Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Գ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Բազմութիւնք թաթարաց ՚ի յարձակիլ իւրեանց յաշխարհն Աղուանից` Հայոց եւ վրաց, առին գրեթէ զամենայն քաղաքս, զոմանս բռնութեամբ, եւ զոմանս խաղաղութեամբ: Նախ առաջին` մեծ իշխանն Չարմաղան հասեալ յափն ծովուն Գեղամայ` որ է ծով Սեւանայ, տիրեաց ամենայն քաղաքաց շուրջ եղելոց. եւ եհար առ ծովակաւն զխորան իւր: Նոյնպէս եւ իշխանն Ղատաղան էառ զկողմանս Գետաբակուց եւ զՎարդանաշատու, եւ այլն:
       Եկեալ եւ իշխանն Մուլար` պաշարեաց զանմատոյց քաղաքն Շամքոր ՚ի սահմանս Աղուանից: Իսկ տէրն Շամքորայ Վահրամ իշխան Հայոց, եւ որդի նորա Ալբուղ, տեսեալ զայն` փախեան եւ անկան ՚ի լերինս, եւ շրջէին յանծանօթ տեղիս: Այլ քաղաքացիքն կային ՚ի մեծի նեղութեան ՚ի պաշարման անդ. եւ ոչ համարձակէին տալ զքաղաքն ՚ի ձեռս թշնամեաց, երկուցեալ յանողորմ բարուց նոցա: Տեսեալ Մուլարայ` թէ դժուարին է առնուլ զքաղաքն, մանաւանդ զի շուրջ զամրոցաւն կայր խրամ խոր, որ ոչ թողոյր նոցա դիմել ՚ի քաղաքն, հրաման ետ ժողովել զծառս եւ զթուփս եւ զփայտս, եւ լնուլ ՚ի խրամն. զի հնար լիցի զօրացն անցանել ընդ այն. իսկ քաղաքացիքն ՚ի գիշերի հուր արկեալ յայն` այրեցին իսպառ:
       Զայն իբրեւ ետես Մուլար, ձայն ետ զօրաց իւրոց, զոր ինչ ասէ առնեմ ես, եւ դո'ւք արասջիք. զայս ասացեալ` ելից հող ՚ի վերարկու իւր, եւ եկեալ թափեաց ՚ի խրամն. եւ իբրեւ ամենեքին արարին այսպէս բազում անգամ` լցաւ մի կողմն խրամին: Ընդ որ դիմեալ նոցա ՚ի վերայ պարսպին` իբրեւ զսարդս սողեալ ելին ՚ի վեր. եւ մտեալ ՚ի քաղաքն` կոտորեցին զամենայն մարդ ՚ի բերան սրոյ. եւ այրեցին զշինուածս ամենայն, ընդ որս եւ զեկեղեցիս. եւ առեալ զաւար քաղաքին` ելին եւ գնացին ՚ի վերայ այլոց քաղաքաց եւ առին զնոսա եւս, զՏաւուշ, զԿածարեթ, զՏերունական, զԵրգեվանք, զՄածնաբերդ, զՆոր բերդ թագաւորաշէն, զՔաւազին ամրոց անմարտնչելի, եւ զանուանի բերդն Գագայ:
       բ. Յայն աւուրսն Վանական վարդապետ հանդերձ աշակերտօքն ընդ որս էր եւ Կիրակոս Գանձակեցի, բնակէր ՚ի սահմանս երկրին Վահրամայ` յայրի միում մեծի, որ իբրեւ դղեակ իմն էր` լուսամուտ լայն ունելով յանմատչելի յարկին. եւ դուռն մի ՚ի կողմանէ. ուր` որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ, ՚ի գլուխ ԻԴ. շինեալ եւս էր նա եկեղեցի մի, եւս եւ բնակարան միանձանց. եւ էր այն ՚ի հարաւոյ կողմանէ Տաւուշ բերդին: Եւ ՚ի հարկանել Մուլար իշխանին զերկիրն, բնակիչք մօտակայ գիւղից եւ աւանից ժողովեցան անդր հանդերձ կանամբք եւ մանկամբք իւրեանց, եւ էին աւուրք Վարդավառի:
       Եւ եղեւ իբրեւ դիտացին ոմանք յասպատակիչ թաթարաց անտի, թէ ժողովեալ են բազումք յայրի անդ, եկին եւ կալան զդուռն այրին. եւ ձայնեալ ՚ի ներքս` կոչէին զնոսա արտաքս. ո՞չ լաւ է ձեզ ասեն գալ առ մեզ արտաքս` քան մեռանիլ այդրէն ՚ի ներքս: Իսկ որք ՚ի ներքս էին, երկնչէին ճիկ հանել` թո'ղ թէ արտաքս ելանել. բայց կային ՚ի մեծ տագնապի. եւ սով եւս պաշարեաց զնոսա. զի սպառեալ էր պաշար կերակրոյ նոցա, եւ ջուր ըմպելոյ. որով եւ պապակեալ տոչորէին. եւ եղեն յոգիս ապաստան, եւ ոչ գիտէին` թէ զի'նչ արասցեն: Յայնժամ առեալ վանականին զերկուս քահանայս յաշակերտաց իւրոց` զՄարկոս եւ զՍոսթենէս, ել գնաց առ գլխաւոր նոցա: Եւ նորա պատուով ընկալեալ զվարդապետն` սկսաւ հարցանել վասն իշխանին Վահրամայ, թէ ո՞ւր իցէ. եւ իբրեւ ասաց վանականն` ո'րչափ ինչ գիտէրն, հրամայեաց նմա յորդորել եւ հանել զորս կային յայրի անդ: Եւ իբրեւ ելին նոքա անտի, յուզեցին զինչս նոցա. եւ առեալ զամենայն` վարեցին զնոսա տագնապաւ եւ բազում տառապանօք հետիոտս ՚ի տեղի հեռագոյն` զոր սահմանեալ էին վասն գերեաց. եւ ոչ թողուին զոք ՚ի նոցանէ մնալ յետս. եւ ոչ եւս ներէին նոցա հանել զփուշս, որք մտանէին յոտս նոցա: Եւ յերեկոյի փակէին զամենեսեան ՚ի մի տեղի. եւ ոչ թողացուցանէին մեկնիլ անտի գո'նէ ՚ի պէտս կարեաց մարմնոյ. եւ զի երբեմն բազում աւուրբք մնային նոքա` ուր իջեվանէինն, տագնապ մահու հասանէր նոցա` մանաւանդ ՚ի գարշահոտութենէ ապականութեան: Ընդ սոսա էր եւ աշակերտ վանականի Կիրակոս վարդապետ Գանձակեցի, որ պատմէ զայսոսիկ:
       Այլ բազումք ՚ի նոցանէ պարապ գտեալ ՚ի գիշերի միում փախեան եւ բազումք եւս ՚ի փախչիլ անդ իւրեանց` ըմբռնեցան եւ սպանան, ընդ որս եւ երկու այն քահանայք: Իսկ զՎանական վարդապետն վաճառեցին քրիստոնէից յիսուն դահեկանի ՚ի բերդն Գագայ. եւ նորա գնացեալ յառաջին վանս իւր ՚ի խորանաշատ` անդ կայր հանդերձ աշակերտօք իւրովք. եւ գրէր անդ զպատմութիւն անցիցս այսոցիկ: Եւ Կիրակոս աշակերտ նորա` զոր արգելեալ պահէին թաթարք առ իւրեանս պատուով ՚ի պէտս գրելոյ եւ ընթեռնլոյ զթուղթս, հնարիւք իմն փախուցեալ գնաց ՚ի վանքն Գետիկ կոչեցեալ . թէպէտեւ յայնժամ գրեթէ աւերեալ էր այն:
       Իսկ միւս այլ իշխանն թաթարաց Ջոլա եղբայր Չարմաղանայ դիմեալ յԱրցախ աշխարհ` ուր էր ամրոցն Խաչենոյ, յաւարի էառ զբազում տեղիս: Զայն տեսեալ իշխան երկրին, որ կոչիւր Ջալալ` քեռորդի Զաքարեայ եւ Իւանեայ, էառ զընտանիս իւր, եւ գնացեալ ամրացաւ յանմատոյց բերդն Խոխ կոչեցեալ` հանդէպ Գանձասարայ: Իբրեւ գիտացին թշնամիքն` թէ անդ է իշխան երկրին, եկեալ պաշարեցին զբերդն. եւ առաքեցին պատգամս խաղաղութեան առ Ջալալ, եւ կոչէին զնա: Եւ նորա գիտացեալ` թէ չէ հնար նմա այլազգ զերծանիլ ՚ի ձեռաց նոցա, գնաց ընծայիւք առ նոսա, եւ նոքա պատիւ ցուցեալ նմա` յանձնեցին ՚ի ձեռս նորա զաշխարհն, ընկալեալ նախ ՚ի նմանէ զերդումն միամտութեամբ կալ մնալ ՚ի հնազանդութեան իւրեանց, եւ տալ հարկս, եւ պատերազմիլ զպատերազմ նոցա: Եւ ՚ի հաստատութիւն այսր պայմանի` էառ Ջոլա զդուստր Ջալալայ զՌուզան ՚ի կնութիւն Բուղանայ որդւոյ եղբօր իւրոյ Չարմաղանայ մեծի իշխանին:
       Իսկ իշխանն Ջալալ իբրեւ ետես , եթէ խաղաղութեամբ զերծաւ ՚ի ձեռաց թշնամեաց` շինեաց հրամանաւ նոցա զեկեղեցի մի գմբեթաշէն փառաւոր յոյժ ՚ի վանս Գանձասարայ առ շնորհս մատուցանելոյ Աստուծոյ, միանգամայն եւ գտանելոյ զազատութիւն ՚ի ձեռաց թշնամեաց. եւ կատարեաց զայն յամի 1240. ՈՁԹ: Եւ յետոյ տիկինն Ջալալայ Մամքան շինեաց հրաշալի գաւիթ եւս ՚ի դուռն եկեղեցւոյն. ուր եւ կայր հանապազ ՚ի տքնութիւնս եւ ՚ի պահեցողութիւնս:
       Այլ Չաղադա իշխանն թաթարաց դիմեալ ՚ի սահմանս Գուգարաց` եկն ՚ի վերայ Լոռի քաղաքի, ուր նստէր Շահնշահ իշխանն Անւոյ որդի Զաքարեայ մեծի եղբօր Իւանեայ. եւ պաշարեալ նստաւ շուրջ զնովաւ զաւուրս ինչ: Եւ Շահնշահ յանձն արարեալ զքաղաքն աներոյ իւրում` էառ զկին եւ զորդիս իւր եւ զամենայն ընտանիսն, եւ ել գաղտ գիշերի ՚ի քաղաքէ անտի. եւ գնացեալ ամրացաւ ՚ի մէջ ձորոց ՚ի Փապարս: Իսկ աներ նորա եւ բնակիչք քաղաքին յուսացեալ յամրութիւն պարսպին` կային յանհոգս, եւ պարապէին յուտել եւ յըմպել:
       Տեսեալ թշնամեացն, թէ քաղաքացիք ոչ պատրաստին ՚ի պատերազմ, խաբկանօք իմն յետս նահանջեցան. եւ ՚ի գիշերի իջեալ ՚ի խրամ քաղաքին` փորեցին մեղմով զմի կողմն պարսպին. եւ այսպէս զբազում գիշերս աշխատեալ փլուզին զայն. եւ նստեալ պահէին զանցսն, զի մի ' ոք ՚ի քաղաքացւոց փախիցէ ընդ այն: Զայն տեսեալ քաղաքացեացն` շուարեցան, յիմարեցան, եւ առ տագնապի երկիւղին զմիմեամբք զեղեալ` սկսան հոսիլ եւ մղիլ ՚ի վախից անտի պարսպին ՚ի խրամն, եւ անդէն մեռանէին: Յայնժամ ՚ի ներքս յորդեալ թշնամեացն` կոտորեցին առ հասարակ զարս եւ զկանայս. եւ յաւարի առին զամենայն ինչս նոցա. եւ գտին գանձ բազում մնացեալ ՚ի Զաքարեայ իշխանէն: Եւ ապա դիմեալ անտի` առին զամենայն ամրոցս այնր գաւառի, զոմանս պատրանօք, եւ զոմանս բռնութեամբ: Եւ անտի յարձակեալ ՚ի մերձակայ գաւառս Վրաց` առին զամենայն տեղիս եւ զմեծամեծ քաղաքս, զԴմանիս, զՇամշողդէ, եւ զՏփխիս, եւ որ ՚ի կարգի. *«զի տէր մատնէր զնոսա ՚ի ձեռս նոցա », ասէ Կիրակոս:
       գ. ՚Ի սմին ժամանակի եւ իշխանն Աւագ որդի Իւանեայ մեծի տեսեալ` թէ թաթարք լցին զաշխարհն, եւ ապականեն զերեսս երկրի, էառ եւ նա զամենայն ընտանիս իւր, եւ փախուցեալ ամրացաւ յանառիկ բերդն` որ կոչիւր Կայեան կամ Կայեն. անդ ամրացան եւ բազումք ՚ի բնակչաց գաւառին, ընդ որս եւ Թամթա քոյր Աւագայ: Իբրեւ գիտաց զայն Դուղադա միւս իշխանն թաթարաց, եկեալ պաշարեաց զամրոցն զաւուրս բազումս. եւ առաքեաց պատգամ առ Աւագ` գալ ՚ի հնազանդութիւն ծառայութեան. ապա թէ ոչ ասէ` արարից եւ ես ընդ քեզ այնպէս, զորօրինակ արարին այլք ընդ այլս:
       Իսկ Աւագ զարհուրեալ ոչ գիտէր` թէ զի'նչ արասցէ. ապա առեալ զդուստր իւր` առաքեաց առ նա հանդերձ ընծայիւք` տալ զնա նմա ՚ի կնութիւն առ գտանելոյ շնորհս առաջի նորա: Եւ Դուղադայ ընկալեալ զայն` եւ եւս պնդէր եւ խնդրէր, զի եւ ինքն եկեսցէ. այլ Աւագ ոչ առնոյր յանձն իջանել առ նա: Եւ յերկարիլ պաշարման քաղաքին` պակսեցաւ ջուր ՚ի քաղաքի. մինչեւ ստիպիլ բազմաց, եւ գնալ առ թշնամիսն հանդերձ կանամբք եւ որդւովք իւրեանց. իսկ նոքա յափշտակեալ զկանայս նոցա ՚ի ձեռաց նոցին` սպանին զարսն. եւ արկին տապաստ զդիակունս նոցա առ քաղաքաւ: Զայս տեսեալ քաղաքացւոցն` պաշարեցան յանհնարին աղէտս. քանզի եթէ ՚ի ներքս մնային, ՚ի ծարաւոյ մեռանէին. եւ եթէ արտաքս ելանէին, չարաչար մահուամբ կորնչէին:
       Ապա տեսեալ Աւագ իշխանին, թէ ոչ եւս մնաց յոյս ազատութեան, խորհեցաւ մատնել զանձն ՚ի ձեռս թշնամեաց. եւ խնդրեալ ՚ի նոցանէ ժամ` առաքեաց զորդի իւր զԳրիգոր առ մեծ իշխան նոցա Չարմաղան, որ էր առ ծովուն Գեղամայ. եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ հրաման գնալոյ առ նա: Ընդ որ ուրախացեալ Չարմաղանայ` յղեաց պատգամ առ Դուղադա` մի եւս նեղել զքաղաքն, այլ գալ առ ինքն հանդերձ Աւագաւ: Իջեալ ապա Աւագայ առ Դուղադա` գնաց ընդ նմա առ Չարմաղան. եւ նա պատուով ընկալաւ զնա. եւ դարձոյց ՚ի նա զամենայն տեղիս, զորս առեալ էին թաթարք ՚ի ձեռաց նորա. եւ արար զնա իբրեւ զմի յիշխանաց իւրոց` այսու դաշամբ` զի ամ յամէ հարկս տացէ յարքունիս ՚ի ձեռն Դուղադայ իշխանին. եւս եւ միաբանեսցի ընդ իւրեանս պատերազմիլ ընդդէմ այլոց ազգաց, թէ եւ քրիստոնեայք իցեն նոքին:
       Զայսպիսի լուր առեալ եւ իշխանին Վահրամայ` որ փախուցեալն էր, եւ գիտացեալ հաւաստեաւ` թէ որք կամակար հնազանդին նոցա, եւ կան հաւատարիմ ՚ի ծառայութեան նոցին, ոչ առնեն ինչ չար, առաքեաց հրեշտակս առ նոյն մեծ իշխանն Չարմաղան . եւ հրաման առեալ ՚ի նմանէ` եկն առ նա. եւ ինքն եւս ըստ աւագայն էառ ՚ի նմանէ զամենայն երկիր իւր նովին Դաշամբք. եւ սա եւս տայր ամի ամի հարկս իշխանին մուլարայ` որ էառ զՇամքոր: Նոյնպէս եւ Ելիկում Ուռպելեանց` որ ամրացեալ էր յաշխարհին Սիւնեաց յանառիկ ամուրն Հրաշկաբերդ, պատգամ խաղաղութեան առաքեաց առ Ասլան Նուին իշխան` թաթարաց, որ եկեալ էր յայնոսիկ կողմանս, եւ եղեւ նմա անձնատուր. եւ հրամանաւ նորա ժառանգեաց զՎայոց ձոր եւ զԵղեգիս մինչեւ ՚ի յԵրերուն գիւղ հանդէպ Գառնւոյ:
       Իսկ մեծ իշխանն Չարմաղան առեալ ընդ իւր զիշխանսն Հայոց զԱւագ եւ զՎահրամ` խաղաց բազմութեամբ զօրաց ՚ի վերայ քաղաքին Անւոյ. եւ մինչչեւ հասեալ էր անդր, առաքեաց դեսպանս առ վերակացուս քաղաքին գալ ՚ի հնազանդութիւն իւր, եւ տալ զքաղաքն: Նոքա ետուն պատասխանի, եւ ասեն. այս քաղաք Շահնշահին է որդւոյ Զաքարեայ, առանց նորա հրամանի ոչ կարեմք այլում տալ զսա, եւ ոչ եւս մտանել ընդ իշխանութեամբ օտարի: Եւ ՚ի դառնալ անդրէն դեսպանացն, ռամիկք քաղաքին յարձակեալ ՚ի վերայ նոցա առ ճանապարհաւ` սպանին զնոսա:
       Զայն իբրեւ լուաւ Չարմաղան` վառեցաւ անհնարին բարկութեամբ ՚ի վերայ նոցա. եւ եկեալ պաշարեաց զքաղաքն. եւ պատերազմէր ընդ նմա սաստկութեամբ յոյժ . որով եւ կարի տագնապեցոյց զքաղաքացիսն. մանաւանդ զի անկաւ սով ՚ի նոսա. մինչեւ բազումք յիշխանաց քաղաքին ելին եւ մատնեցին զանձինս իւրեանց ՚ի ձեռս թաթարաց. եւ Չարմաղան նենգութեամբ հրամայեաց տալ նոցա կերակուր, եւ պատուել ՚ի վերին երեսս : Իբրեւ զայն տեսին քաղաքացիքն, գրեթէ կիսով չափ ելին արտաքս, եւ եկին առ թշնամիսն. եւ նոքա բաժանեցին զամենեսին զնոսա յինքեանս, որպէս թէ ունիցին խնամել զնոսա. եւ ապա սուր ՚ի վերայ եդեալ` կոտորեցին զամենեսին յանխնայ ` բաց ՚ի կանանց եւ ՚ի մանկանց եւ յարհեստաւորաց, զորս ընտրանօք ՚ի գերութիւն վարեցին: Եւ մտեալ ՚ի քաղաքն` կողոպտեցին զամենայն ինչս եւ զզարդս տանց եւ կրպակաց. եւ մերկացուցին զամենայն եկեղեցիս. եւ եղծեալ ապականեցին զքաղաքն:
       Իբրեւ տեսին զայն իշխանք կարուց, աճապարեալ առին եւ տարան զփականս քաղաքին առ մեծ իշխանն Չարմաղան. բայց ոչինչ օգտեցան անտի. քանզի կատաղեալ յոյժ Չարմաղանայ եւ զօրաց նորա ՚ի վերայ ազգին Հայոց եւ Վրաց, յետ առնլոյ զփականս` մտին ՚ի Կարս. եւ ըստ օրինակի քաղաքին Անւոյ ՚ի բերան սրոյ կոտորեցին զամենայն մեծամեծս. եւ առին զամենայն աւար քաղաքին. եւ քանդեցին զբազում տեղիս. եւ գերեցին զամենայն կանայս եւ զմանկունս եւ զարհեստագէտս. եւ թողեալ քանի մի սինլիքոր մարդիկ յաւերակս քաղաքին` ելին եւ գնացին ՚ի Մուղան ՚ի դադարս իւրեանց, եւ ձմերեցին անդ, տարեալ ընդ իւրեանս եւ զԱւագ իշխանն: Սոյնպէս եւ այլ իշխանք թաթարաց` որք սփռեալ էին յայլեւայլ տեղիս, դարձան եւ նոքա անդր. իսկ ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց թողին իբր աշխարհակալ կամ իբր բդեաշխ զմի` ՚ի նախարարաց իւրեանց, որոյ անուն էր Ղարաբուղա: Յայնժամ որք փախստեայ անկեալ էին ՚ի լերինս եւ ՚ի ձորս, գիտացեալ զհեռանալ թաթարաց` դարձան ՚ի տեղիս իւրեանց , եւ տեսեալ զաւերութիւն աշխարհին` սուգ մեծ առին, եւ բնակեցան տրտմութեամբ ՚ի տունս իւրեանց, ակնկալեալ այցելութեան խնամոց Տեառն:
       դ. Յետ դադարելոյ թաթարաց զժամանակ ինչ ՚ի դաշտն Մուղան` առաքեցին զիշխանն Աւագ եւ զքոյր նորա զԹամթա առ մեծ թագաւոր իւրեանց Ուխաթախան: Եւ Աւագ երկիցս յանդիման լեալ նմա` պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ թագաւորն տուեալ նմա թուղթ` արձակեաց զնա գնալ յաշխարհ իւր. եւ գրեաց առ Չարմաղան եւ առ այլ իշխանս իւր` մի ' եւս նեղել զիշխանս Հայոց. այլ` տալ ՚ի ձեռս նոցա զաշխարհ նոցին, եւ նոքօք նուաճեալ զայլս, եւ առնուլ ՚ի նոցանէ հարկս: Եւ իբրեւ դարձաւ Աւագ եւ մատոյց զթուղթ թագաւորին ցիշխանն Չարմաղան, կրկին եւս պատուեցաւ ՚ի նմանէ. եւ հրամանաւ նորա եւ այլոց իշխանաց գնացեալ իշխեաց երկրի իւրում. նոյնպէս եւ իշխանն Շահնշահ, եւ այլ եւս բազումք. զի ետուն եւ նոցա զամենայն երկիր նոցին: Եւ ինքեանք սփռեալ ՚ի զանազան կողմանս աշխարհին Հայոց եւ Վրաց եւ Աղուանից` ՚ի հարկաց նոցա կերակրէին եւ մեծանային:
       Յայնմ ժամանակի մեռաւ Չաղադա իշխանն. սոյնպէս եւ մեծ իշխանն Չարմաղան հիւանդացեալ անկաւ ՚ի մահիճս. եւ թէպէտ յետոյ փոքր մի առողջացաւ, բայց մնաց համրացեալ. եւ այս եղեւ պատճառ բազում չարեաց. քանզի երկոքին նոքա միայն զսպէին զխստութիւն այլոց իշխանաց. իսկ ՚ի պակասիլ նոցա` անգլուխ մնացեալ այլոցն, իբրեւ անսանձ երիվար սկսան կոխոտել վերստին զհայս, եւ յաւելուլ ՚ի վերայ նոցա զհարկս, եւ ասպատակութեամբ ապականել զբազում տեղիս, եւ բռնանալ ՚ի վերայ ամենեցուն եւ գազանանալ. եւս եւ զբազումս կեղեքել, պատառել եւ սպանանել:
       Յաւուր միում եկն մի ոմն ՚ի նուաստ իշխանաց նոցա Ջոջբուղա անուն առ իշխանն Աւագ. եւ ՚ի դանդաղիլ Աւագայ ելանել ընդ առաջ նորա` եհար Ջոջբուղա զգլուխ նորին մտրակաւն, զոր ունէր զմիջով իւրով: Զայն տեսեալ ծառայիցն Աւագայ` դիմեցին ՚ի վերայ առն, եւ սկսան գանակոծ առնել զնա. մինչեւ հազիւ կարաց Աւագ արգելուլ զնոսա: Այլ իշխանն Ջոջբուղա զայրագինս մեկնեալ անտի` ժողովեաց ընդ իւր զբազումս. եւ դիմեալ եկն ՚ի վերայ Աւագայ: Զայն գիտացեալ նորա` փախեաւ եւ գնաց առ թագուհին Վրաց, որ կայր ամրացեալ յանմատոյց դղեկին Ուսանեթայ:
       Իմացեալ զայս այլոց իշխանաց Թաթարաց` տրտմեցան յոյժ. եւ պատիժս եւս եդին ՚ի վերայ Ջոջբուղայի. եւ առաքեցին պատգամաւորս առ Աւագ` դառնալ անդրէն ՚ի տեղի իւր: Իսկ նորա ոչ անսացեալ պատգամաց նոցա` վաղվաղակի արձակեաց դեսպանս առ թագաւորն մեծ, եւ ծանոյց նմա զամենայն : Եւ եկն վերստին հրաման ՚ի թագաւորէն առ իշխանս Թաթարաց` մի ինչ առնել Աւագայ եւ այլոց իշխանաց Հայոց, եւ մի ' այլով իւիք նեղել զնոսա, այլ միայն զեդեալ հարկսն առնուլ անխափան:
       Այսու առթիւ ոչ միայն Աւագայ, այլեւ այլոց իշխանաց Հայոց եղեւ դիւրութիւն, եւս եւ թագուհւոյն Վրաց, որ ձեռամբ Աւագայ դաշն եդեալ խաղաղութեան ընդ իշխանս Թաթարաց` եգիտ փոքր ինչ հանգիստ: Բայց այս հանգիստ սոցա` միայն յասպատակութենէ նոցա էր. իսկ յայլ իրս ՚ի նեղութեան կային Հայք եւ Վիրք եւ Աղուանք, եւս եւ Ասորիք. քանզի յետ տիրելոյ Թաթարաց այնոցիկ կողմանց առ հասարակ` բնաւ ոչ թողուին քրիստոնէից յայտնի պաշտել զքրիստոնէութիւն իւրեանց. եւ այս յաւէտ ՚ի գրգռութենէ Պարսից, որք տիրեալք ՚ի նոցանէ` խառնեալ էին ընդ նոսա:
       Էր յայնմ ժամանակի յաշխարհին Թաթարաց վարդապետ ոմն ասորի ազգաւ Սիմէոն անուն` այր գիտնական, որ եւ պատճառաւ իւիք պանդխտացեալ էր յայնոսիկ կողմանս. եւ վասն բազում իմաստութեան իւրոյ ծանօթացեալ էր թագաւորին թաթարաց , եւ պատուեալ իսկ ՚ի նմանէ. որ եւ կոչէր զնա աթա, այսինքն է հայր. եւ այլք կոչէին ռապան, այն է վարդապետ: Սա տեղեկացեալ ամենայն անցից` որք անցանէին ընդ քրիստոնեայս յաշխարհն Հայոց եւ Աղուանից եւ Վրաց, յաւուր միում առիթ գտեալ` խօսեցաւ ընդ թագաւորին վասն այսր. եւ եցոյց նմա` թէ չէ արժան այնչափ նեղութիւնս եւ հարուածս հասուցանել այնց ազգաց, որք ոչինչ հակառակին նմա, այլ` պատրաստ են ծառայել նմա, եւ տան զհարկս ծառայութեան իւրեանց. ապաքէն նուազութիւն նոցա ասէ եւ անշքութիւն անշքացուցանէ զընդարձակութիւն տէրութեանդ. իսկ առաւելութիւն նոցա եւ ճոխութիւն` առաւելու եւ ճոխացուցանէ բազում իրօք զմեծութիւն իշխանութեանդ: Եւ ոչ իսկ այլեւայլութիւն կրօնից նոցա աղաւաղէ զաշխարհ թագաւորութեանդ, այլ առաւել եւս զարդարէ: Եթէ սպառեսցին նոքա, պակասեսցին եւ հասք արքունի. իսկ եթէ մնասցեն եւ փարթամասցին, առաւել եւս յաճախեսցին: Եթէ ՚ի յանդորրու պահեսցես զնոսա, գովեսցեն եւ հռչակեսցեն զանուն տէրութեանդ, եւ ուրախութեամբ սրտի ծառայեսցեն տեառնդ իմում. եւ յամենայնի կացցեն ստրուկ հաւատարիմ. իսկ եթէ յանձկութիւն տառապանաց վարեսցես զնոսա, ՚ի հակառակն բերիցին. եւ յառիթն գտանել` ձեռնտու լիցին թշնամեաց:
       Եւ արդ` ա'րքայ, եթէ հաճեսցի տէրութիւնդ ընդ բանս ծառայի քո, առաքեա ' զաննահանջելի զքոյ հրաման առ ամենայն զօրավարս իշխանութեանդ. եւ պատուիրեա նոցա այնպէս խնամել զազգս քրիստոնէից ՚ի քրիստոնէութեան, որպէս զազգ իւրեանց յիւրեանց կրօնս. զի Աստուած` որ յերկինս է, ընտրեաց զտէրդ առ ՚ի պահելոյ յանդորրու զազգս ամենայն, զորս հնազանդեցոյց ընդ ձեռամբ քով. զի եւ այլոց ազգաց լուեալ զքաղցրութիւն խնամոցդ` ինքնին իսկ առանց պատերազմի եկեսցեն ՚ի հնազանդութիւն տեառնդ իմում:
       Այս բանք Սիմէոնի Ռապանայ Ասորւոյ հաճոյ լեալ թագաւորին եւ ծառայից նորա, անդէն վաղվաղակի զնոյն ինքն զռապան կացոյց իշխան հրամանատար ՚ի վերայ ամենայն քրիստոնէից, եւ առաքեաց զնա յերկիրն Հայոց եւ Վրաց` հանդերձ հրովարտակօք, զորս գրեաց առ իշխանս իւր. պատուէր տուեալ նոցա` հնազանդ լինել բանիցն ռապանայ, եւ մի ' զոք խուել այնուհետեւ, որ կամիցի ՚ի հնազանդութեան կալ թաթարաց. իսկ որք ապստամբինն` զնոսա եւեթ նուաճել:
       Այսպիսի իշխանութեամբ եւ հրովարտակօք եկեալ ռապանայ յաշխարհն Հայոց եւ Վրաց` մխիթարեաց զամենեսին, եւ թեթեւացոյց զքրիստոնեայս ՚ի դաժանութենէ թաթարաց. եւ ետ ամենեցուն յայտնի պաշտել զքրիստոնէութիւնն յամենայն եկեղեցիս. եւ հանդիսիւ կատարել զպաշտամունս եկեղեցւոյ, եւ փառօք թաղել զմեռեալս. եւ այս` նաեւ յայնոսիկ քաղաքս` յորս կային բազմութիւնք թաթարաց. որպէս ՚ի Նախջուան, ՚ի Գանձակ, եւ յայլս: Եւ ՚ի լինել այսր` բազումք ՚ի թաթարաց անտի տեսեալ զբարեկարգութիւն պաշտաման քրիստոնէից` դարձան ՚ի հաւատս Քրիստոսի, եւ մկրտեցան. եւ ամենեքին առ հասարակ կային ՚ի խաղաղութեան: Եւ թէպէտ երբեմն երբեմն աւելորդ պահանջողութեամբ նեղէին ոմանք ՚ի նոցանէ զՀայս եւ զՎիրս, բայց ոչ իբրեւ զառաջինն:
       ե. Մինչեւ ցայսվայր դեռեւս չէր լուեալ թագաւորն թաթարաց զհամրանալ Չարմաղանայ. եւ իբրեւ լուաւ զայն, եւ գիտաց` թէ անպիտանացեալ է նա, առաքեաց հրաման առ իշխանս իւր` որ ՚ի հայս, զի փոխանակ նորա ընտրեսցեն զայլ ոք գերագոյն իշխան. եւ նոքա վիճակաւ ընտրեցին եւ եդին զմի ոմն յերեւելեացն Բաչու անուն: Եւ սա իսկեւիսկ յընտրիլ իւրում` գումարեաց զայլ եւս բազում զօրս յայլեւայլ ազգաց, որք ընդ ձեռամբ թաթարաց էին, ՚ի Հայոց, ՚ի Վրաց եւ յԱսորւոց. եւ խաղաց ՚ի Կարնոյ գաւառ, որ էր ընդ իշխանութեամբ ամիրային Իկոնիոյ` որ եւ ասիւր սուլտան հոռոմոց` Խիաթատին անուն: Եւ պաշարեալ զքաղաքն Թէոդոսուպօլիս` առաքեաց պատգամս առ քաղաքապետն գալ ՚ի հնազանդութիւն իւր: Իսկ նա անարգանօք դարձոյց զպատգամաւորսն. եւ քաղաքացիքն ելեալ ՚ի վերայ պարսպին` կսկծեցուցիչ բանիւք նախատէին զթաթարս, յուսացեալ յամրութիւն բերդին: Եւ կային ՚ի նմա յայնժամ անհամար բազմութիւնք այլեւայլ ազգաց` եւս եւ քրիստոնէից, մանաւանդ Հայոց, որք ՚ի զանազան կողմանց փախուցեալ էին, եւ ապաստանեալ ՚ի նոյն:
       Իբրեւ տեսին զօրք թաթարաց զյանդգնութիւն քաղաքացւոցն, ձայն ետուն միմեանց. եւ կատաղութեամբ յարձակեալ` կործանեցին զմի կողմն պարսպին, եւ յորդեալ ՚ի ներքս` սրոյ ճարակ ետուն զամենեսին անողորմ. եւ յափշտակեցին զամենայն ստացուածս, ընդ որս եւ զբազում մատեանս գրոց` առ ՚ի վաճառել. եւ այրեցին հրով զքաղաքն. եւ զոմանս ՚ի քրիստոնէից ապրեցուցեալ` վարեցին ՚ի գերութիւն: Մեկնեալ անտի` յարձակեցան եւ յայլ տեղիս. եւ յաւարի առեալ` դարձան յետս: Իսկ քրիստոնեայ գերիսն գնեալ Հայոց` արձակեցին ազատ. նոյնպէս եւ զգրեանսն գնեալ` պահեցին յեկեղեցիս:
       Եւ իբրեւ անցին քանի մի ամիսք, Խիաթատին ամիրայն Իկոնիոյ գումարել զամենայն զօրս իւր` եկն ՚ի սահմանս Եկեղեաց գաւառի. եւ եհար զբանակ իւր ՚ի դաշտավայրն, որ է ընդ մէջ Կարնոյ եւ Եզնկայ. բերեալ ընդ ինքեան գանձս եւ զարդ բազում յոյժ, եւ գրեթէ զամենայն փառս իշխանութեան իւրոյ. եւ էր ընդ ամիրային հայ իշխանն Վան որդի Շալուէի որդւոյ Սարգսի Խաչենեցւոյ: Զայս գիտացեալ Բաչուայ` պատրաստեցաւ եւ ինքն ՚ի պատերազմ. եւ բաժանեալ զամենայն զօրս թաթարաց ՚ի բազում գունդս` ետ զնոսա ՚ի ձեռս իշխանաց իւրոց. իսկ զզօրս Հայոց եւ Վրաց արձակեաց ՚ի տեղիս իւրեանց, բայց միայն էառ ընդ իւր զԱլբուղ զորդի Վահրամայ տեառն Շամքորայ, եւ զայլ քանի մի հաւատարիմ իշխանս, որք էին Աւագ Սարգիս, Շահնշահ, եւ Ելիկում Ուռպելեան : Եւ ապա ընտրեալ յամենայն զօրաց իւրոց զքաջագոյնս` կարգեաց զնոսա յառաջապահս. եւ լրտեսս առաքեալ ՚ի բանակ ամիրային, եւ տեղեկացեալ ամենայն հանգամանաց զօրաց նորա` յանակնկալ պահու եհաս ՚ի վերայ նոցա. եւ իբրեւ զծով ծածկեալ ընկղմեաց զնոսա հեղեղաւ արեան նոցա. մինչեւ հազիւ մազապուրծ զերծանիլ անտի ամիրային քանի մի զօրօք, թողեալ զամենայն կահ եւ զկարասի իւր անդէն ՚ի բանակին:
       Իբրեւ եհաս այս լուր յականջս մօր ամիրային եւ կնոջ նորա եւ դստերն, ելին նոքա ՚ի քաղաքէ իւրեանց. եւ փախուցեալ ՚ի Կիւլիկիա` ապաւինեցան յարքայն Հայոց Հեթում. եւ նորա պատուով ընկալեալ զնոսա` ետ տեղի բնակութեան յապահով վայրս, եւ կարգեաց նոցա ռոճիկս: Իսկ զօրք թաթարաց ասպատակ սփռեալ եւ յայլ սահմանս ամիրային` աւերեցին զբազում տեղիս, եւ առին գերի եւ աւար բազում յոյժ: Եւ եկեալ պաշարեցին զԿեսարիա քաղաք Կապադովկացւոց. եւ առեալ զայն` կոտորեցին զբնակիչս նորա, եւ կողոպտեցին զտունս. եւ թողեալ անդ վերակացուս` դիմեցին ՚ի կողմանս Սեբաստիոյ. եւ զի Սեբաստացիք ընդ առաջ ելեալ նոցա ընծայիւք` անձնատուր եղեն, ոչինչ արարին ընդ նոսա. այլ եդեալ վերակացուս ՚ի վերայ քաղաքին` յիւրեանց անուն գրաւեցին զայն:
       Եկեալ անտի ՚ի վերայ քաղաքին Եզնկայ` պատերազմեցան ընդ նմա. բայց ոչինչ կարացին առնել. մանաւանդ թէ բազումք ՚ի նոցանէ կոտորեցան ՚ի կորովի նետաձգութենէ քաղաքացւոցն: Իբրեւ ետես Բաչու, թէ անհնար է առնուլ զքաղաքն, խաղաղութիւն խօսեցաւ ընդ նմա խաբէութեամբ. եւ զօրք նորա մտեալ ՚ի ներքս կոտորեցին անխնայ զամենայն այր պատերազմօղ. եւ առեալ զբազում գերիս եւ զաւար քաղաքին` մեկնեցան անտի. եւ աւերեալ զբազում տեղիս` եկին ՚ի վերայ Տիւրիկէ քաղաքին, այն է Տիպրիկ:
       Իբրեւ գիտացին բնակիչք քաղաքին, թէ անհնար է ընդդէմ կալ նոցա, կամովին անձնատուրեղեն ՚ի նոսա. եւ թաթարացն առեալ բազում ինչ ՚ի նոցանէ` ետուն զքաղաքն ՚ի ձեռս նոցա առանց թողլոյ զօք յիւրեանց վերակացու. եւ նուաճեալ իսպառ զամենայն աշխարհն ընդ իշխանութեամբ իւրեանց` ժողովեցին աւար բազում, եւ դարձան յետս : Դիմեցին ապա եւ յաշխարհն Ծոփաց. եւ պաշարեցին զքաղաքն Նփրկերտ. այլ ոչ կարացեալ առնուլ զայն` ելին անտի, եւ գնացին ՚ի տեղիս իւրեանց ՚ի Հայս եւ յԱղուանս` հանդերձ բազմութեամբ գերեաց. յորոց զբազումս գնեցին իշխանք Հայոց ` Աւագ եւ Շահնշահ եւ Վահրամ եւ որդի նորա Ալբուղ, եւս եւ Ջալալ, եւ Գրիգոր Դուփեանց մօրաքեռորդի Ջալալայ: ՚Ի նոյն ժամանակի եւ քոյրն Աւագայ իշխանին Թամթա` հրաման առեալ ՚ի թագաւորէն թաթարաց միջնորդութեամբ թագուհւոյն` դարձաւ ՚ի Վիրս, ունելով պատուէր ՚ի թագաւորէն առ թաթարս, զի յառնուլ նոցա զԽլաթ` որ էր բաժին ժառանգութեան նորա, վասն լինելոյ կին մելիք Աշրաֆայ տեառն Խլաթայ, տայցեն նմա: Եւ քանզի այս ամենայն աղետալի անցք` եւ մանաւանդ կոտորածն Կեսարիոյ եւ Եզնկայու եղեւ ՚ի թուին Հայոց ՈՂԲ. որոյ տառքն յօդէն զբառս ողբ. նմին իրի ցաւագինս գրելով զայսմանէ Վարդան պատմիչ ականատես` յաւելու. *«եւ զի ասէ համարագիր թուականին ողբ էր, ըստ այն գործեցան եւ արդիւնքն` արժանաւոր ողբոց եւ արտասուաց, ոչ միայն բանականաց, այլեւ անբանից` լերանց եւ դաշտաց, որք ոռոգեցան արեամբ եւ արտասուօք»:
       Այլ ՚ի պաշարման անդ Նփրկերտոյ` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ, հիւանդացեալ Ելիկումայ Ուռպելեան իշխանին Հայոց` մեռաւ անդէն. եւ զի կայր թշնամութիւն ՚ի մէջ տանն Աւագայ եւ Ելիկումայ, համբաւ սուտ հանին ոմանք` թէ դեղակուր լեալ իցէ նա ՚ի բժշկաց հրամանաւ Աւագայ: Եւ ծառայք Ելիկումայ բարձեալ զմարմին նորա տարան յաշխարհն Սիւնեաց, եւ թաղեցին ՚ի կալուածս նորա ՚ի մեծ ուխտն Նորավանից. եւ մնաց նորա որդի մի Բուռթէլ անուն` ծնեալ ՚ի դստերէ Գրիգորի Մարծնեաց` որ ասիւր լինել յազգէ Մամիկոնէից: Էին այսր Ելիկումայ եղբարք չորք, Սմբատ, Իւանէ, Փախրադոլա եւ Տարսայիճ. եւ էին սոքա որդիք Լիպարտեայ որդւոյ առաջնոյն Ելիկումայ Ուռպելեանց, որ փեսայացեալ տանն Սիւնեաց` միացաւ ընդ հայս. եւ ազգատոհմք սորա ցեղեալ ՚ի մէջ Հայոց` ասացան Ուռպելեանք կամ Որբելեանք Սիւնեաց. որպէս ցեղեալքն յԻւանեայ յեղբօրէ սորին առաջնոյ Ելիկումայ ` ասացան Ուռպելեանք վրաց, կամ ըստ նոցա Ուռպելիւն, որպէս յիշեցաք ՚ի գլուխ ԺԲ. երես 148: Եւ եղեւ ՚ի մեռանիլ նախայիշատակեալդ Ելիկումայ Երկրորդի` տիրեաց փոխանակ նորա ՚ի կողմանս Երնջակայ եւ Վայոց ձորոյ եղբայր նորա քաջն Սմբատ . որոյ բազում եղեն գործք արութեան ընդդէմ թշնամեաց. եւ եղեւ յարգոյ եւ սիրելի յաչս մեծամեծացն թաթարաց: