեկ յաշխարհ իւրեանց:
       Իսկ Թորոս իշխանն ՚ի պաշարիլ ամրոցին Թիոյ` ոչ էր անդ, այլ` ՚ի քաղաքն Վահկայ. եւ վստահացեալ յամրութիւն բերդին Թիոյ` անկասկած կայր զնմանէ. եւ փոխանակ յարձակելոյ անդր` խաղաց զօրօք իւրովք յաշխարհն Ղլիճ Ասլանայ. եւ ասպատակ սփռեալ ՚ի զանազան կողմանս երկրին` յաւարի էառ զբազում տեղիս: Եւ ՚ի դառնալ իւրում յետս բազում աւարաւ եւ գերութեամբ, իբրեւ եհաս ՚ի դաշտն Անարզաբայ, տեսեալ զպարտիլ զօրաց թշնամեացն, եւ զցրուիլ նոցա անտի, ուրախ եղեւ յոյժ, եւ գոհացաւ Աստուծոյ:
       Իսկ Ղլիճ Ասլանայ եկեալ յաշխարհ իւր, եւ տեսեալ զաւերութիւն նորին` որ լեալ էր յարշաւանացն Թորոսի, վառեցաւ եւ բորբոքեցաւ բարկութեամբ իբրեւ զբոց հրոյ . եւ կրկին զօրաժողով լեալ ՚ի յաջորդ ամի անդ` միւսանգամ յարձակեցաւ յաշխարհն Կիւլիկիոյ. եւ խորհէր եղծանել զամենայն տեղիս իշխանութեանն Թորոսի: Զայն իբրեւ լուաւ Թորոս, կալաւ զամենայն անցս ճանապարհաց. եւ անկեալ յանկարծ ՚ի վերայ զօրաց նորա ` եհար զնոսա ՚ի հարուածս սաստիկս եւ ահագինս. եւ զմնացեալս ՚ի նոցանէ արարեալ հալածական` դարձաւ ՚ի քաղաք իւր ՚ի Վահկա: Զիջեալ յայնժամ Ղլիճ Ասլանայ` հաշտութիւն խօսեցաւ ընդ Թորոսի, եւ եկաց խաղաղութեամբ ընդ նմա:
       գ. Իբրեւ այս գործք այսպէս վճարեցան, եղբայրն Թորոսի Ստեփանէ ըստ գրգռելոյ ոմանց որոշեաց զանձն եւ մեկնեցաւ յիշխանութենէ նորա. եւ ինքնագլուխ լեալ` ժողովեաց առ ինքն արս սրիկայս. եւ դիմեաց նոքօք ՚ի Սեաւ լեառն, որ յայնմ ժամանակի անկեալ էր ընդ իշխանութեամբ սկիւթացւոց. եւ տիրեաց այնմ. եւ անտի յարձակեալ ՚ի կողմանս Մարաշոյ` էառ եւ զայն եւ զամենայն սահմանս նորա. եւ ՚ի բազում տեղիս բազում տագնապ հասոյց Սկիւթացւոց եւ Յունաց: Իսկ բնակիչք քաղաքին Քեսնոյ եւ Պեհեսնոյ նեղեալ յոյժ ՚ի սկիւթացի քաղաքապետաց, եւ լուեալ զքաջութենէ գործոց Ստեփանեայ` ազդ արարին նմա գալ եւ առնուլ զքաղաքսն զայնոսիկ, եւ ազատել զինքեանս. եւ նորա դիմեալ ՚ի վերայ նոցա` ոչինչ կարաց առնել:
       ՚Ի դառնալ նորա ՚ի կողմանց անտի անզգուշութեամբ, դարան գործեալ նմա Յունաց ՚ի ճանապարհի` յանկարծուստ դիմեցին եւ կալան զնա. եւ կապեալ ձեռս ՚ի յետս` արկին կենդանւոյն յեռանդեան կատսայ. եւ չարաչար մահուամբ սպանին զնա` ըստ պաատմելոյ Գրիգորի երիցու ժամանակակցի եւ Վահրամայ. յորս յաւելու Կիրակոս, թէ սպանօղն էր Անդրոնիկոս զօրավարն Յունաց, ո'չ այն` որ զառաջինն վանեցաւ ՚ի Թորոսէ, այլ` այլ զօրավար, որ կոչիւր Անդրոնիկոս Եւփերպէն: Իսկ ոմանք ՚ի Հայոց առեալ զմարմինն Ստեփանեայ` թաղեցին ՚ի վանսն, որ կոչիւր Արքայ Կաղին: Եւ մնացին նորա երկու որդիք. անուն անդրանկանն Ռուբէն, եւ կրտսերոյն Լեւոն, որ եւ յետ ժամանակաց թագաւորեաց ՚ի Կիւլիկիա:
       Լուեալ Թորոսի եւ եղբօր նորա Մլեհի զմահ եղբօր իւրեանց Ստեփանեայ ` սուգ առին ՚ի վերայ նորա. եւ վառեցան ՚ի վրէժխնդրութիւն մահու նորին. եւ հետամուտ էին գտանել զԱնդրոնիկոս Եւփերպէն. որովհետեւ` որպէս գրէ եւ Յովհաննէս Սիննամոս յոյն պատմիչ. Ե. 13. զնա համարէին սպանօղ եղբօր իւրեանց. եւ յարձակեալ ՚ի տեղիս տեղիս աշխարհին Յունաց` գործեցին բազում նախճիրս, եւ աւերեցին զբազում աւանս եւ զգիւղս: Եւ ապա կալեալ զնաւս զբազումս ՚ի Յունաց` անցին ՚ի Կիպրոս. եւ անդէն ասպատակ սփռեալ` տիրեցին բազում տեղեաց. եւ կալեալ զյոյնս` հատին բազմաց ՚ի նոցանէ զունչս եւ զականջս. որոց եւ զոմանս առաքեցին ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ դարձան յերկիր իւրեանց ՚ի Կիւլիկիա:
       դ. Զայս ամենայն լուեալ կայսեր Կիռ Մանուէլի, եւ աչօք իսկ տեսեալ զընչատսն` տխրեցաւ յոյժ . եւ առաքեաց ՚ի վերայ Թորոսի զՄիքայէլ վրնազ զօրավար բազմութեամբ զօրաց. որոց ընդդէմ ելեալ Մլեհայ ՚ի կողմանս Իսաւրիոյ` վանեաց զնոսա: Դարձեալ առաքեաց կայսրն եւ զայլ զօրս ՚ի ձեռն Անդրոնիկեայ Եւփերպենայ: Զայն իմացեալ Թորոսի եւ Մլեհայ` զայրագին ելին ընդ առաջ նորա խնդրել ՚ի նմանէ զվրէժ եղբօր իւրեանց. եւ պատահեալ նմա քաջ արամբք` հարին եւ կոտորեցին ՚ի զօրաց անտի Յունաց արս իբր տասն հազար. եւ ՚ի նեղ արկեալ վտանգեցին յոյժ զԱնդրոնիկէ. մինչեւ անճարացեալ նորա` միջնորդ կալաւ զԲաղտին թագաւորն Երուսաղէմի. այլ եւ յաւել տալ Թորոսի բազում գանձս ոսկւոյ. եւ երդմամբ հաստատեաց, թէ ես չէի սպանօղ Ստեփանեայ եղբօր ձերոյ: Եւ այսպէս հանդարտեցոյց զԹորոս եւ զՄլեհ:
       Իսկ կայսրն Մանուէլ լուեալ զայս ամենայն` առաքեաց զայլ ոմն զօրավար ընդդէմ Հայոց` վանել զնոսա, եւ հանել յԻսաւրիոյ. բայց եւ նա պարտեալ ՚ի Մլեհայ` դարձաւ յետս. եւ որպէս գրէ Սիննամոս. Ղ. 11. կասկածելի եղեն այնուհետեւ իրք Իսաւրիոյ. եւ բազում զօրագլուխք ասէ եւ իշխանք փոփոխեալ` ոչինչ կարացին վճարել: Ապա յանհնարինս մտեալ կայսերն` խորհեցաւ ինքնին դիմել ՚ի վերայ Թորոսի եւ Մլեհի. եւ քանզի պատրաստեալ եւս էր նա գնալ ՚ի վերայ այլազգեաց յԱրեւելս, դէմ եդեալ խաղաց նախ յերկիրն Թորոսի, համբաւ հանեալ` թէ ոչ գնայ ՚ի վերայ նորա, այլ ՚ի վերայ այլազգեաց` ճանապարհ առնելով ընդ Կիւլիկիա: Յայն արշաւանսն կայսեր Մլեհ եղբայր Թորոսի վտարանջեալ ՚ի նմանէ` ապստամբեցոյց զբազում իշխանս Հայոց, եւ ինքն անկաւ յայլազգիս. զի էր այր խրոխտ եւ անհանդարտ. եւ եկաց դեգերեալ առ ժամանակ մի ՚ի Բերիա` ունելով բարեկամութիւն ընդ Նուրիտինայ ամիրայի քաղաքին` որդւոյ Զանգեայ:
       Իսկ կայսրն խորհելով յանկարծ հասանել ՚ի վերայ Թորոսի` հրաման առաքեաց առ Ալէքս Կասիանոս իշխանն Սելեւկիոյ` գումարել զօր ՚ի բնակչաց տեղւոյն, եւ ՚ի պատրաստի կալ. եւ ինքն առեալ զընտիրս եւ զյաջողակս ՚ի զօրաց իւրոց` դիմեաց անդր ՚ի Սելեւկիա. եւ զօրացն մնացելոց հրաման ետ դադարել յԱտաղիա: Եւ եկեալ առ Ալէքս` յառաջ արձակեաց զնա ՚ի վերայ Թորոսի, եւ ինքն զկնի գայր զօրօք ընդ լերինս: Պատահեալ նմա ՚ի ճանապարհի ուխտաւոր ոմն ՚ի լատինացւոց, եւ ծանուցեալ` թէ կայսրն ուղղեալ է ՚ի վերայ Թորոսի, արագ ընթացիւք փութացեալ եհաս առ Թորոս, եւ զգացոյց նմա զդիմել կայսերն. զի երախտաւորեալ էր ինքն ՚ի Թորոսէ:
       Յանակնկալ ժամու լուեալ զայն Թորոսի, եւ զահի հարեալ յերեսաց կայսերն` խորհուրդ արար ընդ աներոյ իւրում Թովմայի, եւ ընդ մեծի իշխանին Գէորգեայ` թէ զինչ արասցէ. եւ զի անպատրաստ էր, եւ Մլեհ եւս որոշեալ էր ՚ի նմանէ, զգուշացաւ անձին, եւ սկսաւ աստ եւ անդ թափառական շրջիլ: Իսկ կայսրն յարձակեալ ՚ի Կիւլիկիա` հետամուտ լինէր Թորոսի . եւ ոչ գտեալ զնա` էառ դիւրաւ քանի մի բերդս եւ աւանս, զԿիստռամոն եւ զայլս: Եւ ապա եդ ՚ի մտի` խաղալ ՚ի վերայ Տարսոնի. բայց քանզի գիտէր` թէ դժուարին է առնուլ զայն քաղաք, եւ բազում ժամանակ ունի ծախել, դիմեաց ՚ի վերայ այլոց քաղաքաց. եւ յղեաց զԹէոդորոս վատաճ ՚ի վերայ Տարսոնի` պաշարել զայն եւ նեղել սովու. զայն տեսեալ պահապանաց քաղաքին, կարծեցին` թէ ինքն կայսրն ամենայն զօրութեամբ դիմեալ գայ ՚ի վերայ. որոյ վասն յանհնարին երկիւղ պաշարեալ` գահավէժ արկին զանձինս ընդ պարիսպն. որոց ոմանք մեռան չարաչար, եւ ոմանք փախուցեալ զերծան. եւ Թէոդորոս էառ զքաղաքն:
       Իսկ Թորոս մեծ իշխանն` որ խոյս տուեալ էր յերեսաց կայսեր , տեսեալ` թէ ՚ի բացակայ լինել իւրում` յաւար եւ յաւեր լինի աշխարհ իւր, խորհեցաւ առնել խաղաղութիւն ընդ կայսեր. ապա ՚ի ձեռն հրեշտակաց միջնորդ կալեալ զթագաւորն Երուսաղէմայ զԲաղտին եւ զայլ իշխանս լատինացւոց` խնդրեաց զբան հաշտութեան ՚ի կայսերէ, խոստացեալ դարձուցանել ՚ի նա Զանարզաբա եւ զՄամեստիա, զորս իբրեւ յանիրաւի առեալ էր ՚ի Յունաց: Եւ ՚ի յանձն առնուլ կայսերն` եկն առ նա Թորոս բազում ընծայիւք, եւ եգիտ շնորհս առաջի նորա, եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ մեծապէս. եւ ցորչափ եկաց կայսրն յայնոսիկ կողմանս, նա ինքն տարաւ զխնամ պիտոյից ամենայն զօրաց նորա` բերեալ եւ բազում արջառս եւ ոչխարս եւ այլ ինչ յոլով, մինչեւ զարմացուցանել զնա. եւ այնուհետեւ եկաց ընդ նմա միշտ բարեկամութեամբ. եւ կայսրն հաստատեաց զԹորոս յիշխանութեան նորին, տալով նմա մուրհակ կնքեալ ոսկի մատանեաւ. եւ անուանեաց զնա Պանսեբաստոս: Զայսոսիկ պատմեն ըստ մասին Վահրամ եւ Գրիգոր պատմիչք Հայոց, եւ ըստ մասին Յովհաննէս Սիննամոս յոյն պատմիչ ժամանակակից. որ եւ ասէ զԹորոսէ, թէ *«էր այր խորագէտ յոյժ, որպէս թէ ասէ ոչ ոք այլ իբրեւ զնա. եւ յամենայնի ճարտարահնար ՚ի գտանել զառիթ դիպօղ, եւ ՚ի գլուխ տանիլ զգործ»:
       Իսկ Վահրամ ՚ի խօսիլն զԹորոսէ` յետ առաջի դնելոյ զգործս արութեան նորա` գրէ զնմանէ մեծամեծս` ոչ միայն ըստ հանգամանաց մարմնոյ, այլեւ հոգւոյ, ըստ հանճարոյ իմաստութեան եւ բարեպաշտութեան, յասելն. *«Էր սա մարմնով յառաջացեալ, այլեւ հոգւով յոյժ զօրացեալ. յողորմութիւն առատացեալ, ըստ արեգական լուսոյ սփռեալ. բարեաց գործովք բարգաւաճեալ, եւ հաւատով պայծառացեալ. զճշմարտութիւն զրահ զգեցեալ, եւ զիրաւունս պսակ եդեալ. աստուածային գրովք վարժեալ, եւ յիմաստից արուեստ մտեալ. ասեն հոգի սա ընկալեալ, մարգարէի հաւասարեալ. որով զդժուար բանս լուծեալ, որ գտանի այժմ գրեալ. յամենայնի փառազարդեալ, եւ յԱստուծոյ հաճոյս կացեալ»:
       ե. Մեռեալ էր զայսու ժամանակաւ ՚ի թուին Հայոց ՈԵ. Դեմետր Դաւթեան արքայ վրաց. որում յաջորդեաց Դաւիթ որդի նորա. եւ սա զկնի ամսօրեայ իշխանութեան իւրոյ մերձեալ ՚ի մահ կոչեաց առ ինքն զեղբայր իւր զԳորգէ, եւ զկաթուղիկոսն Վրաց, եւ զդետեպուլս` այսինքն զմեծամեծս, ընդ որս եւ զԻւանէ սպարապետ իւր զորդի Սմբատայ Լիպարտեանց` յազգէ Ուռպելեանց. եւ ցուցեալ նոցա զորդի իւր զԴեմնա` որ դեռեւս տղայ էր, երդմնեցոյց զամենեսին, զի ՚ի չափ հասանել մանկան` օծցեն զնա թագաւոր վրաց. եւ յանձն արարեալ զտղայն ՚ի ձեռս Իւանեայ` մեռաւ: Իսկ Գորգէ յինքն յանկուցեալ զսիրտս մեծամեծաց, եւ հաճեցուցեալ զԻւանէ` թագաւորեաց ՚ի տեղի եղբօր իւրոյ, եւ զօրացաւ յոյժ. եւ եղեւ երեւելի քաջութեամբ:
       Սա ՚ի հինգերորդ ամի թագաւորութեան իւրոյ` ՚ի թուին Հայոց ՈԺ. ՚ի յունիսի. 13. յարձակեցաւ յերկիրն Շիրակայ ՚ի վերայ Անի քաղաքի, եւ էառ զայն ՚ի ձեռաց Փատլուն ամիրային` որ էր եղբօրորդի միւս Փատլունայ, զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ Ը: Զայս իբրեւ լուաւ մեծ ամիրայն Խլաթայ եւ Մանազկերտոյ Շահարմէն կոչեցեալ, խաղաց զկնի յիսուն աւուրց ՚ի վերայ Անւոյ ՚ի սկիզբն ամսամտին օգոստոսի` ութսուն հազար զօրօք. եւ պաշարեաց զքաղաքն. յորոյ վերայ հասեալ արտաքուստ Գորգէ արքայն Վրաց եօթն հազարաւ` արար կոտորած սաստիկ. եւ գերեաց զբազումս: Զայս առաջի եդեալ Սամուէլի անեցւոյ` ասէ. *«Եւ այսորիկ ականատես մեք եղաք. քսան եւ երեք հազար գրով այն էր` զոր գերեաց. թո'ղ զանկեալ դիակունսն` որ ծածկէր զանդաստանս մեր»:
       Եւ ապա եթող Գորգէ ՚ի վերակացութիւն քաղաքին զՍադուն իշխան ոմն, եւ դարձաւ ՚ի տեղի իւր. իսկ իբրեւ կամեցաւ Սադուն նորոգել զքանդեալ պարիսպ Անւոյ, խորհուրդ ապստամբութեան վարկուցեալ զայն Գորգեայ` փոխեաց զնա յիշխանութենէ անտի. եւ եդ վերակացու քաղաքին զՍարգիս ոմն հայ իշխան երեւելի` որդի Զաքարեայ. որպէս գրէ Վարդան: Ընդ այս դժդմնեալ Սադունայ` գնաց հատուած առ Ելտկուզ մեծ հազարապետ Պարսից. բայց Գորգէ նենգութեամբ կոչեալ` սպան զնա: Եւ ՚ի գրգռիլ պատերազմաց ընդ Գորգէ եւ ընդ Ելտկուզ, անկան ՚ի միում նուագի չորս հազար ոգիք ՚ի գնդէն Պարսից: Եւ ապա խաղաց Գորգէ յաջողութեամբ մինչեւ ՚ի Դուին քաղաք` որ էր ՚ի ձեռս Պարսից. եւ առեալ զայն` կոտորեաց զբազումս, եւ այրեաց զմզկիթս եւ զապարանս նոցա. եւ վարեաց անտի ՚ի գերութիւն վաթսուն հազար պարսիկս` ըստ գրելոյ Սամուէլի: Իբրեւ եհաս գոյժ այսր ամենայնի առ Ելտկուզ, յարձակեցաւ կատաղաբար` առնուլ զվրէժ. եւ ոչ կարացեալ ժամանել զկնի Գորգեայ, եւ տեսեալ զԴուին մարդաթափ եւ հրձիգ լեալ, դիմեաց զայրագին ցասմամբ ՚ի բերդաքաղաքին` որ կոչիւր Մրեան. եւ եհեղ արիւն բազում. եւ հուր արկեալ այրեաց անդ յամրոցն Մրենոյ ՚ի քրիստոնէից անտի ոգիս իբր չորս հազար, որոց բազումք յազգէ Հայոց էին, եւ ոմանք ՚ի վրաց. զնոյն արար եւ ՚ի մեծ աւանն Աշնակ, ուր այրեաց զեօթն հազար ոգիս: Եւ ապա եկեալ յաշխարհն Գուգարաց ՚ի դաշտն Գագայ` կամէր այրել եւ զհռչակաւոր վանս` որ կոչիւր Խաչ, ուր էր մի յատամանց սրբոյն Սարգսի զօրավարի` եւ խաչն օրհնեալ ՚ի սրբոյն Մեսրովպայ, այլ ՚ի նոյն աւուրս սքանչելեօք իմն ՚ի Տեառնէ արհաւիրք անկան ՚ի բանակն Պարսից, եւ բազմութիւն թունաւոր օձից ղեղեալ անդր` վտանգ էին զնոսա. եւ մինչդեռ նոքա ՚ի վարանս կային, լուր եհաս` թէ ահա գայ Գորգէ անթիւ բազմութեամբ. ընդ որ տագնապեալ նոցա սկսան փախչիլ ՚ի տեղւոջէն շտապաւ` թողլով անդէն զկարասին եւ զգերիսն. զորս եկեալ ժողովեցին Վիրք եւ Հայք:
       Բայց զկնի այսորիկ միւսանգամ մրմռեալ Ելտկուզայ ընդդէմ Վրաց եւ Հայոց` գրգռեաց նոյնպէս եւ զարքայն Պարսից, զոր հայք Ծռվիզ Ասլան կոչէին, որդի Մասխուդայ` մանուկ հասակաւ. եւ եկեալ նովաւ հանդերձ ՚ի վերայ քաղաքին Անւոյ` պաշարեաց զաւուրս երեսուն, եւ դարձաւ ունայն. բայց ոչ դադարէր զամս չորս անհանգիստ առնել զբնակիչս նորա եւ զշրջակայս. եւ երբեմն երբեմն ասպատակաւ արշաւեալ ՚ի սահմանս Վրաց` ժողովէր աւար եւ գերի բազում. մինչեւ յանհնարս մտեալ Գորգեայ` ինքնակամ ետ զԱնի ՚ի ձեռս արքային Պարսից Ասլանայ. եւ խօսեցաւ ընդ նմա ՚ի հաշտութիւն: Այսչափ ինչ համառօտ յիշեցաք ՚ի վերայ պատերազմաց Անւոյ եւ Դունայ` առ ՚ի յայտ առնել, թէ այսոքիկ քաղաքք եւ սոցին նմանք` որք երբեմն արքայարան եւ կաթուղիկոսարան էին տանս Հայոց յետոյ ուրեմն ՚ի ձեռս ազգաց օտարաց մատնեալ` ՚ի միմեանց յափշտակեալ տարուբերէին:
       Իսկ Ելտկուզ հազարապետ Պարսից յետ բազում գործոց` ըստ ասելոյ ոմանց տիրեաց եւ թագաւորութեան Պարսից, եւ կամ միոյ մասին` ՚ի սահմանս Հայոց աշխարհին: Սա էառ եւ զդղեակս անուանիս յերկրէն Կապանոյ, զԳրհամ, զԳեղի, զԿաքաւաբերդ, եւ այլն. եւ եբարձ իսպառ զթագաւորութիւն Փառիսոսոյ` որ մնացեալ էր ՚ի ճիռս հայկազանց ՚ի կողմանս աշխարհին Սիւնեաց յերկրին Աբանդայ. զորմէ յիշեցաք ՚ի ծանօթութիւնս. Դ. գրոց. երես 1042. եւ այլն. եւ այս եղեւ յառաջին ամս կաթուղիկոսութեան Շնորհալւոյն. զորմէ խօսեսցուք ՚ի յաջորդ գլուխդ: