Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Գորգէ կամ Գէորգի Դեմետրեան արքայ վրաց` զոր յիշեցաք ՚ի գլուխ ԾԳ. ՚ի սմին ժամանակի` յերկրորդ ամի կաթուղիկոսութեան Գրիգորի Տղայի, եւ յառաջնում ամի իշխանութեան Ռուբենի, խաղաց բազմութեամբ զօրաց ՚ի վերայ Անի քաղաքին Շիրակայ, զոր ակամայ տուեալ էր ՚ի ձեռս Պարսից. եւ առեալ զայն վերստին` եդ անդ վերակացու զսպարապետ իւր զԻւանէ Ուռպելեանց` ըստ խնդրոյ նորա. եւ ձերբակալ արարեալ զայլազգի իշխան քաղաքին` որ կոչիւր Ամիրշահ, տարաւ ընդ իւր ՚ի Վիրս: Զայն լուեալ մեծ հազարապետն Պարսից Ելտկուզ` երկրորդ արքայի, եկն ՚ի վերայ Անւոյ եւ պաշարեաց զայն. մինչեւ նեղեալ Իւանեայ` խորհեցաւ տալ զքաղաքն. բայց հայք բնակիչք քաղաքին չառին զայն յանձն. եւ Ելկտուզ դարձաւ կորակոր:
       Էր յայնժամ ՚ի քաղաքի անդ երեւելի` եղբայր Բարսղի եպիսկոպոսին Անւոյ` Ապիրատ իշխան` որդի Գրիգորի Վասակեան, զորմէ յիշեցաք ՚ի գլուխ Ա. եւ Բ. այն է եղբօրորդի Բարսղի կաթուղիկոսի: Սա ինքն Ապիրատ գրգռեալ զպատերազմ ընդ ամիրային Կարուց` անկաւ ՚ի ձեռս նորա, եւ եդաւ ՚ի բանտի. յայնժամ Բարսեղ եպիսկոպոս բազում աղաչանօք խնդրեալ յարքայէն Վրաց ՚ի ձեռն Իւանեայ` հնարս գտանել իրացն, եւ միջնորդութեամբ նոցա տուեալ բազում գանձս` թափեաց զեղբայր իւր զԱպիրատ: Եւ մտերմացաւ յայնմհետէ Ապիրատ իշխանն ընդ արքային վրաց, եւ եղեւ նորա նիզակակից հանդերձ որդւով իւրով Գրիգորիւ, որ էր երիտասարդ քաջ: Եւ ՚ի ձեռն նպաստից սոցա առաւել եւս հաստատեցաւ յետոյ յինքնիշխանութեան Բարսեղ եպիսկոպոս Անւոյ` որ զկնի ժողովոյն Հռոմկլայու վարէր հայրապետական ճոխութեամբ յայնոսիկ կողմանս. որպէս յիշեցաք գլուխ ԺԷ. համար Ե: Իսկ քաղաքն Անի երբեմն ՚ի ձեռս Պարսից լինէր` եւ երբեմն ՚ի ձեռս Վրաց:
       բ. Անկաւ ՚ի նոյն աւուրս թշնամութիւն մեծ ՚ի մէջ Իւանեայ Ուռպելեանց` եւ արքային Վրաց Գորգեայ. քանզի իբրեւ զարգացաւ մանուկն Դեմնա որդի Դաւթի` ժառանգ թագաւորութեան, խորհուրդ արար Իւանէ ընդ մեծամեծս վրաց` ընկենուլ յԱթոռոյ զԳորգէ, եւ նստուցանել զԴեմնա` ըստ որում յանձն եղեալ էր նմա. որպէս ասացաք ՚ի գլուխ ԺԳ. եւ առ յապահովս լինելոյ գումարեաց նախ զօր բազում ՚ի ծածուկ. էառ իւր օգնական եւ զանեցին Գրիգոր Ապիրատեան, եւ զՀասան Կայենեցի, եւ զբազումս ՚ի տաշրացւոց. եւ կայր ՚ի պատրաստի: Զայն զգացեալ Գորգեայ` խոյս ետ եւ անկաւ ՚ի Տփխիս. եւ որք կամակից էին Իւանեայ` գիտելով զահարկութիւն Գորգեայ` չիշխեցին առնել ինչ. այլ թողին զԻւանէ եւ յարեցան ՚ի Գորգէ: Յայնժամ աճապարեալ Իւանեայ` էառ ընդ իւր զԴեմնա , եւ գնաց ամրացաւ ՚ի քաղաք իւր ՚ի Լոռի. եւ առաքեաց անտի զեղբայր իւր զԼիպարիտ եւ զերկու որդիս նորա առ Ելտկուզ հազարապետ Պարսից` խնդրել ՚ի նմանէ օգնութիւն:
       Իսկ Գորգէ եկեալ պաշարեաց զԼոռի զաւուրս բազումս. յորմէ նեղեալ յոյժ մեծամեծաց քաղաքին` իջին ծածուկ ընդ պարիսպն` եւ եկին առ Գորգէ. նոյնպէս եւ Դեմնա յուսահատեալ եկն առ նա: Պատգամ առաքեաց յայնժամ Գորգէ առ Իւանէ, եւ ասէ. որոյ վասն դու ապստամբեցար` նա աւասիկ եկն առ իս. ե'կ եւ դու. եւ Իւանեայ երդումն առեալ ՚ի Գորգեայ` եկն առ նա. իսկ Գորգէ յետ առ երեսս պատուելոյ զնա եւ զԴեմնա ընդ նմա` կուրացոյց զաչս երկոցունց նոցա, եւ ներքինացոյց զնոսա. եւ կոտորեաց զամենայն ցեղ Իւանեայ` այսինքն զազգն Ուռպելեանց. զորոց զծագումն յիշեցաք. գիրք Ա. երես 67. եւ ջնջեաց զյիշատակ նոցա յաշխարհէն Վրաց եւ ՚ի մատենից. եւ այս եղեւ ըստ Վարդանայ ՚ի թուին Հայոց ՈԻԶ. այն է յամի Տեառն 1177: Եւ մնաց ՚ի տանէն Ուռպելեանց միայն եղբայրն Իւանեայ Լիպարիտ. եւ սա իբրեւ լուաւ զաղէտս ազգատոհմին իւրոյ, ՚ի սաստիկ կսկծանացն հիւանդացեալ մեռաւ. եւ մնացին նորա երկու որդիք` Ելիկում եւ Իւանէ: Ելիկումն եկաց անդէն ՚ի Պարսս . իսկ Իւանէ գնաց առ ամիրայն Դավրէժու, եւ պատուեցաւ ՚ի նմանէ:
       Այլ ՚ի մեռանիլ Գորգեայ իբրեւ թագաւորեաց դուստր նորա Թամար, դարձոյց զսոյն զայս Իւանէ. եւ պատուեալ զնա` ետ նմա ՚ի հայրենի իշխանութեանց միայն զքաղաքն Որբէթ. եւ ՚ի սմանէ են այժմու Ուռպելեանք, որք ՚ի Վրաց Ուռպելիւն կոչին: Իսկ Ելիկումն եղբայր սորին Իւանեայ հաճոյ գտեալ յաչս Ելտկուզայ` ժառանգեաց զԵրնջակ ամրոց քանի մի աւանօք ՚ի սահմանս Նախջուանայ, եւ եհաս մեծի իշխանութեան, գոլով ընդ խնամարկութեամբ Փահլուանայ կրտսեր որդւոյ Ելտկուզայ: Անդ ՚ի Նախջուան ամուսնացեալ Ելիկումայ` էառ իւր կին զդուստր Աբասայ հայ իշխանաւորի ուրումն Ջահկեցւոյ` Խաթուն անուն: Իսկ կին այսր Աբասայ էր քոյր Ստեփաննոսի եպիսկոպոսին Սիւնեաց, այն` որ գտաւ ՚ի ժողովն Հռոմկլայու: Եւ եղեւ Ելիկումայ որդի մի, զոր կոչեաց յանուն հօր իւրոյ Լիպարիտ. եւ ինքն գնացեալ ընդ Փահլուանայ ՚ի պատերազմ ՚ի Գանձակ` անդ մեռաւ. եւ էառ զկնի նորա այլազգի ոմն. առ որ սնաւ եւ Լիպարիտ. այլ յետ ժամանակաց կորզեալ զնոսա իշխանաց Հայոց` տարան ՚ի Վայոց ձոր. եւ ապա թագուհին Վրաց Թամար հասոյց յաւագութիւն մեծ զԼիպարիտ:
       գ. Եւ եղեւ ընդ այն աւուրս ՚ի մեռանիլ Սարգսի իշխանին Հայոց, որ երբեմն վերակացուն էր Անւոյ, որպէս յիշեցաք ՚ի գլուխ ԺԳ. Թամար թագուհի յանձն արար յորդիս նորա զիշխանութիւն Ուռպելեանց. զերէց որդի նորա` որ կոչիւր Զաքարէ` կացոյց սպասալար կամ սպարապետ մեծ, տուեալ նմա զԼոռի քաղաք. իսկ զկրտսերն` որ կոչիւր Իւանէ` կացոյց Աթաբէկ, այսինքն հայրիշխան` կամ հազարապետ ՚ի վերայ աշխարհին Վրաց եւ կողմանց ինչ Հայոց: Հայր սոցա Սարգիս` էր որդի Զաքարի` որդւոյ Վահրամայ` որդւոյ առաջնոյն Սարգսի. որ ըստ գրելոյ Վարդանայ ` հատուածեալ ՚ի քրդաց ազգէ` եկեալ էր առ Բագրատունի թագաւորս Ձորոյգետոյն. եւ հաւատացեալ ՚ի Քրիստոս` խառնեալ էր խնամութեամբ ընդ հայս, եւ ընկալեալ էր իւր ՚ի սեպհական բնակութիւն զԽոշոռնի յարեւելից կուսէ աշխարհին Գուգարաց:
       Եւ ահա ՚ի սորա սերնդոց արիագոյն գտեալ նախայիշատակեալքդ Զաքարէ եւ Իւանէ եղբարք` ցուցին բազում գործս քաջութեան ՚ի դրան թագուհւոյն Վրաց եւ յաշխարհին Հայոց. եւ օր քան զօր զօրացեալ` դիմեցին ՚ի վերայ Պարսից, եւ նկուն արարին զնոսա. եւ առին ՚ի ձեռաց նոցա զբազում տեղիս Հայաստանու. այսինքն զաշխարհն Սիւնեաց, եւ զԳեղարքունի, եւ զՇիրակ եւ զԿարս հանդերձ իւրեանց քաղաքօք. ընդ որս յետ ժամանակաց եւ զԱնի, եւս եւ զԴուին, զԲջնի, զԱնբերդ, զԳետաբակս, զՉարեքն, եւ այլն. եւ ՚ի հարկի կացուցին զբազում իշխանս. որով եւ համբաւ արութեան նոցա տարածեցաւ ընդ ամենայն կողմանս Պարսից եւ Հոնաց:
       դ. Զկնի մահուն Գորգեայ արքայի վրաց` ՚ի յաջորդ ամի մեռաւ եւ մեծ ամիրայն Շահարմէն կոչեցեալ այսինքն թագաւոր Հայոց, այն` որ նստէր ՚ի Մանազկերտ, եւ տիրէր Խլաթայ եւ բազում սահմանաց յաշխարհին Հայոց, որպէս յիշեցաք ՚ի գլուխ Ը. զկնի որոյ անկաւ շփոթ մեծ յերկիր տէրութեան նորա: ՚Ի մեռանիլ նորուն` առ նմա գտաւ ՚ի Մանազկերտ Շահնշահ հայ իշխան Սասունցի` քեռորդի տեառն Գրիգորի կաթուղիկոսի, եւ թոռն քաջին Վիգենայ Մամիկոնոյ, զորմէ եւ գրեալ եմք ՚ի նոյն գլուխ Ը: Իբրեւ ետես Շահնշահ, թէ վրդովումն է յայնոսիկ կողմանս, էառ զիւրսն եւ դարձաւ ՚ի հայրենիս իւր ՚ի Սասունս. եւ եգիտ անդ բռնացեալ զԲէկթամուր ամիրայն` որ էր վերակացու տանն Շահարմենայ. դիմեաց սաստկութեամբ ՚ի վերայ նորա ՚ի բերդն` որ կոչիւր Թառձեան. եւ առեալ պատերազմաւ զամրոցն` ձերբակալ արար զնա ինքն զԲեկթամուր. եւ կապեալ ՚ի շղթայս` տարաւ ՚ի քաղաք իւր. եւ ապա ՚ի միջնորդել իշխանաց ոմանց` երդումն առեալ ՚ի նմանէ` արձակեաց զնա: Եւ եղեւ իբրեւ զերծաւ նա ՚ի ձեռաց Շահնշահայ` զօրացաւ եւ էառ զիշխանութիւն Մանազկերտոյ եւ Խլաթայ, եւ կոչեցաւ ըստ առաջնոյն Շահարմէն. եւ զօրաժողով արարեալ խաղաց ՚ի վերայ Շահնշահայ իշխանին` ընդդէմ երդման իւրոյ. եւ մարտ եդեալ ընդ նմա բազմութեամբ այլազգեաց` էառ ՚ի ձեռաց նորա ոչ միայն զԹառձեան , այլեւ զբոլոր երկիրն Սասնոյ եւ Տարոնոյ. եւ էարկ ընդ հարկաւ զամենայն եկեղեցիս եւ զվանորայս Հայոց առ հասարակ, եւ տառապեցոյց զնոսա յոյժ. եւ կողոպտեալ զամենայն ինչս Շահնշահայ` եթող զնա ունայն յիշխանութենէ. մինչեւ բարձաւ իսկ յիշատակ նորա իսպառ:
       Իսկ Զաքարէ եւ Իւանէ իշխանք Հայոց լուեալ զբռնաբարութիւն Բեկթամուրայ Շահարմենի` դիմեցին ՚ի վերայ նորա ՚ի պատերազմ զօրօք Վրաց եւ Հայոց. եւ եկեալ պաշարեցին զԽլաթ` ուր նստէր մելիք Աշրաֆ որդի Բեկթամուրայ. այլ ՚ի մարտնչիլ անդ ` անկաւ Իւանէ յորոգայթ, եւ կալեալ եղեւ ՚ի թշնամեաց: Զայն տեսեալ եղբօր նորա Զաքարեայ` հարկեցաւ խօսիլ ՚ի հաշտութիւն. եւ տուեալ Մելիք Աշրաֆայ ՚ի կնութիւն զդուստր Իւանեայ զԹամթա` զերծոյց զնա ՚ի ձեռաց նորա: Եւ այս թէպէտ եւ տարադէպ իմն եղեւ, բայց կարգեցաւ առ ՚ի բարութիւն քրիստոնէից` որք էին ՚ի Խլաթ եւ ՚ի Տարոն. քանզի բարեպաշտուհի տիկինն Թամթա բազում խնամս ցուցեալ ՚ի վերայ նոցա` ՚ի յանդորրու պահէր զնոսա: Եւ ՚ի տիրել անդ բազում տեղեաց երկուց եղբարցս այսոցիկ Զաքարեայ եւ Իւանեայ, վանորայք բազումք` որք դատարկացեալ էին յերեսաց բռնակալաց` վերստին լցան կրօնաւորօք:
       ե. Մեռեալ էր ՚ի նոյն աւուրս եւ արքայն Պարսից` Ծռվիզ Ասլանն կոչեցեալ, կամ երկրորդ Ալփասլան որդի Մասխուդայ. յետ նորա ՚ի նոյն ամի մեռաւ եւ Ելտկուզ. եւ թագաւորեաց ՚ի վերայ Պարսից երրորդն Տուղրիլ` ուժովն կոչեցեալ, ըստ Վարդանայ ՚ի Մխիթարայ Անեցւոյ: ՚Ի սորա աւուրս ամիր Խարաչայն` որ տիրէր Կեչրորայ եւ Ուխթեաց եւ Երասխաձորոյ, յափշտակեաց զբերդաքաղաքն Ծառաքար մօտ յԱնի, որ էր հայրենի կալուած Բարսղի եպիսկոպոսին Անւոյ. եւ սկսաւ նեղել զհայս բազում իրօք. եւ առ առաւել ատելութեանն խորտակեաց զսուրբ խաչն գորողոյ ասացեալ. որոյ վասն եհաս նմա պատուհաս, եւ անկաւ արհաւիրք ՚ի վերայ նորա. յորմէ զարհուրեալ մեկնեցաւ անտի գնալ ՚ի Դուին քաղաք հանդերձ ընտանեօք. բայց եւ անդ ըմբռնեցաւ ՚ի զարհուրանս. զի երեւեցան նմա ՚ի տեսլեան արք ոմանք, որք կամէին սպանանել զնա. եւ նա խոյս ետ եւ գնաց ՚ի Մանազկերտ առ Շահարմէն իբրեւ առ բարեկամ իւր. իսկ նա ընդ տեսանելն զԽարաչայն` նոյն ժամայն եհար զդաշոյնն ընդ սիրտ նորա եւ սպան:
       Տիրեաց յայնժամ Ծառաքարայ Խզլասլան երէց որդի Ելտկուզայ պարսկի, զի տուեալ իսկ էր յառաջագոյն վասն այնր դրամս ՚ի Խարաչայն. եւ եդ անդ վերակացուս ՚ի Պարսից արս անողորմս, որք բազում չարիս հասուցին բնակչաց տեղւոյն` կողոպտելով եւ կեղեքելով. եւ իբրեւ ոչ գտանէին ինչ` զի առցեն ՚ի քրիստոնէից, զոմանս ՚ի նոցանէ փակէին ՚ի խաւարին դամբարանս մեռելոց, եւ այնպէս սովու եւ գարշահոտութեամբ բառնային զնոսա ՚ի կենաց. եւ զայլս այլով օրինակաւ կորուսանէին. կալան ՚ի միում նուագի եւ եօթն կրօնաւորս յերեւելեաց անտի եղելոց ՚ի վանս Ծառաքարին, եւ ընդ կատակս խաչանիշ հարմամբ դանակացն ՚ի փողս նոցա` սպանին դառնակսկիծ խոցուածովք: Զայն լուեալ Հայոց անեցւոց` դիմեցին յանկարծուստ ՚ի Ծառաքար, եւ առեալ զայն` կոտորեցին անխնայ զամենայն արս պարսիկս, որ էին անդ. ուր սպանան եւ կին եւ որդիք Ալիշերայ ամիրային Դունայ` որք կային յայնժամ ՚ի նմին աւանի. որոյ վասն թէպէտ եւ կամեցաւ նա առնուլ վրէժ. բայց ոչ համարձակեալ զդէմ ունիլ նոցա` նստաւ ՚ի սուգ դառնութեան. սոյնպէս եւ Խզլասլան ոչ ինչ կարաց առնել` ակնածեալ ՚ի զօրութենէ Զաքարեայ եւ Իւանեայ, որք ձեռնտու էին Անեցւոց:
       ՚Ի նոյն ամս եղեւ եւ այսպիսի ինչ. կայր ՚ի Գանձակ իշխան ոմն Հայոց Սարգիս անուն Խաչենեցի. որ կարգեալ էր ՚ի կողմանէ Պարսից` ժողովել զհարկս ՚ի բնակչաց տեղւոյն. իսկ այր ոմն պարսիկ իշխանաւոր զչարեալ ընդ նա` խորհէր չար ինչ առնել նմա. եւ յորժամ շրջէր իշխանն Սարգիս առանձինն ՚ի մէջ քաղաքին յաւուր աւագ ուրբաթու, դարան գործեալ նմա պարսկին` կալաւ եւ խաչեաց զնա ընդ պարիսպն, ասելով. խաչակի'ց լեր այսօր Քրիստոսին քում. եւ նա գոհանալով զԱստուծոյ` ուրախութեամբ աւանդեաց զհոգին. զայն իբրեւ իմացան ազգականք Սարգսի, գտին զայրն պարսիկ` եւ չարամահ սպանին: ՚Ի նոյն աւուրս եւ Յորդանան անուն ոմն` որ յայլազգեաց դարձեալ էր ՚ի քրիստոնէութիւն, նահատակեցաւ մեծաւ հանդիսիւ ՚ի քաղաքն Կարնոյ. եւ եդան նշխարք նորա ՚ի ձեռն երիցանց Հայոց մօտ ՚ի հանգստարան սրբոյն Յովսեփայ եւ Սահակայ, որք յառաջ ժամանակաւ անդ կատարեցան: