Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Ընդ այն աւուրս մեռաւ Պալտին որդի Պեմունդայ լատին կոմսին Անտիոքայ. եւ էր կին Պալտնոյ Աղիտա դուստր Ռուբենի եղբօր Լեւոնի. եւ զի Պեմունդ` ըստ որում ասացաք ՚ի գլուխ ԺԸ. խոստացեալ էր նմին Պալտնոյ որդւոյ իւրում , զի լիցի իւր յաջորդ, իբրեւ մեռաւ նա, կացոյց ՚ի տեղի նորա ժառանգ զորդի նորին զՌուբէն. եւ էառ զերդումն ՚ի բերանոյ իշխանաց քաղաքին եւ եպիսկոպոսին, զի յետ մահուն իւրոյ դիցեն, ՚ի տեղի իւր զՌուբէն զթոռն իւր: Ապա յորժամ մեռաւ Պեմունդ` ըստ բանի նորա կարգեցաւ ՚ի տեղի նորին Ռուբէն:
       Այլ քանզի իշխանն Տրապօլսոյ Ճիւան` զոր ոմանք դնեն լինել եղբայր Պալտնոյ, ստացեալ ունէր իրաւունս ինչ ՚ի վերայ տէրութեան քաղաքին Անտիոքայ, իբրեւ ետես ` թէ Ռուբէն տիրեաց այնմ, յարոյց պատերազմ ընդդէմ նորա. եւ վանեալ զնա անտի բռնացաւ ՚ի վերայ քաղաքին. եւ եդ անդ զայլ իշխան ոմն, եւ դարձաւ ՚ի Տրապօլիս: Իսկ Ռուբէն փախստեայ դիմեալ անկաւ առ Լեւոն արքայ. եւ նա ժողովեալ զզօրս իւր` եկն ՚ի վերայ Անտիոքայ, եւ ՚ի նեղ էարկ զքաղաքն, եւ թէպէտ մերձ էր յառնուլ զայն, բայց խնայեալ ՚ի քրիստոնեայս` ընդ որոց պա'րտ էր վարիլ սրով, դարձաւ յետս, եւ գրեաց թուղթ առ Իննովկենտիոս պապն, եւ ծանոյց նմա զեղեալսն, խնդրելով ՚ի նմանէ` զի նա ինքն դատաստան արարեալ` տայցէ Ռուբենի զտէրութիւն քաղաքին:
       Իսկ Իննովկենտիոս յանձն արար զիրսն Պետրոսի կարդինարին, որ յառաջագոյն իսկ եկեալ էր ՚ի կողմանս Կիւլիկիոյ եւ Պաղեստինոյ. բայց Պետրոս կարդինար առաւել եւս սաստկացոյց զխռովութիւնն. զի պաշտպան եկաց ՚ի կողմն իշխանին Տրապօլսոյ ՚ի ծածուկ. եւ յարոյց զլատինացիս ընդդէմ Հայոց: Ընդ որ դժուարեալ յոյժ Լեւոնի` հալածեաց յաշխարհէն Կիւլիկիոյ զամենայն լատինացիս հանդերձ կղերիկոսօք նոցին եւ եպիսկոպոսօք. եւ զբազումս ՚ի լատին իշխանաց եղելոց ՚ի կողմանս Տրապօլսոյ եւ Անտիոքայ կալեալ էարկ ՚ի շղթայս. ընդ որս եւ զԿոստանց, զՃօշլին, զՊաղտ եւ զՀերի. եւ անհնարին հարուածովք տագնապեցոյց առ հասարակ զլատինացիս. մինչեւ ոչ եւս կարել նոցա խլրտիլ առաջի Լեւոնի. եւ ոչ եւս իւիք զիջուցանել զսրտմտութիւն նորա:
       Անճարացեալ նոցա յամենայն կողմանց` առաքեցին դեսպանս առ պապն Իննովկէնտիոս, եւ ծանուցին նմա զամենայն. քանզի գիտէին` թէ Լեւոն անսայ հրամանի նորա . գրեցին նոյնպէս վասն այսր եւ առ կայսրն ալամանաց: Զայս զգացեալ Լեւոնի` ինքն եւս առաքեաց հրեշտակս առ պապն հանդերձ թղթով. եւ ամբաստան եղեւ զՊետրոս կարդինարէն, թէ նա է պատճառ խռովութեանն: Իբրեւ լուաւ զայս Իննովկենտիոս պապն , առաքեաց հրեշտակս առ Լեւոն հանդերձ թղթով` հաստատել զխաղաղութիւն. զայս գրեաց առ նա եւ կայսրն:
       Ապա եպիսկոպոսն Անտիոքայ ժողով արարեալ հաճեցոյց զանտիոքացիս ընդունիլ զՌուբէն` եւ դնել իշխան քաղաքին. եւ առաքեալ ծանոյց զայս Լեւոնի: Եւ Լեւոն առեալ զՌուբէն ընդ իւր` գնաց բազմութեամբ սպայակոյտ զօրաց ՚ի սահմանս Անտիոքայ. եւ եմուտ ՚ի քաղաքն փողովք եւ թմբկօք, երգօք եւ նուագարանօք. եւ կացոյց անդ իշխան Անտիոքայ զՌուբեն. որում եւ երդուան ամենայն իշխանք եւ զօրք Անտիոքայ ` հնազանդ լինել նմա: Եւ Լեւոն արքայ հաշտութիւն արարեալ ընդ իշխանին Տրապօլսոյ` դարձաւ խաղաղութեամբ յետս, եւ գրեալ ծանոյց Իննովկենտիոսի զամենայն:
       Յետ այսորիկ առաքեաց Լեւոն հրեշտակս հանդերձ ընծայիւք առ կայսրն ալամանաց առ Ոթոն Չորրորդ. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ, զի թագաւորեցուսցէ զՌուբէն ՚ի վերայ Անտիոքայ. եւ կայսրն հաճեալ ընդ այն` առաքեաց թագ առ Լեւոն` պսակել այնու զՌուբէն, եւ կարգել զնա երկրորդ իւր: Այլ ՚ի վերայ այսր ամենայնի ո'չ եթող Լեւոն արքայ դառնալ լատին եպիսկոպոսաց եւ քահանայից յաշխարհն Կիւլիկիոյ. որոյ վասն թէպէտ եւ բազումք ջանացան, բայց չեղեւ հնար: Եւ յետ ժամանակաց իբրեւ նստաւ Ոնորիոս պապ, գրեաց առ կաթուղիկոսն Հայոց` հաճել զմիտս Լեւոնի, եւ շահել զսիրտ նորա, զի դարձուսցէ զլատինացիս յեկեղեցիս իւրեանց. բայց իբրեւ ոչ ընկալաւ զպատասխանին, գրեաց առ լատին եպիսկոպոսն Երուսաղէմի` հոգ տանիլ այսմ. այլ նա եւս ոչ կարաց հաճեցուցանել զԼեւոն. մինչեւ յետ ժամանակաց առ սակաւ սակաւ վերստին եղեւ մուտ նոցա յայն աշխարհ:
       Այս պատմութիւն` որ ՚ի վերայ երթեւեկութեան թղթոց, եւ նկուն լինելոյ լատինացւոց ՚ի Լեւոնէ, եւ գրաւելոյ իշխանութեանն Անտիոքայ, ըստ մասին աւանդի ՚ի գործս Իննովկենտիոսի պապին, եւ ՚ի թուղթս Լեւոնի. եւ ըստ մասին ՚ի պատմութիւնս թագաւորաց Կիւլիկիոյ. եւ ըստ մասին ՚ի պատմութիւնս Վահրամայ եւ Կիրակոսի. եւ ըստ մասին ՚ի գիրս Վիլեբրանդի գերմանացւոյ, զորմէ ունիմք գրել այժմ. բայց յամենեսին ՚ի սոսա այլեւայլ օրինակաւ եւ շփոթ պատմի. մեք ըստ կարի ջանացաք միաբանել զամենեսին:
       Յիշատակի ուրեք ՚ի գիրս լատինացւոց, թէ յառաջ քան զայս, ՚ի գալ Պետրոսի կարդինարի ՚ի Կիւլիկիա եբեր ընդ իւր զսահմանադրութիւնս ինչ. եւ Լեւոն արքայ հաճեալ ընդ այն` ծանոյց Յովհաննու կաթուղիկոսին Հայոց. եւ նա ընկալեալ ըստ մասին ինչ` գրեաց թուղթ հպատակութեան առ պապն. յորում եւ յայտ արար, թէ առ ՚ի ընդունիլ զայնոսիկ սահմանադրութիւնս` հարկ է ժողով գումարել. զի առանց մեծի ժողովոյ եւ առանց հաւանութեան բոլոր ազգին ասէ` անհնար է նոր ինչ փոփոխութիւն առնել ընդդէմ հին սովորութեան:
       բ. Յայն աւուրսն ոմանք յիշխանացն լատինացւոց եկեալ յաշխարհէն գերմանացւոց կամ ալամանաց` (որք են նէմցէ ) գնալ յուխտ ՚ի սուրբ քաղաքն Երուսաղէմ, անցին ընդ աշխարհն Կիւլիկիոյ. եւ էր ընդ նոսա կանոնիկոս ոմն մեծարգի Վիլեբրանդ անուն. առ որս եցոյց Լեւոն բազում մարդասիրութիւն: Եւ ՚ի յամել նոցա անդ ամիսս չորս, իբրեւ մերձեցան աւուրք տօնի Յայտնութեան Տեառն կոչեաց զնոսա Լեւոն ՚ի Սիս քաղաք առաջիկայ լինել հանդիսի օրհնութեան ջուրց. եւ նոցա եկեալ անդր, եւ տեսեալ զհանդէսն` զարմացան յոյժ: Այլ թէ որպէսզի եղեւ, մանրամասն նկարագրէ նա ինքն Վիլեբրանդ, զորոյ զբանսն պատշաճ համարիմ քաղելով դնել աստ համառօտ:
       Յաւուր տօնի Յայտնութեան ասէ եկաք ՚ի Սիս. առ որ հրաւիրեալ էր զմեզ թագաւորն Լեւոն` ՚ի ցուցանել զհանդէս տօնին իւրոյ: Այս քաղաք է ասէ մին ՚ի գլխաւոր քաղաքաց. եւ են ՚ի նմա անհամար բնակիչք փարթամք. բայց չունի զամրոց, այլ զդղեակ մի ՚ի վերայ լերին: Իսկ զտօն Յայտնութեանն կատարեցին այսպէս. նախ զաւուրս երկոտասան կացին յապաշխարանս եւ ՚ի ծոմապահութիւնս, հրաժարեալք ՚ի ձկանց, ՚ի գինւոյ եւ ՚ի ձիթոյ. եւ ապա զօրն ճրագալուցի մինչեւ ցերեկոյ անսուաղ եւ անճաշակ անցուցին. եւ ընդ երեկս պատարագ մատուցեալ ` զգիշերն ողջոյն կացին ՚ի հսկումն աստուածային պաշտամանց :
       Ընդ առաւօտն ամենեքին իջին յեզր գետոյն, որ մօտ էր ՚ի քաղաքն. եւ թագաւորն Լեւոն էջ այսպիսի իմն կարգաւ. ինքն նստաւ յերիվար բարձր եւ ահիպարանոց. եւ ծառայք թագաւորի իւրաքանչիւր դրօշիւք եւ շքեղազարդ երիվարօք գնային յառաջոյ. եւ հազար արք պատէին զարքայ շուրջանակի. եւ զկնի նորա Ռուբէն Երկրորդ արքայի հանդերձ ազնուականօք աշխարհին. եւ ապա բազմութիւնք զինուորական դասուն վայելուչ զարդարեալք` անդանօր միաբերան աղաղակեցին, սո'ւրբ թագաւոր: Եւ ապա հնչմամբ փողոյ եւ նուագարանաց հասանէր թագաւորն յափն գետոյն ՚ի վրանն յառաջագոյն պատրաստեալ նմա:
       Գայր ապա եւ պատրիարգն Յունաց հանդերձ իւրայովքն. եւ յետոյ եկեղեցականքն Հայոց եւ կաթուղիկոս նոցա թափորական փառօք. եւ սկսան օրհնել զջուր գետոյն. կարդացին Աւետարան յունարէն եւ հայերէն. եւ իջուցին զխաչն ՚ի գետն. եւ թռուցին զաղաւնի մի յաջմէ: Եւ մի ոմն մտեալ ՚ի գետն. եւ հասեալ ՚ի միջին տեղին` աղաղակեաց ՚ի ձայն բարձր. կեցցէ ' թագաւոր մեր յաւիտեան . եւ կրկին եւս աղաղակեաց. զօրասցի եւ բարձրասցի քրիստոնէութիւն համօրէն: Եւ ամենեքին ՚ի մի բերան պատասխանեցին, ամէն: Յայնժամ թագաւորն եւ այլք ընդ նմա այնու ջրով ցօղէին յանձինս. իսկ ասորիք` որք էին ընդ նոսա, մերկ լուանային ՚ի ջուրն :
       Եւ իբրեւ կատարեցին զօրհնութիւն ջրոյն, դարձան եկեղեցականքն ՚ի վանս իրեանց. իսկ թագաւորն հանդերձ այլովք ՚ի զբօսանս դառնայր. քանզի մօտ յայս քաղաք յօրինեալ էր նորա տէղի զբօսանաց. զորոյ թէ քանի ' էր զուարճալի փափակութիւն` խոստովանիմ զանձինս անբաւականութիւն ՚ի գիր արձանացուցանել. ուր եւ որդիք ազատաց արարին զինախաղութիւնս եւ նիզակաշարժութիւնս: Յետ որոյ աւարտեցան աւուրք տօնից Յայտնութեանն, արձակեաց զմեզ բազում պատուով մեծ թագաւորն. եւ մեք ելեալ գնացաք. եւ շրջեցաք յայլ քաղաքս, յորս տիրէր Լեւոն. եւ ապա եկաք յամուր աւանն Ադամովդ, զոր նա ինքն Լեւոն հանդերձ շրջակայ դաստակերտօքն շնորհեալ էր ալամանաց. զի յոյժ սիրէր զնոսա:
       գ. Իսկ Լեւոն արքայ օրըստօրէ առաւել եւս զօրացեալ փառաւորիւր յամենայն երկիրն Կիւլիկիոյ եւ ՚ի կողմանս Իսաւրիոյ եւ Լիկայոնիոյ եւ ՚ի սահմանս Եփրատացւոց, եւ ՚ի Չորրորդ Հայս: Եւ յետ բազում քաջագործութեանց, եւ վեհապանծ արութեանց, եւ բարեպարիշտ տնտեսութեանց` անկաւ ՚ի հիւանդութիւն, եւ եդաւ ՚ի մահիճս. եւ գիտացեալ թէ հասեալ է վախճան կենաց իւրոց, էառ զվերջին թոշակ փրկութեան, եւ պատրաստեցաւ ՚ի մահ: Եւ քանզի չունէր նա արու զաւակ, այլ` զդուստր մի միամօր Զապէլ անուն` վեշտասան ամաց, զնա կամելով կացուցանել ՚ի տեղի իւր` հրամայեաց կոչել առ ինքն զկաթուղիկոսն, եւ զամենայն իշխանս եւ զզօրագլուխս Հայոց, եւ ասէ զնոսա. ահա վախճան կենաց իմոց հասեալ է. եւ զի չունիմ ես զաւակ արու յաջորդ ինձ, յանձն առնեմ ձեզ զդուստր իմ զԶապէլ. զնա դիջի'ք փոխանակ իմ: Զայս լուեալ ամենեցուն` յանձն առին սիրով զպատուէր նորա. քանզի ամենայն բանք եւ հրամանք նորա հաճոյ էին նոցա. զի սիրելի էր նա ամենեցուն:
       Կոչեալ ապա Լեւոնի անդ զդուստր իւր զԶապէլ` յանձն արար զնա ՚ի ձեռս կաթուղիկոսին, եւս եւ ՚ի ձեռս երկուց երեւելի իշխանաց. որոց մին կոչիւր Սիրադան կամ Ատան պայլ. եւ միւսն Կոստանդին աւագ պարոն գունդստապլ` տէր Բարձր բերդոյ ազգական Լեւոնի յազգէ Ռուբինեանց, որ եւ առեալ էր իւր կին զդուստր Հեթմոյ եղբօր Ներսէսի Լամբրոնացւոյն: Եւ Լեւոն արձակեալ զնոսա յիւրմէ` աւանդեաց զհոգի իւր յամի Տեառն 1219 եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈԿԸ. ՚ի մայիսի 1. պայազատեալ ամս ԼԴ. զի եկաց լոկ յիշխանութեան ամս ԺԳ. եւ ՚ի թագաւորութեան ամս ԻԱ. եւ ամիսս 4:
       Իսկ վասն թաղման նորա ծագեցաւ շփոթութիւն ոչ սակաւ. զի ոմանք ասէին թաղել զնա ՚ի թագաւորանիստ քաղաքն Սիս. եւ կէսք` յԱկներ վանսն. զոր նորա էր շինեալ, եւ բարեկարգութեամբ վայելչացուցեալ: Բայց զայս ոչ առին յանձն իշխանք Հայոց. զի ասեն, գուցէ եկեալ թշնամեացն` հանցեն զոսկերս նորա. ՚ի վանաց անտի, եւ այրեսցեն ՚ի նախատինս նորուն, որովհետեւ բազում խոշտանգանս կրեալ էին ՚ի ձեռաց նորա: Այլ ՚ի վերջոյ զմռսեալ զմարմին նորա ներքուստ եւ արտաքուստ` թաղեցին ՚ի Սիս. եւ շինեցին ՚ի վերայ նորա շիրիմ փառաւոր, կամ ըստ այլոց տաճար: Իսկ զսիրտն եւ զայլ ներքին մասունս թաղեցին ՚ի վանսն Ակներ` ըստ ասելոյն Կիրակոսի. թէպէտ Վահրամ դնէ, թէ զմարմինն թաղեցին ՚ի վանսն յայն, եւ զմասն ինչ ՚ի մարմնոյ նորա ՚ի Սիս:
       Յետ մահուան Լեւոնի` Յովհաննէս կաթուղիկոս, եւ իշխանք Հայոց Ատան եւ Կոստանդին հաւանութեամբ այլոց իշխանաց եդին թագ արքայական ՚ի գլուխ դստեր նորա Զապէլայ` անուանեալ զնա թագուհի Հայոց: Այլ զհոգաբարձութիւն թագաւորութեանն տանէր Ատան իշխանն. եւ իբրեւ սպանաւ նա դաւաճանութեամբ ոմանց յետ ինն ամսոց, վարէր զայն իշխանութիւն Կոստանդին:
       Իսկ Ռուբեն փոխարքայ ` թոռն եղբօր Լեւոնի` իշխան Անտիոքայ, կամելով ինքնին թագաւորել` միաբանեաց ընդ իւր զբազում իշխանս Հայոց. եւ զօրաժողով լեալ` դիմեաց ՚ի քաղաքս Կիւլիկիոյ. եւ նախ էառ զՏարսոն. եւ դիմեաց անտի ՚ի Մամեստիա. եւ յորժամ մերձ էր առնուլ զայն եւս, Կոստանդին իշխան առեալ զզօրս Լեւոնի` եկն ՚ի վերայ նորա. եւ եհար անդէն զմիաբանեալսն ընդ նմա. եւ վարեալ զՌուբեն մինչեւ ՚ի Տարսոն` կալաւ զնա եւ զնիզակակից իշխանսն` որ ընդ նմա, եւ եդ ՚ի բանտի. ուր եւ մեռան նոքա. եւ նստաւ յԱնտիոք կոմս մի ոմն յազգականութենէ Ռուբինեանց: Յաւուրսն յայնոսիկ ՚ի տեղիս տեղիս եղեւ գետնաշարժութիւն ահագին. եւ կործանեցաւ փառազարդ եկեղեցին` որ ՚ի Մշկավանքն. եւ մեռան չորեքին քահանայք ընդ փլատակաւ: Եւ ՚ի նմին գիշերի երեւեցաւ յերկինս աստղ մի գիսաւոր նիզակաձեւ. որ եւ եղեւ նշանակ յարձակելոյ նիզակաւոր թշնամեաց յաշխարհս Հայոց. որպէս կատարեցաւ իսկ. զորմէ գրեսցուք ՚ի յաջորդ գլուխսդ:
       դ. Ընդ այն ժամանակս մեռաւ կաթուղիկոսն Յովհաննէս Մեծաբարոյ, եւ թաղեցաւ ՚ի Հռոմկլայ, կացեալ ՚ի հայրապետութեան ամս ԺԸ. ամ մի առանձինն. եւ երեք ամ ընդ Դաւթայ. եւ չորեքտասան ամ եւս զկնի մահուն Դաւթայ: Եւ յաջորդեաց ՚ի տեղի նորա Կոստանդին Առաջին` Բարձրբերդցի, որ եւ ասի Մավռիանցի: Սա էր որդի Վահրամայ ուրումն` յաշխարհէն երրորդ Հայոց` ՚ի քաղաքէն Բարձրբերդոյ, որ հայի ընդ հարաւ ՚ի դաշտն Կիւլիկիոյ, այր բազմահանճար եւ հոգեսէր, սնեալ ՚ի մանկութենէ ՚ի վանս Մավռիանայ կուսակրօն սրբութեամբ, եւ կարգեալ հայր միանձանց, եւ վերառեալ յաստիճան եպիսկոպոսութեան. որ եւ արժանաւոր կոչմամբ ընտրեցաւ ՚ի կաթուղիկոսութիւն Հայոց: Սա յամենայնի եցոյց զմարդասիրութիւն առ ամենեսին. եւ հայրենի խնամով տարածեալ զգութ իւր ՚ի վերայ ազգին` յանձանձէր զամենեսին առաւել քան զծնօղս. եւ որոց չկարէր օգնել անձամբ. աղօթիւք նպաստէր նոցա. բազում ինչ ծախեալ սորա եւ ՚ի վանորայս եւ յանապատս` պայծառացոյց զնոսա: Յառաջնում ամի կաթուղիկոսութեան սորին Կոստանդեայ` Կոստանդին իշխանն հաւանութեամբ այլոց իշխանաց, եւ ըստ հաճելոյ Զապէլայ թագուհւոյն` բերեալ ՚ի Սիս զՓիլիպպոս որ եւ Ֆիլիպ զորդի նորոյ կոմսին Անտիոքայ` ՚ի մօրէ հայ, մեծահանդէս փառօք պսակեցին ընդ նմա. եւ երդումն առեալ ՚ի Փիլիպպեայ, զի մի ' փոխեսցէ զծէսս Հայոց, կամ անիրաւութիւն ինչ արասցէ ընդ ազգն, որովհետեւ հայրենեօք ՚ի լատինացւոց էր, կացուցին զնա թագաւոր ՚ի վերայ Հայոց:
       Այլ Փիլիպպեայ կացեալ ամս երկու ՚ի պատիւ թագաւորութեան` սկսաւ վարիլ ընդդէմ երդման իւրոյ. եւ զգութ իւր զամենայն բարձեալ ՚ի Հայոց` դարձոյց ՚ի լատինս. եւ ոչ այսչափ միայն, այլեւ զամենայն զարդս արքունի պաղատանն հանդերձ ծանրագին թագիւն յղեաց յԱնտիոք: Այսմ ոչ կարացեալ տանիլ իշխանացն Հայոց` կալան զնա ՚ի գնալ նորա յԱնտիոք, եւ եդին յարգելանս ՚ի դղեակն Բարձրբերդոյ. մինչեւ դարձուսցէ ՚ի Սիս զամենայն զոր յղեալ էր անդր ՚ի յԱնտիոք: Զայս իմացեալ հօր նորա յարոյց աղմուկ մեծ. այլ ոչինչ կարաց առնել. մինչեւ մեռաւ որդի նորա Փիլիպպոս յանցանել տարւոյ միոյ յարգելանի անդ ՚ի տխրութենէ սրտի իւրոյ:
       Եւ ՚ի լինել այսր այսպէս` խորհեցաւ թագուհին հրաժարիլ յաշխարհէ, եւ առանձնանալ ՚ի վանս. բայց իշխանք Հայոց ոչ ետուն նմա թոյլ զայս առնել, մանաւանդ իշխանն Կոստանդին, որ եւ բազմօք յորդորեաց զնա ամուսնանալ ընդ որդւոյ իւրում Հեթմոյ, եւ կանգնել զգաւազան իշխանութեանն Ռուբինեանց: Այլ ոչ անսացեալ նմա թագուհւոյն` գնաց ՚ի Սելեւկիա քաղաք, եւ եկաց անդ առ լատին ազգականս իւր ՚ի մօր կողմանէ. եւ խորհէր կրօնաւորիլ ՚ի վանս կուսանաց : Իսկ իշխանն Կոստանդին յետ բազում հրեշտակութիւնս առաքելոյ առ նա դառնալ ՚ի Սիս, իբրեւ ետես` թէ նա ոչ անսայ, էառ զզօրս Հայոց, եւ գնացեալ պաշարեաց զՍելեւկիա. եւ սկսաւ մարտ դնել ընդ քաղաքին, եւ խնդրել զթագուհին Զապէլ:
       Յայնժամ ակամայ կամօք հաւանեալ թագուհւոյն` էջ առ նա, եւ գնաց ընդ նմա արքայական փառօք ՚ի Սիս. եւ ապա անսացեալ խրատու նորա` ամուսնացաւ ընդ որդւոյ նորա Հեթմոյ. որ էր երիտասարդ գեղեցիկ, զուարթամիտ, իմաստուն եւ հզօր. զոր եւ բազում հանդիսիւ օծին թագաւոր ՚ի վերայ Հայոց, եդեալ ՚ի գլուխ նորա ոսկի թագ, եւ գաւազան ականապատ ՚ի ձեռս. յամի Տեառն 1224. եւ ՚ի թուականութեանս Հայոց ՈՀԳ: Եւ էր ցեղ այսր Հեթմոյ արքայի ՚ի Հայկազանց եւ յԱրշակունեաց` խնամացեալ ընդ տանն Ներսեսի Լամբրոնացւոյ, եւ միանգամայն ընդ տանն Ռուբինեանց ելելոց ՚ի Բագրատունեաց. որպէս յայտ է ՚ի կարգէ պատմութեանս, ըստ որում աւանդի որոշակի եւ ՚ի հին յիշատակարանս ինչ սաղմոսամեկնիչն. որ գրեալ է յումեմնէ յաւուրս Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ:
       ե. Իբրեւ կատարեցաւ այս փափաք սրտի իշխանին Կոստանդեայ, առաւել եւս զօրացեալ նորա` ինքնին եղեւ ձեռնտու որդւոյ իւրոյ նոր թագաւորին Հեթմոյ. եւ զարդարեաց բազում բարեկարգութեամբ զաշխարհն Կիւլիկիոյ. եւ կացոյց զՍմբատ զանդրանիկ որդի իւր սպարապետ զօրաց, եւ զկրտսերն փոխան արքայի. իսկ զմիւս որդի իւր զԲարսեղ ետ ձեռնադրել արքեպիսկոպոս: ՚Ի նոյն աւուրս պատուեալ եւ զորդի Հեթմոյ Լամբրոնացւոյ զԿոստանդին` զեղբայր կնոջ իւրոյ, որ արգելեալ կայր ՚ի Սիս քաղաքի յաւուրց անտի Լեւոնի արքայի, կացոյց իշխան Լամբրոնի, միանգամայն եւ թագադիր որդւոյ իւրում Հեթմոյ: Արար եւս միաբանութիւն եւ խաղաղութիւն ընդ շրջակայ ազգաց, եւ ընդ ամիրայից: Կարգեաց եւ յամենայն տեղիս աշխարհին պահապանս եւ հոգատարս. եբեր ՚ի զանազան տեղեաց զբազմահանճար արուեստաւորս ՚ի շինութիւն աշխարհին: Որոշեաց զանազան նաւահանգիստս վասն վաճառաց, եւ վասն պէսպէս պիտոյից, շինեալ ՚ի պէտս այսր ամենայնի զբազում նաւս բեռնաբարձս. եւ լցոյց զաշխարհ Կիւլիկիոյ ամենայն բարեօք: Սահմանեաց եւ զհասս յամենայն վանորայս . եւ արգել զկրօնաւորս յամենայն աշխարհական զբաղանաց, եւ ձեռամբ կաթուղիկոսին եբարձ ՚ի վանից զբազում խորթ արարողութիւնս: Զայսպիսի բարեկարգութեան համբաւ առեալ Հայոց բնակելոց ՚ի հեռաւոր տեղիս բազումք ՚ի նոցանէ եկին եւ բնակեցան անդ, մանաւանդ այնոքիկ` որք հալածեալ էին յարշաւանաց թաթարացն. զորոց գրեսցուք ՚ի մօտոյ: Եւ եղեւ երկիրն Կիւլիկիոյ իբրեւ վարդ գարնանազուարճ յայնպիսի ձմեռնային ժամանակի :
       Իսկ թագաւորն Հեթում համօրէն զուարճացեալ ընդ խնամակալութեամբ քաջաջան հօրն իւրոյ` նաեւ ինքն իսկ ոչինչ նուազ փոյթ տանէր բազմադիմի բարեկարգութեանց եւ շինուեաց աշխարհին. եւ զի էր զգօնամիտ եւ քաղցրաբարոյ, ընդ ամենեսին սիրով եւ խաղաղութեամբ վարելով զամենեսին արքայավայել առատաձեռնութեամբ առ հասարակ սփոփէր. մինչեւ լինել նմա սիրելի եւ հաճելի յաչս ամենայն ժողովրդեան: Ականատես գոլով սմա եւ Վահրամ պատմաբան ` գովութեամբ խօսի յասելն. *«Սա արժանի թագաւորեալ, եւ ամենայն շնորհօք լցեալ. տեսլեամբ գեղոյ վայելչացեալ, հոգւովն յոյժ պայծառացեալ. յուղիղ հաւատս արմատացեալ, ՚ի բարի գործըս վկայեալ. յոյժ ողորմած եւ գթացեալ, եւ յիրաւունս հաստատեալ. յամենեցունց շնորհս գտեալ, ինքն ՚ի պարգեւս առատացեալ »: Սոյն այս Հեթում արքայ շինեաց եւ յԵրուսաղէմ զխորան մի ՚ի տաճարն գերեզմանի սուրբ Աստուածածնին` յարեւելս կոյս. ըստ որում պատմէ Հաննէ վարդապետ. երես 297. եւ 233. եւ 304:
       Եղեն Հեթմոյ որդիք երեք. առաջինն` Լեւոն, որ զկնի եղեւ թագաւոր. երկրորդն Թորոս, որ յետոյ անկաւ ՚ի պատերազմի. եւ երրորդն Ռուբէն, որ ՚ի տղայական հասակի մեռաւ: Եւս եւ եղեն նմա հինգ դստերք. զորս բարեպաշտուհի մայր նոցա թագուհին Զապէլ սնոյց յառաքինական կեանս. որ եւ ինքն իսկ ՚ի նոյն զարդարեալ էր. որոյ եւ կեանքն էր իբրեւ զխստակեաց ճգնաւորի` հանապազ յաղօթս, ՚ի պահս եւ ՚ի ճնշմունս. եւ թէպէտ արտաքուստ թագիւ եւ ծիրանեօք էր պճնեալ, բայց ՚ի ներքոյ զգեցեալ ունէր խարազն: Զսմանէ եւս մեծամեծս գրէ Վահրամ ականատես, յասելն. *«Սա առաւել բարեպաշտեալ, եւ հաւատովն բարձրացեալ. սիրով յԱստուած էր միացեալ, եւ երկիւղիւ Տեառն խրատեալ. բարի գործովք արդարացեալ , եւ աղօթիւքըն միշտ մաքրեալ. զխոնարհութիւն զարդ զգեցեալ, զպարկեշտութիւն նախապատուեալ»:
       Ասի զսմին բարեպաշտ թագուհւոյ զԶապէլայ ՚ի յիշատակարանս ինչ, թէ ՚ի գնալն ՚ի վանորայս` կացեալ արտաքոյ դրան` դնէր զերեսս իւր ՚ի վերայ հողոյ երկրին, ուր կոխեալ էին ոտք կրօնաւորաց, անարժան համարելով զինքն համբուրել զոտս նոցա: Ո'ւր եւ լսէր երանելիս այս, թէ ոք հիւանդ է, թողեալ զամենայն զգործ իւր` գնայր անդր. եւ իբրեւ աղախին ծառայէր նմա. եւ եթէ աղքատ ոք էր, լնոյր եւ զձեռս նորա. եւ յառաջ քան զամենայն յորդորէր ՚ի զգաստութիւն հոգւոյ, եւ ՚ի խոստովանութիւն մեղաց. եւ գրեթէ զմեծ մասն աւուր ՚ի հոգս հիւանդաց ծախէր. եւ առ որս ոչ կարէր ժամանել ինքնին, զայլ ոք ՚ի տեղի իւր առաքէր: Ոչ երբէք ել ՚ի բերանոյ նորա բան ինչ անպիտան, եւ կամ ծիծաղ անյարմար: Եղեւ հայելի առաքինութեանց ամենայն հասակի` ոչ միայն աշխարհականաց, այլեւ եկեղեցականաց. որով եւ գտաւ արժանաւոր թագուհի ազգիս Հայոց, եւ ցանկալի հարսն երկնաւոր փեսային Քրիստոսի: Այլ մեք մատիցուք այժմ պատմել զպէսպէս հարուածոց` որք հասին յազգ մեր յաշխարհին Մեծին Հայոց յերեսաց թաթարաց: