Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Իսկ Լեւոն արքայ Հայոց հաստատեալ ՚ի թագաւորութեան իւրում` ՚ի Կիւլիկիա` օր ըստ օրէ առաւել եւս յաճախեաց զգութ խնամոց իւրոց յազգ իւր, եւ արար բազում շինութիւնս, եւ վայելչացոյց զաշխարհ իւր ՚ի բազմադիմի բարեկարգութիւնս. եւ եղեւ սիրելի ամենեցուն: Շինեաց եւ զբազում եկեղեցիս, եւ զկաթուղիկէ եկեղեցի մեծ յանուն Էջմիածնայ ՚ի սեփական քաղաք իւր ՚ի Սիս. շինեաց եւ զվանորայս բազումս. յորս երեւելի էր վանքն կոչեցեալ Ակներ. յորում էր խստութիւն պահոց զամենայն աւուրս բաց յաւուրց շաբաթու եւ կիւրակէի, յորս լուծանէին ձկամբ եւեթ: Այլ մինչ յայսպիսի բարեպաշտ գործս պարապէր Լեւոն արքայ, մեռաւ կին նորա. եւ կամելով վերստին ամուսնանալ, էառ զքոյր Գուիտոնի թագաւորին Կիպրոսի. յորմէ ծնաւ դուստր մի Զապէլ անուն, զոր ոմանք ՚ի Հայոց Եղիսաբէթ կոչեն. որ եւ յետ ժամանակաց տուաւ ՚ի կնութիւն Փիլիպպեայ որդւոյ կոմսին Անտիոքայ, եւ ապա Հեթմոյ. զորմէ գրեսցուք յիւրում տեղւոջ:
       Ընդ այն ժամանակս իբր երեք ամօք յառաջ քան զառնուլ լատինացւոց զԿոստանդինուպօլիս , ամիրայն Իկոնիոյ Քայքայուզ անուն, կամ ըստ մատենագրացն Յունաց Կայիխոսրով կամ Շահխոսրուֆ որդի Ղլիճասլանայ, կասկած առեալ ՚ի Լեւոնէ` խաղաց անհամար զօրօք ՚ի Կիւլիկիա. եւ էառ զդղեակն` Բերդունք ասացեալ, եւ կալաւ զիշխան նորա զԳրիգոր. եւ պաշարեաց զամրոցն Կապան: Զայն տեսեալ Լեւոնի` դիմեաց զօրօք իւրովք ՚ի վերայ նոցա ՚ի յետուստ. բայց այլազգ յաջողեցաւ ելք իրացն. քանզի զօրք Լեւոնի իբրեւ տեսին զբանակ թշնամեացն, առանց սպասելոյ հրամանի թագաւորին իւրեանց` յանդգնաբար յարձակեցան ՚ի վերայ նոցա: Եւ քանզի նոքա ՚ի բազում առաջս բաժանեալ էին, ՚ի դիմել Հայոց ՚ի վերայ նոցա` փակեցին նոքա զսոսա ՚ի միջի. եւ կոտորեցին զբազումս ՚ի բերան սրոյ, եւ զբազումս կալան ՚ի գերութիւն, ընդ որս եւ զերեւելի իշխանս Հայոց. եւ զմնացեալսն արարին փախստական. եւ ապա սկսան առաւել սաստկութեամբ մարտ դնել ընդ ամրոցն:
       Իսկ Լեւոն արքայ տեսեալ զայսպիսի անակնունելի պատահար` ոչինչ շփոթեցաւ, այլ` քաջալերեալ զմնացորդս զօրաց իւրոց` խաղաց նոքօք ընդ զանխուլ ճանապարհ ՚ի Լիկայոնիա, որ էր աշխարհ տէրութեան Ղոնիայու. եւ ասպատակ սփռեալ անդէն` աւերեաց զբազում տեղիս ամիրային. եւ վարեաց ՚ի գերութիւն զանհամար մարդիկ. եւ էառ յաշխարհէ անտի աւար բազում յոյժ: Իբրեւ լուաւ ամիրայն զհամբաւ այսր գործոյ, թողեալ զամրոցն Կապան` դարձաւ յաշխարհ իւր, եւ տրտմեցաւ յոյժ ընդ եղեալսն. եւ ապա հաշտութիւն խօսեցեալ ընդ Լեւոնի` դարձոյց ՚ի նա զգերիսն. եւ նա եւս դարձոյց առ նա` զորս գերեալ էր յաշխարհէ նորա, նա եւ զբերդն Լուլվայ:
       բ. Յետ աւուրց ինչ Ռուգնատին կամ Ռուհնատին եղբայր Քայքայուզայ դիմեալ յԻկոնիոն` հալածական արար զնա. եւ քայքայուզ խնդրեաց օգնութիւն ՚ի Յունաց, եւ ոչ եգիտ. եւ յառաւելն վտանգիլ յեղբօրէ իւրմէ` փախստեայ անկաւ առ Լեւոն արքայ Հայոց. եւ նա մարդասիրութեամբ եւ փառօք ընկալաւ զՔայքայքուզ. բայց ոչ էառ յանձն պատերազմիլ ընդ եղբօր նորա Ռուգնատինայ. զի երդմամբ ուխտ խաղաղութեան եդեալ է իմ ասէ ընդ նմա: Վասն որոյ եւ Քայքայուզ ելեալ անտի` դիմեաց վերստին առ կայսրն` յուսալով ՚ի ձեռն նորա հասանել կորուսեալ տէրութեանն. բայց ոչ ժամանեալ այնմ` բանակեցաւ յաշխարհին Յունաց:
       Եւ Ռուգնատին այնուհետեւ զօրացեալ յիշխանութեան ընդարձակեաց յոյժ զսահմանս իւր. եւ կոչեցաւ Սիւլէյման շահ` սուլտան Ռուգնատին` արքայ Տաճկաստանի. քանզի որպէս գրէ ժամանակակից վարդապետ ոմն Հայոց Կեսարացի, տիրեաց նա յԻկոնիոյ մինչեւ ՚ի կողմանս Բիւզանդիոյ. էառ եւ զՊոնտոս Կապադովկիոյ ըստ մասին, եւ զԿեսարիա եւ զՍեբաստիա, եւ զերկիրն Եմենտացւոց. եւս եւ զԿարին, եւ զեկեղեաց գաւառ եւ զԴարանաղիս. նուաճեաց եւ զամիրայն Ծոփաց աշխարհիս. եւ եհաս մինչեւ` ՚ի Մելիտինէ եւ մօտ յԵդեսիա: Եւ թէպէտ կամէր ոտնկոխ լինել նաեւ ՚ի Կիւլիկիա, բայց քաջ գիտելով զզօրութիւն Լեւոնի արքային Հայոց ` ոչ համարձակեցաւ մտանել յերկիր նորա. այլ` դեսպան արձակեալ` կրկին եւս հաստատեաց ընդ նմա զառաջին բարեկամութիւն իւր:
       գ. Իսկ ամիրայն Բերիոյ որդի Նուրիտինայ առեալ զլուր գործոցն Լեւոնի, եւ նախանձեալ ընդ այնչափ նորա փառաւորութիւն, զօրաժողով լեալ եկն մօտ ՚ի սահմանս Կիւլիկիոյ յաւուրս զատկաց. եւ առաքեալ առ նա պատգամաւորս` ասէ. եթէ հարկեսցիս ինձ, ես եւս կրկին մեծացուցից զքեզ. իսկ եթէ ոչ անսասցես ինձ, արկից ՚ի բերան սրոյ զամենայն ազգ քոյ , եւ զուրախութիւն տօնիցդ դարձուցից ՚ի սուգ: Եւ մինչչեւ հասեալ էր պատգամաւորաց նորա առ Լեւոն, գիտացեալ նորա ՚ի ձեռն լրտեսից իւրոց զգալուստ նոցա` առաքեաց զերկու երեւելի իշխանս Հայոց ընդ առաջ նոցա. եւ հրամայեաց ընդ այլ ճանապարհ շրջեցուցանել զնոսա. եւ դեգերեցուցանել առ ժամանակ. մի: Եւ ինքն առեալ զզօրս իւր` դիմեաց ընդ այլ ճանապարհ ՚ի վերայ խրոխտացելոյն. եւ մինչդեռ նա ակն ունէր գալստեան դեսպանաց իւրոց, եհաս Լեւոն յանակնկալ ժամու ՚ի վերայ նորա. եւ յանպատրաստի գտեալ զզօրս նորա` եհար զնոսա սաստիկ յոյժ. մինչեւ մազապուրծ զերծանիլ նմա քանի մի արամբք:
       Իսկ Լեւոնի առեալ զամենայն աւար բանակին եւ զվրանս եւ զդրօշակս` դարձաւ անդրէն յաշխարհ իւր. եւ բանակ հարեալ առ ափն գետոյ ` ետ կանգնել անդէն զվրանս թշնամեացն. եւ զդրօշակս նոցա առ դրունս իւրաքանչիւր վրանացն. եւ հրամայեաց ազդ առնել եւ ժամանեցուցանել անդ փութով զդեսպանսն: Եւ իբրեւ մերձ եղեն նոքա ՚ի բանակն, տեսեալ զվրանս եւ զդրօշակս իւրեանց անդէն` ՚ի բանակին Հայոց` հիացան եւ զահի հարան յոյժ. զի ոչ գիտէին` թէ զի'նչ պատահեալ իցէ: Եւ ապա իբրեւ տեղեկացան եղելոցն, առաւել եւս երկեան. եւ անկեալ յոտս Լեւոնի` աղաչէին զնա խնայել գոնէ ՚ի կեանս իւրեանց: Եւ Լեւոնի ցուցեալ նոցա զմարդասիրութիւն` առաքեաց զնոսա առ տէր իւրեանց, պահանջելով ՚ի նմանէ զհարկն զայն` զոր նա պահանջէր ՚ի Լեւոնէ:
       Դէպ եղեւ Լեւոնի ընդ այն աւուրս գնալ ՚ի Կիպրոս յայցելութիւն աներոյ իւրոյ. եւ իբրեւ լուան զայն թշնամիք նորա. նաւուք զհետ ելին, եւ սկսան շրջիլ ՚ի վերայ ծովուն. եւ սպասէին դարձի նորա. զի կալեալ կապեսցեն զնա: Եւ իբրեւ դառնայր նա ՚ի Կիպրոսէ փոքրիկ նաւակաւ, զգացեալ ՚ի ճանապարհի զվարանս թշնամեացն ` դարձաւ անդրէն յետս. եւ առեալ ՚ի լատինացւոց զնաւս պատերազմի` դիմեաց ՚ի վերայ թշնամեաց իւրոց. եւ դիտեալ` թէ յորո'ւմ ՚ի նաւուց իցէ գլխաւոր նոցա` պատահեցաւ նմա. եհար եւ ջրասոյզ կորոյս զնա. եւ յաղթական գտեալ եկն յաշխարհ իւր:
       Այլ մինչչեւ հասեալ էր նորա անդր. մտերիմ բարեկամ նորին` իշխանն Լամբրոնի Հեթում եղբայր Ներսեսի Լամբրոնացւոյն ապստամբեցաւ ՚ի նմանէ. եւ միաբանեալ ընդ իւր զոմանս յիշխանացն Հայոց` շփոթեաց զաշխարհն Կիւլիկիոյ. իսկ Լեւոն կամելով դիւրաւ վճարել զիրսն` առաքեաց առ նա պատգամ սիրոյ. եւ խոստացաւ տալ որդւոյ նորա Օշնի Երրորդի զկրտսերագոյն դուստր Ռուբենի եղբօր իւրոյ: Եւ սովին հնարիւք կալեալ զնա եւ զորդիս նորա զՕշին եւ զԿոստանդին` արգել առ իւր կապանօք. եւ էառ զԼամբրոն եւ զՊապեռոն ՚ի ձեռաց նորա. եւ եդ ՚ի Լամբրոնի զմայր իւր զտիկնաց տիկինն, եւ երդուաւ ոչ եւս յանձնել զայն քաղաք ումեք յիշխանաց իւրոց, այլ` ունիլ իբրեւ երկրորդական տեղի արքունեաց. զի վասն ամրութեանն հանապազ ապստամբէին տեարք նորա. եւ ձեռնտու լինէին ՚ի յոյնս:
       դ. Իսկ Գրիգոր կաթուղիկոս Հայոց` Ապիրատն կոչեցեալ` իբրեւ լուաւ զայս ամենայն, ել ՚ի Հռոմկլայէ եւ գնաց ՚ի Սիս քաղաք, ուր էր յայնժամ Լեւոն. եւ միջնորդ լեալ աղաչեաց արձակել զՀեթում եւ զորդիս նորա` որք էին մերձաւոր ազգական իւր խնամութեամբ. եւ Լեւոնի լուեալ աղաչանաց հայրապետին` եհան զնոսա ՚ի կապանաց, եւ ետ նոցա տեղի բնակութեան ՚ի Սիս. եւ ինքն կաթուղիկոսն զտեղի էառ առ ժամանակ մի անդ ՚ի կողմանս Սսոյ` ՚ի վանսն, որ կոչիւր Արքայ Կաղին. եւ ՚ի նմին իսկ ամի հիւանդացեալ վախճանեցաւ ՚ի Սիս, յետ կալոյ ՚ի հայրապետութեան ՚ի Հռոմկլայ ամս Է:
       Յայնժամ կոչեալ Լեւոնի առ ինքն զոմանս յեպիսկոպոսաց Հայոց` խորհուրդ արար ընդ նոսա վասն ընտրութեան նոր կաթուղիկոսի. կէսք ասէին ընտրել զԱնանիա եպիսկոպոս Սեբաստիոյ, որ համարիւր լինել յազգականութենէ Պետրոսի Գետադարձին, եւ էր հաճոյ յաչս բազմաց. եւ կէսք զՅովհաննէս արքեպիսկոպոս Սսոյ. եւ ՚ի ծագել մեծի տարաձայնութեան` հրաման ետ Լեւոն ձեռնադրել զՅովհաննէս, որ եւ էր ընտանի թագաւորին` եւ սիրելի պալատականաց, եւ փառացի անձամբ. եւ հաւանեալ այնմ ժողովելոցն` կատարեցին ըստ բանի արքային. եւ գնացեալ նստաւ Յովհաննէս յԱթոռ կաթուղիկոսութեան ՚ի Հռոմկլայ. որ եւ մականուամբ Մեծաբարոյ կոչեցաւ. զի էր այր արքայակերպ եւ վեհանձն: Զայն իբրեւ տեսին կուսակիցք Անանիայի, սկսան քրթմնջել ՚ի ժողովրդեան` թէ ոչ հաւանութեամբ եպիսկոպոսաց եղեւ ընտրութիւն Յովհաննու, այլ ըստ հաճոյս թագաւորին. եւ սովին այսու վստահութիւն առեալ Անանիայ` ինքն եւս ձեռներէց եղեւ մղել զանձն յայն աստիճան: Եւ միաբանեալ ընդ իւր զեպիսկոպոսունս եւ զվանականս Փոքուն Հայոց, մանաւանդ զբնակիչս Սեբաստիոյ եւ Կեսարիոյ` խորհեցաւ ՚ի գլուխ տանիլ զկամս իւր. վասն որոյ եւ երեւելի պատարագօք հաճեցուցեալ զՌուգնատին մեծ ամիրայն Իկոնիոյ` որ տիրէր բովանդակ այնոցիկ կողմանց, նստաւ իբր առանձին կաթուղիկոս անդ ՚ի Սեբաստիա, եւ յաջողեցաւ իշխանութիւն նորա. որովհետեւ ՚ի մեծ համարի էր եւ Սեբաստիա իբր թագաւորական քաղաք Արծրունեաց , եւ Աթոռ Պետրոսի Գետադարձի, ուր եւ թաղեալ կայր մարմին նորա: Իսկ Լեւոն արքայ իրազեկ լեալ այսմ` ոչ իշխեաց առնել ինչ, զի ակն ածէր ՚ի Ռուգնատինայ:
       Յետ այսորիկ ծագեցաւ եւ այլ իմն երկպառակութիւն. զի Յովհաննէս կաթուղիկոս Հռոմկլայու յետ կալոյ յԱթոռ հայրապետութեան զժամանակ ինչ` այլազգ սկսաւ վարիլ ընդ արքային Լեւոնի, եւ արհամարհել եւս զհրամանս նորա: Ընդ որ ցասուցեալ Լեւոնի` խորհեցաւ ընկենուլ զնա յԱթոռոյն. բայց զգուշանալով` թէ գուցէ ծագեսցի նոր ինչ շփոթութիւն, համբեր սակաւ մի. եւ յառաւելն բերիլ Յովհաննու` եդ Լեւոն ՚ի Սիս յարքունական քաղաքի իւրում հաւանութեամբ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ոմանց զայլ ոմն կաթուղիկոս, այն է տէր Դաւիթ Երրորդ` ՚ի վանացն Արքայ Կաղնոյ. եւ անարգեաց զՅովհաննէս, կացեալ ընդ նմա թշնամութեամբ զամս երիս:
       Եւ ՚ի լինել այսր այսպէս` առաւել եւս համարձակութիւն առեալ հաստատեցին բնակիչք Փոքուն Հայոց զիշխանութիւն Անանիայ կաթուղիկոսի իւրեանց. նոյնպէս եւ բնակիչք Շիրակայ ՚ի Մեծն Հայս զիշխանութիւն Բարսղի Անեցւոյ, զոր իւրեանց կաթուղիկոս անուանէին: Եւ այնուհետեւ շրջէր Անանիա տիրաբար յայցելութիւն յիւրում թեմի, եւ առնէր զայլեւայլ կարգաւորութիւնս, ունելով ընդ իւրեւ ոչ սակաւ եպիսկոպոսունս. դէպ եղեւ գնալ եւ ՚ի մեծ քաղաքն Կեսարիա Կապադովկացւոց, այն է Ղայսէրի, եւ ժողովուրդքն մեծաւ պատուով ընկալան զնա իբրեւ եպիսկոպոսապէտ ազգին: Եւ մինչդեռ նա անդ էր ամսօրեայ ժամանակօք, նահատակեցաւ սուրբ վկայն Թէոդորոս` որ եւ Թորոս. զորմէ արժան համարիմ գրել աստ սակաւուք, ըստ որում պատմէ զնմանէ ընդարձակ եւ ճառօրէն մի ոմն յականատես վարդապետաց եղելոց ՚ի քաղաքի անդ. որպէս. աւանդի ՚ի հին երկաթագիր Ճառընտիրս` գրեալ ՚ի նմին դարու:
       ե. Այս Թէոդորոս էր որդի առն բարեպաշտի յազգէ Հայոց ՚ի քաղաքն Կեսարիա, պատանի, առոյգ եւ սիրելի յաչս քրիստոնէից եւ այլազգեաց. որ եւ ՚ի ժամանել յարբունս հասակի` մտեալ էր ՚ի կարգ աշխարհի. եւ զի աղքատ էր, նեղեալ յոյժ ՚ի կարօտութենէ` էառ փոխ քանի մի դահեկանս յումեքէ ՚ի քաղաքացւոց անտի. եւ ՚ի հասանել պայմանեալ աւուրն հատուցանելոյ` սկսաւ պարտատէրն ստիպել զնա եւ կեղել զոգիս նորա. մինչեւ առեալ տարաւ զնա առաջի այլազգի դատաւորին: Եւ նա առ ՚ի հնարս գտանելոյ զերծուցանել զանձն, ուրացաւ զհաւատս: Այլ իբրեւ դարձաւ ՚ի տուն իւր. նոյնժամայն ուշաբերեալ եւ ՚ի զղջումն եկեալ` սկսաւ լալ եւ ողբալ. եւ խոյս տուեալ ՚ի Կեսարիոյ` ել եւ գնաց ՚ի քաղաք մի այլազգեաց մօտ ՚ի սահմանս Յունաց, որ Խիրշահր կոչիւր (այսինքն Հայըրլը Շէհիր ), եւ ՚ի Հայոց Շնորհաւոր. եւ անդ ՚ի ծածուկ ապաշխարեալ պաշտէր զքրիստոնէութիւն:
       Դէպ եղեւ յետ սակաւուց միում ումեք յայլազգեաց երթալ ՚ի Կեսարիոյ ՚ի Խիրշահր. եւ տեսեալ անդ զԹէոդորոս` ծանեաւ եւ մատնեաց քաղաքապետին. եւ նա առաքեաց զնա կապանօք անդրէն ՚ի Կեսարիա . ուր եկեալ էր յայնժամ նախայիշատակեալ ամիրայն Ռուգնատին: Եւ իբրեւ զգացուցին զայն ամիրային, ՚ի վաղիւ անդր նստեալ նորա յատենի` ետ բերել զԹէոդորոս առաջի իւր շղթայիւք, եւ յորդորեաց զնա ՚ի բաց կալ ՚ի քրիստոնէութենէ. եւ իբրեւ ոչ կարաց հաւանեցուցանել, հրամայեաց բռամբք հարկանել ուժգին զբերան նորա, մինչեւ խախտիլ ատամանցն ՚ի լնտերաց. եւ ապա ետ տանել առ դատաւորն` քննել զնոսա, եւ առնել ընդ նա զի'նչ եւ կամիցի: Տեսեալ զնա դատաւորին` ծանեաւ . եւ սկսաւ ողոք բանիւք վարիլ ընդ նմա, եւ խոստացաւ տալ բազում գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ, եւ յերեւելի աւագութիւն եւս հանել. եւ տեսեալ թէ նա առ ոչինչ համարի զամենայն, մատնեաց զնա` ՚ի ձեռս դահճաց. եւ նոքա գանեցին զնա յերկար, եւ խորտակեցին քարամբք զկզակս նորա. մինչեւ անկանիլ նմա յերկիր իբրեւ զմեռեալ: Ապա մերկացուցին զնա, եւ միով սփածանելեաւ տարան եւ արկին ՚ի կապանս բանտի. եւ նա անդադար փառս տայր Աստուծոյ, եւ զգիշերն ամենայն բերկրալից սրտիւ կայր յաղօթս: Եւ ընդ այգն հանեալ զնա ՚ի բանտէն` դարձեալ չարչարեցին. մինչեւ մերձենալ նմա ՚ի դրունս մահու. կալան ապա զհերաց գլխոյն, եւ գետնաքարշ ածին ընդ պողոտայս, եւ անդրէն եդին ՚ի բանտի: Լուեալ զանցս նորա հայրապետն Անանիա` առաքեաց առ նա զքահանայ ոմն Գէորգ անուն` քաջալերել զնա. ետ տանիլ եւ կերակուր: Տեսեալ Թէոդորոսի զքահանայն` ուրախ եղեւ. եւ մխիթարեալ ՚ի բանից նորա, եւ առաւել եւս վստահացեալ ՚ի տէր` զուարթագին փափաքէր հասանել ՚ի ժամ մարտիրոսութեան. եւ մինչ էր ՚ի բանտի երեւցաւ նմա Քրիստոս ունելով ՚ի ձեռին թագ արքունական. եւ օրհնեաց եւ զօրացոյց զնա:
       Իսկ դատաւորն յետ բազմադիմի հնարից տեսեալ զանշարժութիւն մտաց սրբոյն ` առաքեաց առ նա զոմանս յօրինագիտաց իւրոց. զի թերեւս կարասցեն խախտել զնա ՚ի հաւատոցն: Ձանձրացեալ երանելւոյն ՚ի բանից նոցա` ոչինչ այլ ետ պատասխանի, այլ զայս միայն. քրիստոնեայ եմ, եւ Քրիստոսի ծառայ: Եկին ապա առ նա բազում իշխանաւորք` բերեալ ընդ իւրեանս ինչս յոլովս եւ հանդերձս մեծագինս. եւ սփռեալ զայնս առաջի նորա` աղաչէին առնուլ զայնս, եւ բերանով եւեթ ուրանալ զհաւատս: Զայն տեսեալ Թէոդորոսի, եւ գիտացեալ թէ այն է ՚ի սադրելոյ փորձողին, զոտս արձակեաց, եւ մղեալ ցրուեաց զամենայն գանձս նոցա, եւ աղաղակեաց մեծաձայն. ես քրիստոնեայ եմ: Եւ եղեւ յետ կալոյ նորա ՚ի բանտի զաւուրս վեշտասան, եւ կրելոյ զազգի ազգի դառն կտտանս եւ զվիշտս, հանին արտաքոյ քաղաքին, եւ պնդեցին զնա ընդ ցից մի յոտից մինչեւ ցլանջսն. եւ սկսան յորդորել զնա ՚ի կամս իւրեանց: Եւ իբրեւ ինչ ոչ օգտեցան, յառաջ մատեաւ դահճապետն, եւ հարեալ տապարաւ զգագաթ սրբոյն` ճեղքեաց մինչեւ յունկն նորա. եւ այլ ոմն եհար վիմաւ ընդ բիբս նորա. յորմէ ոստուցեալ մի յաչացն` կախեցաւ զերեսօք նորին: Ձայնեաց յայնժամ երանելին առ դահիճսն, եւ ասէ. ներեցէ'ք ինձ սակաւիկ մի. եւ նոքա անսացին նմա, զի կարծէին բանս ստրջանաց լսել. իսկ սուրբն ասէ. երդմնեցուցանեմ զձեզ ՚ի կեանս արքային ձերոյ. զի թողջիք զմիւս ակն իմ. որպէս զի տեսից զյօշումն եւ զչարաչար քանցումն մարմնոյ իմոյ, եւ ցնծացայց ՚ի փրկութեան իմում` որ տուաւ ինձ ՚ի Տեառնէ Աստուծոյ: Ընդ այս բան նորա յանհնարինս բարկացեալ դահճին` վերացոյց զվաղակաւորն, եւ եհար անդէն զճակատ երանելւոյն, եւ ՚ի բաց եհան զսկաւառակն ՚ի գլխոյ նորա: Եւ սուրբ վկայն աղաղակեաց, եւ ասէ. *«Տէր իմ եւ Աստուած Յիսուս Քրիստոս ընկա'լ զիս, որ վասն անուանդ Քո մեռանիմ »: Եւ մինչդեռ շունչ նորա ՚ի նմա էր, եւ մատուցանէր աղօթս, հարին զնա յամենայն կողմանց սուսերօք եւ քարամբք եւ փայտիւք. եւ նա ուրախութեամբ աւանդեաց զոգին:
       Յետ այսորիկ ՚ի ցոլանալ պայծառ լուսոյ ՚ի վերայ մարմնոյ սրբոյն` յարհաւիրս անկեալ դահճացն` խոյս ետուն անտի. եւ Շահռուգնատին իմացեալ զեղեալսն հրաման ետ Անանիայ հայրապետի փութով բառնալ եւ թաղել զնա: Եւ գնացեալ բարձին զսուրբն եւ ամփոփեցին պատուով յարժանաւոր տեղւոջ. եւ արար Աստուած բազում սքանչելիս ՚ի գերեզմանի նորա ՚ի վերայ հիւանդաց եւ ախտաժետաց: Եւ եղեւ փառաւոր նահատակութիւն երանելւոյն յամի Տեառն 1204. եւ ՚ի թուին Հայոց ՈԾԳ. ՚ի մայիսի 18. յաւուր երեքշաբաթի. յեօթներորդ ամի թագաւորութեան Լեւոնի արքայի Հայոց. եւ յերկրորդ ամի Ռուգնատինայ:
       Կայ եւ այլ Թէոդորոս երջանիկ վկայ յազգէ Հայոց նահատակեալ ՚ի Սեբաստիա իբր քառասուն կամ յիսուն ամօք յառաջ ՚ի կաթուղիկոսութեան Գրիգորիսի եղբօր Շնորհալւոյն: Սա էր սեբաստացի որդի Գոհարինեայ վկայի, զորմէ յիշեցաք ՚ի գլուխ Ը. երես 49. կրօնաւորեալ ՚ի վանս սուրբ նշանին. եւ յամբաստանել ոմանց զնմանէ առ Ալիբաս ամիրայ Սեբաստիոյ` կոչեաց զնա առաջի իւր, եւ յորդորեաց զնա` թողուլ զքրիստոնէութիւն. ապա թէ ոչ` գանք եւ տանջանք եւ բանտ կայ ասէ քո առաջի: Պատասխանի ետ Թէոդորոս. ես քրիստոնեայ եմ եւ աբեղայ. եւ պաշտեմ զԱստուած Հայր եւ զՈրդի Նորա Միածին եւ զՍուրբ Հոգին. եւ զայլ հաւատս կամ զկրօնս չկարեմ առնուլ յանձն: Ցասուցեալ ընդ այս ամիրային` հրամայեաց հարկանել զնա. եւ յետ դնելոյ զնա ՚ի բանտ` եւ բազմօք տառապեցուցանելոյ` ետ հանել եւ տանիլ բռնութեամբ ՚ի տուն աղօթից իւրեանց. եւ դահիճքն սուսերամերկ ստիպէին զնա մտանել ՚ի ներքս. եւ իբրեւ ոչ եմուտ, ապա չարաչար տանջեցին զնա, եւ դարձեալ արկին ՚ի բանտ:
       Յորժամ լուաւ զայս արքեպիսկոպոսն Սեբաստիոյ տէր Գրիգոր գրեաց առ վկայն բանս մխիթարութեան եւ քաջալերս` յօժարութեամբ մեռանիլ վասն Քրիստոսի: Զկնի ՚ի այսորիկ մատնեաց զնա ամիրայն ՚ի ձեռս Թօտոսի դատաւորի` որ էր դարձեալ ՚ի քրիստոնէութենէ. եւ նա յետ բազումս սպառնալոյ` անխախտ գտեալ զերանելին` ետ տանիլ եւ սպանանել. եւ դահիճքն ընկեցին զնա յերկիր. եւ հարին յերկար աքացի եւ բռնցի. եւ ապա սրով յերիս մասունս հատին զմարմին նորա. եւ այնպէս թաւալելով յարեան իւրում աւանդեաց զհոգին ՚ի ձեռս Աստուծոյ: Յայնժամ իշխան ոմն ՚ի Հայոց անտի Սեբաստացւոց Սարգիս անուն բազում ինչ տուեալ ամիրային` էառ զմարմին սրբոյն, եւ տարեալ թաղեաց պատուով ՚ի վանս սուրբ նշանին: Այլ մեք դարձցուք ՚ի պատմութիւն առաջիկայ ժամանակիս յաւուրս Լեւոնի արքայի: